KS. WOJCIECH PIKOR
JEFTE − PARADYGMAT NIESPEŁNIONEGO WŁADCY
(Sdz 10, 6−12, 7)
Cyklicznos´c´ narracji Ksie˛gi Se˛dziów jest wielowarstwowa. Zwraca sie˛ przede wszystkim uwage˛ na jej schematycznos´c´ w prezentacji historii Izraela okresu se˛dziów. Jej wyznacznikiem jest czterostopniowy, deuteronomistyczny model dziejów: grzech – kara – nawrócenie – wybawienie1. Wewn ˛atrz tego schematu pojawia sie˛ jeszcze jedna regularnie powtarzaj ˛aca sie˛ warstwa, która eksponuje przywódców plemion izraelskich tamtego czasu. Opowiadania o bo-haterach, zdaniem G. von Rada, wskazuj ˛a na pewien typowy rozwój ich po-wołania, które zmierza ku upadkowi2. Narracje te układaj ˛a sie˛ paralelnie, wskutek czego historia przywódców nazywanych „se˛dziami” staje sie˛ kluczem do zrozumienia przyczyn i skutków wci ˛az˙ na nowo powracaj ˛acych epizodów niewiernos´ci wobec Jahwe ze strony Izraela.
Ws´ród prezentowanych se˛dziów szczególn ˛a postaci ˛a jest Jefte. Usytuowa-nie jego osoby w samym centrum literackiej wizji dziejów Izraela przed-monarchicznego (Sdz 11, 6–12, 7) zwraca uwage˛ na waz˙nos´c´ tej postaci w strukturze Ksie˛gi Se˛dziów. Jako jedyny se˛dzia ł ˛aczy w sobie cechy wyba-wiciela, włas´ciwe w opinii komentatorów tzw. wie˛kszym se˛dziom, z działa-niami typowo administracyjnymi charakteryzuj ˛acymi tzw. mniejszych se˛-dziów. Równoczes´nie opowiadanie o Jefte zawiera aluzje do z˙ycia se˛dziów poprzedzaj ˛acych go (Gedeon, Abimelek) i po nim naste˛puj ˛acych (Samson)3.
KS. DR WOJCIECH PIKOR − adiunkt Katedry Egzegezy Ksi ˛ag Prorockich ST w INB
KUL; adres do korespondencji: Pl. Mariacki 7, 83-130 Pelplin; e-mail: pikorwo@wp.pl
1Zob. A. G. L a m a d r i d, La storia deuteronomistica, w: Storia, narrativa,
apocalitti-ca, red. J. M. Sánchez Caro (Introduzione allo studio della Bibbia 3/2), Brescia 2003, s. 72-73.
2Zob. Teologia Starego Testamentu, tłum. B. Widła, Warszawa 1986, s. 260.
3Ich zestawienia dokonuje: L. R. K l e i n, The Triumph of Irony in the Book of Judges
Z tego tez˙ powodu moz˙na uznac´ Jeftego za paradygmat przywódcy okresu se˛dziów. Jego panowanie było jednak naznaczone kle˛sk ˛a. Pomimo pokonania Ammonitów, stał sie˛ sprawc ˛a s´mierci własnej córki, jak i pokolenia Efraima. W jakim stopniu zatem moz˙na widziec´ w Jefte paradygmat władcy? Dlaczego jego sukces przerodził sie˛ w kle˛ske˛? Co motywowało go w d ˛az˙eniu do zdo-bycia władzy, a naste˛pnie do jej rozszerzenia? Jaka była natura jego przy-wództwa?
By uzyskac´ odpowiedzi na postawione wyz˙ej pytania, w badaniu opowia-dania o Jefte zostan ˛a wykorzystane elementy metody narracyjnej, które po-zwol ˛a zrekonstruowac´ obraz Jeftego jako władcy4. Punktem wyjs´cia be˛dzie ustalenie programu narracyjnego Sdz 10, 6–12, 7. Róz˙norodnos´c´ okres´len´ władzy Jeftego posłuz˙y dalej do ustalenia podstawowych modeli przy-wództwa w Ksie˛dze Se˛dziów. Na tym tle zostanie przedstawiona, poprzez analize˛ technik narracyjnych zastosowanych w opowiadaniu o Jefte, jego droga do władzy. Całos´c´ zamknie próba ustalenia przyczyn jego upadku jako władcy.
I. TOZ˙SAMOS´C´ WŁADCY
− PROGRAM NARRACYJNY OPOWIADANIA O JEFTE
W ostatnich dwudziestu latach zauwaz˙a sie˛ w egzegezie biblijnej wzrost zainteresowania histori ˛a Jeftego, a szczególnie jednym z jej epizodów – s´lu-bem Jeftego, którego realizacja poci ˛agne˛ła za sob ˛a niewinn ˛a ofiare˛ z jego córki (Sdz 11, 29-40). Dla wielu komentatorów, nie tylko z nurtu teologii feministycznej, to wydarzenie stanowiłoby rdzen´ całej narracji, staj ˛ac sie˛ jej w ˛atkiem pierwszoplanowym5. Według nich głównym tematem narracji jest 4W ostatnich latach pojawiło sie˛ kilka prób analizy Ksie˛gi Se˛dziów metod ˛a narracyjn ˛a,
z pominie˛ciem metody historyczno-krytycznej. Przede wszystkim wymienic´ nalez˙y monografie: B. W e b b, The Book of Judges. An Integrated Reading (JSOT.S 46), Sheffield 1987; L. R. K l e i n, The Triumph of Irony oraz R. H. O’C o n n e l, Rhetorical Concerns of Judges as a Literary Form(VT.S 63), Leiden 1996. Kaz˙dy z nich w analizie opowiadania o Jefte zwraca uwage˛ na inny element metody narracyjnej: Webb na dialogi (s. 65-76), Klein na moment ironii (s. 83-99), zas´ O’Connel na program narracyjny wyznaczaj ˛acy fabułe˛ (s. 171-203). Równiez˙ sama funkcja Jeftego jako se˛dziego była podejmowana przez róz˙nych autorów, ws´ród których do metody narracyjnej odwołuj ˛a sie˛: T. M. W i l l i s, The Nature of Jephthah’s Authority, CBQ 59(1997), s. 33-44 oraz L. J. M. C l a a s s e n s, Notes on Characterisation in the Jephtah Narrative, JNWSL 22(1996), s. 107-115.
5Najradykalniej ujmuje to V. Fritz [Die Entstehung Israels im 12. und 11. Jahrhundert
zbyt pos´pieszny i pochopny s´lub Jeftego (rash vow)6. S´wiadczyłby on nie tylko o patriarchalnej przemocy wobec kobiety7, ale równiez˙ o milczeniu Boga, który w ten sposób przyczynia sie˛ do tragedii córki8.
Takie uje˛cie tematu narracji o Jefte rozmija sie˛ z definicj ˛a w ˛atku czy programu narracyjnego. W ˛atek jawi sie˛ jako konstrukcja opowiadania. Okres´-lenie go pozwala na uchwycenie przyczynowego sensu powi ˛azan´ mie˛dzy zdarzeniami. Dzie˛ki w ˛atkowi zdarzenia tworz ˛a logiczn ˛a jednos´c´, która przed-stawia sie˛ jako jednolita, pełna i skon´czona akcja9. Temat opowiadania pozo-staje zwi ˛azany z jej wewne˛trzn ˛a struktur ˛a, a w konsekwencji z dynamicznym procesem jej konstruowania. Narrator ma wiele moz˙liwos´ci wprowadzenia tematu. W klasycznym modelu opowiadania, jej pierwszy element stanowi ekspozycja, która przynosi informacje o bohaterach i okolicznos´ciach ich wyst ˛apienia (czas i przestrzen´) niezbe˛dnych dla rozpocze˛cia narracji. Pocz ˛atek akcji jest równoznaczny z jej zawi ˛azaniem, w którym to pojawia sie˛ po raz pierwszy problem lub konflikt wymagaj ˛acy rozwi ˛azania. Zidentyfikowanie go pozwala czytelnikowi wyjs´c´ poza epizodyczny charakter opowiadania i s´ledzic´ naste˛puj ˛ace po sobie wydarzenia jako historie˛10. Taka struktura opowiadania
Sdz 10, 6–12, 7, za jej pierwotny rdzen´ uznaje fragment opowiadaj ˛acy o okolicznos´ciach i konsekwencjach s´lubu Jeftego (11, 29-40). Krytyka redakcji przeprowadzona przez W. Richte-ra pokazuje jednak, z˙e ta cze˛s´c´ opowiadania zalez˙y m.in. od tRichte-radycji o Jefte zawartej w 11, 1. 9, stanowi ˛ac bardziej jej rozwinie˛cie niz˙ z´ródło [Die Überlieferungen um Jephtah. Ri 10, 17–12, 6, Bib 47(1966), s. 485-556; zwł. s. 553-555].
6 Por. D. M a r c u s, Jephthah and His Vow, Lubbock 1986, s. 12; E. J. H a m l i n,
Judges. At Risk in the Promised Land(International Theological Commentary), Grand Rapids– Edinburgh 1990, s. 117; C l a a s s e n s, Notes on Characterisation, s. 114; H.-D. N e e f, Jephta und seine Tochter(JDC. XI 29-40), VT 49(1999), s. 214-215; B. P. R o b i n s o n, The Story of Jephthah and His Daughter. Then and Now, Bib 85(2004), s. 348.
7 Por. P. T r i b l e, Texts of Terror. Literary-Feminist Readings of Biblical Narratives
(Overtures to Biblical Theology 13), Philadelphia 1984, s. 108-109; E. S e i f e r t, Tochter und Vater im Alten Testament. Eine ideologiekritische Untersuchung zur Verfügungsgewalt von Vätern über ihre Tochter (Neukirchener Theologische Dissertationen und Habilitationen 9), Neukirchen 1997, s. 121-126.
8 Por. J. Ch. E x u m, The Tragic Vision and Biblical Narrative. The Case of Jephthah,
w: Signs and Wonders. Biblical Texts in Literary Focus (SBL. Semitica Studies 18), red. J. Ch. Exum, Atlanta 1984, s. 63.
9 Funkcje˛ fabuły w narracji omawia szczegółowo: Z. P a w ł o w s k i, Opowiadania,
Bóg i pocz ˛atek. Teologia narracyjna Rdz 1–3(Rozprawy i studia biblijne 13), Warszawa 2003, s. 176-192.
10Por. J. L. S k a, „Our Fathers Have Told Us”. Introduction to the Analysis of Hebrew
Narrative(Subsidia biblica 13), Roma 1990, s. 25. W tym konteks´cie nie ma racji B. Webb, który utrzymuje, iz˙ temat wyłania sie˛ dopiero w trakcie czy tez˙ po zakon´czeniu lektury [The Theme of the Jephthah Story (Judges 10, 6–12, 7), „The Reformed Theological Review” 45(1986), s. 34].
nie oznacza jednak, z˙e temat pojawia sie˛ dopiero w punkcie zawi ˛azania akcji. Według innego modelu narracyjnego poznanie tematu opowiadania wymaga sprecyzowania „programu narracyjnego”11. Taka koncepcja ma zastosowanie szczególnie w tych narracjach, gdzie wyste˛puje bohater, któremu zawierza sie˛, bardzo cze˛sto w ramach kontraktu, jak ˛as´ misje˛. W takim przypadku temat narracji moz˙e byc´ sugerowany juz˙ przez ekspozycje˛, lecz wyartykułowanie go naste˛puje poprzez kontrakt, wraz ze sprecyzowaniem jego warunków i celu. W powyz˙szym s´wietle uznanie s´lubu Jeftego za główny w ˛atek jego historii jest błe˛dne. To wydarzenie ma charakter epizodyczny, stanowi ˛ac w całos´ci opowiadania najwyz˙ej suspens odraczaj ˛acy ostateczn ˛a realizacje˛ programu narracyjnego.
By zidentyfikowac´ temat, trzeba najpierw ustalic´ moment zawi ˛azania sie˛ akcji w Sdz 10, 6–12, 7. Ws´ród badaj ˛acych narratologicznie dzieje Jeftego panuje konsensus co do rozpoznania ekspozycji w pocz ˛atkowej fazie opowia-dania12. Trwa natomiast spór odnos´nie do jej zakon´czenia, a przez to usy-tuowania w tej narracji zawi ˛azania akcji. Jedna grupa opowiada sie˛ za roz-budowan ˛a ekspozycj ˛a w granicach 10, 6–11, 3, druga zas´ zawe˛z˙a j ˛a do 10, 6-1613. W pierwszym przypadku ekspozycja wprowadza czytelnika w dwa kryzysy: polityczny, wywołany zagroz˙eniem ze strony Ammonitów (10, 6-18), i prywatny, spowodowany wrogos´ci ˛a panuj ˛ac ˛a w domu Gileada (11, 1-3). Rozwi ˛azanie tych dwóch sytuacji kryzysowych stanowiłoby program narracyj-ny analizowanego opowiadania, który moz˙na by sprowadzic´ do pytania: czy Jahwe wybawi Izraelitów z r ˛ak Ammonitów przy pomocy Jeftego? W przy-padku krótszej ekspozycji (10, 6-16) w jej centrum znajduje sie˛ kryzys natury religijnej i politycznej, jaki dotkn ˛ał plemiona izraelskie. Pierwszy, rozumiany jako apostazja od Jahwe (w. 6-7), otrzymuje swoje natychmiastowe rozwi ˛ aza-nie (w. 16). Natomiast trudnos´ci polityczne, manifestuj ˛ace sie˛ w trwaj ˛acym osiemnas´cie lat ucisku ze strony Filistynów i Ammonitów (w. 8-9), a be˛d ˛ace konsekwencj ˛a niewiernos´ci Izraela (w. 7), pozostaj ˛a nierozwi ˛azane. W przeci-wien´stwie do poprzednich kryzysów, Jahwe odrzuca pros´be˛ ludu o
inter-11J. L. S k a, Sincronia: L’analisi narrativa, w: Metodologia dell’Antico Testamento, red.
H. Simian-Yofre (Studi biblici 25), Bologna 1995, s. 157-158.
12Wyj ˛atkiem jest tu B. Webb, który zamiast mówic´ o ekspozycji, posługuje sie˛ terminem
„epizod”. Podkres´la jednak, z˙e przynosi on „ekspozycje˛ kryzysu, z którego rodzi sie˛ w ˛atek” (The Theme of the Jephthah Story, s. 35).
13Reprezentantami pierwszej s ˛a P. Trible (Texts of Terror, s. 110) i R. H. O’Connel
(Rhetorical Concerns, s. 178-179); natomiast drugiej B. Webb (The Theme of the Jephthah Story, s. 35) oraz L. R. Klein (The Triumph of Irony, s. 84).
wencje˛ (w. 10-16)14. Czytelnik zatem, który we wczes´niejszych opowiada-niach zaznajomił sie˛ z czterostopniowym modelem dziejów, dostrzega w tym punkcie narracji element zakłócenia. Zamiast oczekiwanej informacji o „wzbudzeniu” im przez Jahwe „se˛dziego/wybawiciela” (por. Sdz 2, 18; 3, 9. 15), pojawia sie˛ problem „nieortodoksyjnego”15 rozwi ˛azania tej trudnos´ci: jes´li nie przez se˛dziego, to w jaki sposób zostanie wybawiony Izrael?
Opowiedzenie sie˛ za jedn ˛a czy drug ˛a propozycj ˛a wymaga wskazania pierw-szej sceny, która przynosi zawi ˛azanie akcji. Nie jest ni ˛a, jak chc ˛a zwolennicy rozbudowanej ekspozycji, spotkanie Jeftego ze starszyzn ˛a, w trakcie którego dochodzi do negocjowania warunków przywództwa Jeftego (11, 4-11). Rzeczy-wista akcja zaczyna sie˛ bowiem w 10, 17, gdy Ammonici wyruszaj ˛a na pole bitwy przeciw Gileadowi. Mimo z˙e kolejny wayyiqtol otwieraj ˛acy w. 17 syn-taktycznie stanowi o kontynuacji w tym wierszu ekspozycji, to jednak „zgroma-dzenie sie˛” wojsk ammonickich przerywa iteratywnos´c´ ich wczes´niejszych działan´ (por. w. 8-9). Be˛dzie to wydarzenie jednorazowe, jes´li pos´ród Izrae-litów znajdzie sie˛ ktos´, kto ich poderwie i poprowadzi na wojne˛ z Ammo-nem16. Pytanie i naste˛puj ˛aca bezpos´rednio po nim deklaracja ludu i starszych Gileadu: „Kto jest me˛z˙em, który17 rozpocz ˛ałby wojne˛ przeciw synom Ammo-na? Niech be˛dzie on wodzem nad wszystkimi mieszkan´cami Gileadu” (w. 18), zawiera program narracyjny dla całego opowiadania. Nie jest nim tylko kwestia sposobu, w jaki zostanie wybawione pokolenie Gileada, jakby to mogło wyni-kac´ z ekspozycji. W ˛atkiem wiod ˛acym narracji be˛dzie poszukiwanie przywódcy,
14W tym miejscu Ksie˛gi Se˛dziów historia Izraela zdaje sie˛ osi ˛agac´ swój punkt krytyczny,
co podkres´lałaby wyj ˛atkowa długos´c´ kryzysu, jak i rozbudowana krytyka idolatrii Izraelitów, nazywaj ˛aca precyzyjnie bóstwa pogan´skie (az˙ pie˛c´), jakim sie˛ oddawali. Bóg nie reaguje na wołanie o pomoc, co wyraz˙a dobitnie w. 16. Wprawdzie tłumaczenie BT sugeruje pozytywn ˛a reakcje˛ Jahwe („Wtedy nie mógł Pan dłuz˙ej znosic´ ucisku Izraela”), lecz tekst hebrajski zawie-ra w istocie wyzawie-raz Boz˙ej dezaprobaty dla działan´ Izzawie-raela. Rzeczownik ’a¯ma¯l, w konteks´cie wczes´niejszego dialogu Jahwe z Izraelitami (w. 10-15), nie odnosi sie˛ do utrapien´ dotykaj ˛acych Izraelitów, lecz do ich pozornego wysiłku w nawracaniu sie˛ (por. K l e i n, The Triumph of Irony, s. 85; O’C o n n e l, Rhetorical Concerns, s. 190-191).
15Zob. O’C o n n e l, Rhetorical Concerns, s. 180.
16Podobny sposób zawi ˛azania akcji zauwaz˙a sie˛ w narracji o Gedeonie (Sdz 6, 1–8, 32).
W długiej ekspozycji (6, 1-10) brak, poza w. 3 (weha¯ya¯h ’im-za¯ra‘), form czasownikowych
wskazuj ˛acych na iteratywnos´c´ akcji. W ich miejsce wchodzi łan´cuch wayyiqtol. Akcja zawi ˛ azu-je sie˛ w w. 11. gdy przed Gedeonem zjawia sie˛ Anioł Pan´ski. Wprawdzie scene˛ otwiera kolej-ne wayyiqtol, jednak daje ono pocz ˛atek zupełnie innej przyszłos´ci, która przyniesie kres powta-rzaj ˛acych sie˛ najazdów madianickich (por. S k a, Our Fathers Have Told Us, s. 24).
17Wprawdzie tłumaczenie BT widzi w Sdz 10, 18 okres warunkowy, to jednak podobna
konstrukcja w Pwt 20, 5 (mî ha¯’îš ’a˘šer) przemawia za rozpoznaniem w tym wierszu dwóch zdan´ niezalez˙nych.
który zwycie˛z˙y Ammonitów i zostanie wodzem plemienia. Nie chodzi tylko o poznanie jego imienia, lecz o okres´lenie toz˙samos´ci i kwalifikacji osoby wybawiciela i przywódcy ludu. Historia opowiadana dalej wskaz˙e na Jeftego, co nie znaczy, z˙e be˛dzie opowies´ci ˛a tylko o jego z˙yciu. W s´wietle ustalonego programu narracyjnego, jego perypetie posłuz˙ ˛a narratorowi do nakres´lenia pa-radygmatu władcy Izraela.
II. KONCEPCJA WŁADZY W NARRACJI O JEFTE
Ksie˛ga Se˛dziów, mimo z˙e swoim tytułem odnosi sie˛ do grupy ludzi okres´-lanej mianem šo¯pet.îm, nie przedstawia jednolitego modelu władzy w Izraelu przedmonarchicznym. Z jej narracji wyłania sie˛ obraz społecznos´ci fragmenta-rycznej (plemiennej), która poszukuje dla siebie nowej formy przywódz-twa18. Dynamicznos´c´ tego procesu była wymuszana przez stałe zagroz˙enie plemion izraelskich z zewn ˛atrz (rdzenna ludnos´c´ Kanaanu i próbuj ˛acy podbic´ ten sam teren Filistyni, Amalekici i Ammonici), jak równiez˙ przez konflikty wewn ˛atrzizraelskie (mie˛dzyplemienne lub w obre˛bie tego samego szczepu). Wprawdzie zauwaz˙a sie˛ w relacji biblijnej pewne continuum gwarantowane osob ˛a „se˛dziego”, lecz zakres jego władzy, jej z´ródło i kompetencje nie zo-stały jednoznacznie zdefiniowane, co s´wiadczyłoby o istnieniu alternatywnych koncepcji przywództwa.
W obecnym kształcie Ksie˛gi Se˛dziów zł ˛aczenie w jedn ˛a figure˛ šo¯pe¯t. róz˙-nych bohaterów tej narracji jest dziełem tradycji deuteronomistycznej, od której pochodzi programowy dla okresu se˛dziów tekst 2, 16-1919.
Szes´cio-18Por. T. I s h i d a, The Leaders of the Tribal Leagues „Israel” in the Pre-monarchic
Period, RB 80(1973), s. 528-529.
19W historii egzegezy pojawiło sie˛ wiele hipotez dotycz ˛acych powstania Ksie˛gi Se˛dziów.
Zestawia je syntetycznie H. Niehr (Das Buch der Richter, w: Einleitung in das Alte Testament, red. E. Zenger, Stuttgart 19962, s. 141-142). Nie podlega dyskusji twierdzenie o decyduj ˛acym
wpływie redakcji deuteronomistycznej na te˛ Ksie˛ge˛. Odmienne opinie egzegetów dotycz ˛a zasadniczo dwóch spraw: pierwotnego rdzenia Ksie˛gi oraz zakresu ostatniej interwencji redak-cyjnej. W pierwszej kwestii odchodzi sie˛ od klasycznej tezy W. Richtera o istnieniu „Ksie˛gi Wybawicieli” (Retterbuch), w miejsce której proponuje sie˛ ustn ˛a tradycje˛ niezalez˙nych opowia-dan´ o bohaterach plemion izraelskich z XII i XI w. przed Ch. (np. R. G. B o l i n g, Judges. A New Translation with Introduction and Commentary(AB 6A), New York 1975, s. 29-32). W przypadku ostatniej redakcji Ksie˛gi Se˛dziów pojawia sie˛ przede wszystkim pytanie o mo-ment wł ˛aczenia rozdz. 17-21: obok zwolenników redakcji deuteronomistycznej nie brak głosów o staroz˙ytnos´ci tych rozdziałów. Sumaryczn ˛a prezentacje˛ tej ostatniej dyskusji znalez´c´ moz˙na w: L a m a d r i d, La storia deuteronomistica, s. 78-79.
krotne wyst ˛apienie w nim rdzenia špt. w formie imiesłowu (se˛dzia: w. 16; se˛dziowie: w. 16. 17. 18[tris]) nie pozostawia w ˛atpliwos´ci, z˙e w opinii deute-ronomisty włas´nie ta forma władzy odegrała kluczow ˛a role˛ w dziele stopnio-wego scalania struktur plemiennych Izraela. Nie moz˙na zgodzic´ sie˛ z twier-dzeniem, z˙e taki zabieg redakcyjny był anachronizmem polegaj ˛acym na retro-projekcji w czasy przedmonarchiczne urze˛du se˛dziego, który w istocie stano-wił waz˙ny element administracji króla Jozjasza (641-609 przed Ch.)20. Prze-ciw temu s´wiadczy fakt, iz˙ juz˙ w pocz ˛atkowej fazie monarchii przywódcy tamtego okresu byli nazywani šo¯pet.îm (2 Sm 7, 11; por. w. 7)21. Wielo-znacznos´c´ rdzenia hebrajskiego špt., na którym budowany jest ten termin, nie ułatwia ustalenia specyfiki tej funkcji. Jego znaczenie rozci ˛aga sie˛ mie˛dzy dwiema czynnos´ciami: s ˛adzenia (s ˛adzic´, rozstrzygac´ mie˛dzy stronami, wyda-wac´ wyrok) i rz ˛adzenia (panowac´, administrowac´, wydawac´ rozkazy)22. Analiza kontekstów, w których pojawia sie˛ ten czasownik w opowiadaniach o se˛dziach, prowadzi do rozpoznania elementów władzy s ˛adowniczej w dzia-łaniach Debory (Sdz 4, 4), Helego (1 Sm 4, 18) i Samuela (1 Sm 12, 3-5)23. S ˛a one jednak wtórne wobec pierwszoplanowych ról, jakie podejmuj ˛a te postacie be˛d ˛ac prorokiem (Debora, Samuel) czy kapłanem (Heli). W okre-sie przedmonarchicznym nie moz˙na mówic´ o odre˛bnej funkcji se˛dziego, gdyz˙ władza s ˛adownicza pozostawała w re˛kach proroka, kapłana albo tez˙ starszych ludu (zeqe¯nîm, por. Sdz 11, 7). Do tej listy nalez˙y doł ˛aczyc´ šo¯pet.îm, których tradycyjnie nazywa sie˛ se˛dziami. Ich pierwszym zadaniem nie było jednak wymierzanie sprawiedliwos´ci, lecz sprawowanie władzy w danym plemieniu czy grupie plemion. W jej zakres, obok funkcji s ˛adowniczej, wchodziły inne zadania, równiez˙ militarne24. Nie ma w ˛atpliwos´ci, z˙e taki se˛dzia stanowił
20Tak utrzymuje G. von Rad (Teologia Starego Testamentu, s. 262) oraz W. Niehr
(ša¯pat., TWAT, VIII, 420).
21Por. Z. W i e s m a n, Charismatic Leaders in the Era of the Judges, ZAW 89(1977),
s. 410-411.
22Por. HALAT, 1449-1500.
23W tym ostatnim fragmencie nie pojawia sie˛ omawiany rdzen´. Tekst ten jednak mówi
o rozstrzyganiu s ˛adów i ferowaniu wyroków przez Samuela, przez co pozwala on na interpre-tacje˛ s ˛adownicz ˛a działalnos´ci Samuela w 1 Sm 7, 6. 15-17, gdzie pojawia sie˛ termin ša¯pat. (por. 8, 1-2, który w ten sam sposób prezentuje aktywnos´c´ jego synów).
24Nie jest to instytucja znana wył ˛acznie w społecznos´ci izraelskiej, gdyz˙ analogiczne postacie,
okres´lane tym samym mianem se˛dziego, znalez´c´ moz˙na w Mari, Ugarit czy w miastach fenicko-punickich. Paralele pozabiblijne s ˛a szczegółowo omówione m.in. przez: W. R i c h t e r, Zu den „Richtern Israels”, ZAW 77(1965), s. 59-71 i W. N i e h r, ša¯pat., s. 413-416. Najbardziej udokumentowany jest urz ˛ad suffetes, znany juz˙ w pocz ˛atkach VI w. przed Ch. w Tyrze, a póz´niej w szeregu os´rodków punickich (szczególnie w Kartaginie).
najwyz˙sz ˛a władze˛ plemienn ˛a, której podporz ˛adkowywały sie˛ inne autorytety uznawane przez społecznos´c´.
Narracja o se˛dziach jest zróz˙nicowana formalnie, przez co, klasycznie juz˙, komentatorzy wyróz˙niaj ˛a dwie kategorie se˛dziów: mniejszych i wie˛kszych, przypisuj ˛ac im odmienne funkcje. Jedn ˛a grupe˛ stanowiliby bohaterowie okres´-lani mianem «wybawców», czy to poprzez imiesłów môsˆîa‘ (Otniel w 3, 9; Ehud w 3, 15), czy tez˙ za pomoc ˛a syntagmy ya¯ša‘ (w Hi) ’et-yis´ra¯’e¯l25 (Otniel w 3, 9; Szagmar w 3, 31; Gedeon w 6, 14. 15. 36. 37; Tola w 10, 1; Samson w 13, 5). Ich rola sprowadzałaby sie˛ do działan´ na rzecz wybawie-nia danego plemiewybawie-nia (plemion) z r ˛ak nieprzyjaciół. Druga natomiast grupa jest identyfikowana przez czasownik ša¯pat.. Pojawia sie˛ on w konwencjonal-nej literacko charakterystyce ich z˙ycia, która zawierała jeszcze informacje o długos´ci ich panowania oraz o ich s´mierci i miejscu pochówku. Tak s ˛a przedstawieni: Tola w 10, 2; Jair w 10, 3. 5; Jefte w 12, 7; Ibsan w 12, 8-9; Elon w 12, 11-12; Abdon w 12, 14-15; Samson w 16, 31 (por. 15, 20). M. Noth, odwołuj ˛ac sie˛ do wczes´niejszych studiów A. Klostermana i A. Alta, przywódców – „wybawicieli” zaszeregował jako se˛dziów wie˛kszych, zas´ pozostałych zaliczył do grona se˛dziów mniejszych26. W konsekwencji, ci ostatni zajmowaliby najwaz˙niejszy urz ˛ad (o charakterze s ˛adowniczym) w strukturze amfiktonijnej, sprawowany doz˙ywotnio, niedziedzicznie, ale juz˙ z zachowaniem ci ˛agłos´ci mie˛dzy kolejnymi se˛dziami27. Takie rozróz˙nienie nie znajduje jednak do kon´ca potwierdzenia w Ksie˛dze Se˛dziów, która nie jest az˙ tak rygorystyczna w prezentacji swoich bohaterów. Okazuje sie˛
bo-25Perspektywa ogólnoizraelska tego wyraz˙enia została wprowadzona przez szkołe˛
deutero-nomistyczn ˛a, co wykazuje analiza dokonana przez W. Richtera (Zu den „Richtern Israels”), s. 56-58.
26Por. M. N o t h, Das Amt des „Richters Israels“, w: Festschrift Alfred Bertholet zum
80. Geburtstag gewidmet von Kollegen und Freunden, red. W. Baumgartner, Tübingen 1950, s. 404-417.
27Teoria amfiktonii, znana w staroz˙ytnej Grecji, nie ma oparcia w s´wiadectwach
biblij-nych, dlatego nie moz˙na widziec´ w niej modelu dla organizacji Izraela przedmonarchicznego (por. H. W i t c z y k, Narodziny i dzieje pan´stwa w dawnym Izraelu, w: Z˙ycie społeczne w Biblii, red. G. Witaszek, Lublin 1998, s. 75-85). Teze˛ M. Notha, juz˙ w wymiarze społeczno-s´ci segmentarycznej, podj ˛ał Z. Wieseman [Charismatic Leaders in the Era of the Judges, ZAW 89(1977), s. 407-408]. Jego zdaniem, „se˛dziowie mniejsi” pojawili sie˛ jako efekt napie˛c´ mie˛dzy starszymi ludu a charyzmatycznymi „wybawicielami” („se˛dziowie wie˛ksi”). By pogodzic´ sprzeczne interesy tradycyjnej władzy z rosn ˛ac ˛a rol ˛a liderów wojskowych, „se˛dziowie mniejsi” byliby kompromisowym rozwi ˛azaniem satysfakcjonuj ˛acym wszystkich: starszych, gdyz˙ wywo-dziliby sie˛ z ich kre˛gów (por. Sdz 10, 3-5; 12, 8-10. 13-15), oraz lud, który domagał sie˛ silnej, centralnej władzy (por. Sdz 9, 2-4).
wiem, iz˙ tzw. se˛dziowie mniejsi równiez˙ „powstawali, by wybawic´ Izrael” (Tola w 10, 1; por. w. 3). Podobnie tez˙ pojedynczy se˛dziowie wie˛ksi sprawo-wali funkcje administracyjne ł ˛aczone z czasownikiem ša¯pat. (Otniel w 3, 10), zas´ z˙ycie niektórych z nich było przedstawiane sumarycznie na wzór se˛dziów mniejszych (Jefte w 11, 7; Samson w 15, 20; 16, 31). St ˛ad tez˙ powyz˙szy podział nalez˙y uznac´ za wtórny wobec rzeczywistego statusu se˛dziów. Zda-niem grupy egzegetów korespondowałby on z odmiennymi z´ródłami, z któ-rych czerpał narrator, b ˛adz´ tez˙ byłby wynikiem zabiegów redakcyjnych zmie-rzaj ˛acych do chronologicznego uporz ˛adkowania historii przedmonarchicznej, przynajmniej w odniesieniu do tzw. se˛dziów mniejszych28.
Rewiduj ˛ac zasadnos´c´ rozróz˙nienia mie˛dzy se˛dziami wie˛kszymi i mniejszy-mi, nalez˙y zauwaz˙yc´ pewne polaryzacje w prezentowaniu przywódców Izraela przedmonarchicznego. Podstaw ˛a pierwszej jest powracaj ˛acy w Ksie˛dze motyw „Ducha Jahwe”, który towarzyszył poczynaniom niektórych se˛dziów. Druga natomiast wyłania sie˛ z narracji o Jefte, który zanim został przybrany w szaty se˛dziego (12, 7), stan ˛ał przed perspektyw ˛a zdobycia władzy jako qa¯s.în (11, 6. 11) i ro¯’š (10, 18; 11, 8. 9. 11).
Tradycyjnie juz˙ se˛dziowie nazywani s ˛a charyzmatykami, którzy zawład-nie˛ci Boz˙ym Duchem doprowadzali do wyzwolenia swoich współbraci (por. 6, 34; 11, 29; 13, 25; 14, 6. 19; 15, 14). Okazuje sie˛ jednak, z˙e dar Ducha był zwi ˛azany równiez˙ ze sprawowaniem władzy w plemieniu (por. 3, 10). Ponadto dwaj „wybawiciele” (Jefte i Samson), mimo z˙e wczes´niej zostali obdarowani Duchem Jahwe, zostaj ˛a sprowadzeni do rangi se˛dziego-admini-stratora (por. 11, 7; 15, 20; 16, 31). Rola charyzmatycznego przywódcy nie wyczerpywała sie˛ wie˛c w działaniach militarnych, lecz miała swoje przełoz˙e-nie na czasy pokoju. Moz˙liw ˛a linie˛ podziału wewn ˛atrz władzy opisywanej przez Ksie˛ge˛ Se˛dziów musi wyznaczac´ inne niz˙ semantyczne kryterium.
Klasyczne studium M. Webera z pocz ˛atków XX w. proponuje podział władzy na legalno-racjonaln ˛a, tradycjonaln ˛a i charyzmatyczn ˛a29. Pomijaj ˛ac pierwsz ˛a, która ma swoje z´ródło w wyborach, dwa pozostałe typy pozwalaj ˛a na pewn ˛a kategoryzacje˛ władzy se˛dziów. W przypadku władzy
charyzmatycz-28Pierwsza opinia pochodzi od A. Malamat, który wyprowadza opowiadania o se˛dziach
mniejszych z kronik rodzinnych, zas´ o wie˛kszych z opowiadan´ ludowych (The Period of the Judges, w: The World History of the Jewish People, III, Judges, red. B. Mazar, Tel Aviv 1971, s. 131). Autorem drugiego stanowiska jest J. A. Soggin (Judges, OTL, London 19872, s. 196-200).
29Zob. Gospodarka, społeczen´stwo. Zarys socjologii rozumiej ˛acej, Warszawa 2002 (oryg.
nej, se˛dzia był odbierany jako „osoba obdarzona nadprzyrodzonymi, nadludz-kimi, a przynajmniej niezwykłymi, nie kaz˙demu doste˛pnymi siłami lub włas´-ciwos´ciami, albo tez˙ jako posłana przez Boga”30. Nie był to jednak fenomen powszechny, gdyz˙ wyste˛pował tylko w sytuacji zagroz˙enia wojn ˛a, kiedy to jego charyzma ujawniała sie˛ jako umieje˛tnos´c´ zmobilizowania rozproszonych wojowników (por. 6, 34; 11, 29). Nie miał tez˙ charakteru trwałego, skoro Samson kaz˙dorazowo musiał prosic´ Boga o nadprzyrodzon ˛a siłe˛ (por. 14, 6. 19; 15, 14). Jest prawd ˛a, z˙e ta forma przywództwa wychodziła poza ustalone granice władzy, ale nie zajmowała jej miejsca. To raczej tradycjonalna władza asymilowała osobowos´ci charyzmatyczne. Z tego tez˙ powodu se˛dziowie spra-wowali władze˛, która była umocowana w strukturze plemiennej. Potwierdza to historia Jeftego, który objawił swoj ˛a charyzme˛ (por. 11, 29), be˛d ˛ac juz˙ wczes´niej władc ˛a pokolenia Gileada31.
W trakcie negocjacji Jeftego ze starszymi Gileadu (por. 11, 5-11) pojawia-j ˛a sie˛ dwa róz˙ne modele przywództwa, oba jednak reprezentuj ˛ace władze˛ tradycjonaln ˛a. Pocz ˛atkowo jest mu oferowana pozycja qa¯s.în – dowódcy woj-skowego (w. 6). Dopiero wobec jego odmowy, stawk ˛a staje sie˛ władza ro¯’š – „wodza nad wszystkimi mieszkan´cami Gileadu” (w. 8). Specyfik ˛a pierwsze-go byłaby zatem władza wojskowa, drugiepierwsze-go zas´ cywilna32. Wydaje sie˛ jed-nak, z˙e róz˙nica mie˛dzy nimi dotyczy o wiele bardziej kwestii autonomii władzy. W przypadku qa¯s.în jego rola pozostawała cały czas zalez˙na od ins-tancji wyz˙szej, co potwierdza wyst ˛apienie tego terminu (w liczbie mnogiej) w Joz 10, 24 i Iz 22, 3: dowódcy wojskowi ciesz ˛a sie˛ pewn ˛a swobod ˛a działa-nia, ale maj ˛a nad sob ˛a zwierzchnika. Tego rodzaju podporz ˛adkowanie nie dotyczy osoby sprawuj ˛acej juz˙ władze˛ ro¯’š. Skupia ona w swoich re˛kach wszystkie kompetencje militarne i jurysdykcyjne, staj ˛ac sie˛ tym samym trwa-łym autorytetem w społecznos´ci.
30Tamz˙e, s. 181.
31Por. W i l l i s, The Nature, s. 41.
32Tak utrzymuje zdecydowana wie˛kszos´c´ komentatorów. Ich argumentacje˛ zbiera H. N.
Rösel, który funkcje˛ dowódcy ł ˛aczy z se˛dziami wie˛kszymi, zas´ wodza z se˛dziami mniejszymi [Jephtah und das Problem der Richter, Bib 61(1980), s. 251-255]. Odosobnionymi pozostaj ˛a głosy, które wyprowadzaj ˛a termin qa¯s.în z arabskiego qa¯d.i, np. A. E. Cundall [Judges. An Introduction and Commentary (The Tyndale Old Testament Commentaries), London 1968, s. 141-142], który idzie za C. F. Burney’em. Przy takiej etymologii pozostaje problemem wytłumaczenie finalnego nun w hebrajskim qa¯s.în. Nie do przyje˛cia jest tez˙ twierdzenie D. Marcus’a o synonimicznos´ci słów qa¯s.în i ro¯’š [The Bargaining between Jephthah and the Elders (Judges 11, 4-11), JANES 19(1989), s. 96-97]. Pojawiaj ˛a sie˛ one w pozycji paralelnej w Mi 3, 1. 9, lecz identyczne wezwanie do słuchania w Iz 1, 10, skierowane do „wodzów Sodomy” i „ludu Gomory”, przemawia za odre˛bnos´ci ˛a funkcji dowódcy i wodza.
Problem władzy, podniesiony przez Ksie˛ge˛ Se˛dziów, nie sprowadza sie˛ wył ˛acznie do dyskusji nad natur ˛a władzy se˛dziego w perspektywie kolejnych alterantyw: s ˛adownicza – wyzwolicielska, tradycjonalna – charyzmatyczna, wojskowa – polityczna. W istocie bowiem powyz˙sze biegunowos´ci winny byc´ sytuowane wzgle˛dem siebie komplementarnie, a nie w opozycji. Nowy model władzy, poszukiwany przez opowiadanie o Jefte, ma przezwycie˛z˙yc´ słabos´c´ dotychczasowych struktur przywódczych społecznos´ci plemiennej. Jednak władza Jeftego ł ˛aczy w sobie róz˙ne aspekty znanych dot ˛ad rozwi ˛azan´, sama pozostaj ˛ac władz ˛a tradycjonaln ˛a. Dlatego jej nowos´c´ ma byc´ konsekwencj ˛a nie tyle nowego mechanizmu rz ˛adzenia, ile raczej odwołania sie˛ do we-wne˛trznych dyspozycji (kwalifikacji) przywódcy. Paradygmatycznos´ci propo-nowanego modelu nalez˙y zatem szukac´ w osobowos´ciowym portrecie Jeftego.
III. DROGA JEFTEGO KU WŁADZY W S´WIETLE TECHNIK NARRACYJNYCH
Cech ˛a narracji biblijnych jest dominuj ˛aca w nich akcja oraz brak zaintere-sowania stron ˛a psychologiczn ˛a bohaterów. Postacie pozostaj ˛a na słuz˙bie opo-wiadania, przez co wgl ˛ad w ich osobowos´c´ zapos´redniczony jest przez akt opowiadania i rozmaite strategie przekazywania informacji narracyjnej33. Wprawdzie czytelnik zalez˙y od wszechwiedz ˛acego narratora, lecz analiza technik narracyjnych pozwala na zrozumienie z˙ycia wewne˛trznego bohaterów. Maj ˛ac na uwadze program narracyjny historii Jeftego – poszukiwanie para-dygmatycznego przywódcy Izraela, zwrócona zostanie uwaga przede wszyst-kim na te elementy narracji, które wydaj ˛a sie˛ byc´ kluczowe dla realizacji tego programu. Zbadana be˛dzie najpierw konstrukcja fabuły, naste˛pnie zachodz ˛ace w niej powtórzenia tych samych czynnos´ci, gestów i słów, wreszcie pojawie-nia sie˛ antagonistów wprowadzaj ˛acych element zakłócenia w progresywny rozwój akcji.
W opowiadaniu o Jefte akcja rozgrywa sie˛ do pewnego momentu w sposób ci ˛agły i jednolity, by w punkcie nazywanym peripeteia (zmiana losu)
prze-33Szczegółowo przedstawia je J. L. Ska (Our Fathers Have Told Us, s. 87-92), który
zalicza do nich: imie˛ bohatera, opisy ekspozycyjne, monologi wewne˛trzne postaci, dialogi, ingerencje˛ w jego z˙ycie elementu nadprzyrodzonego, teksty poetyckie, których jest podmiotem. W przeciwien´stwie do tych sugestii, nasza analiza skupi sie˛ na wypowiedziach narratywnych, które pokazuj ˛a jak działa Jefte. Poprzez te˛ warstwe˛ opowiadania moz˙na zweryfikowac´ wypo-wiedzi deskryptywne narratora, które opisuj ˛a bohatera.
kształcic´ sie˛ w fabułe˛ zawikłan ˛a. W s´wietle programu narracyjnego głównym tematem jest poszukiwanie modelowego przywódcy. Poprzez ekspozycje˛ (10, 6-16) akcja zostaje osadzona w konkretnej czasoprzestrzeni. Pierwsza scena (10, 17-18) przynosi zawi ˛azanie akcji, która od chwili ujawnienia przez star-szych kryterium znalezienia władcy – ten, kto pokona Ammonitów – budowa-na jest przez zdarzenia układaj ˛ace sie˛ w łan´cuch przyczynowo-skutkowy. Na chwile˛ przerywa j ˛a ekspozycja, która wprowadza postac´ Jeftego (11, 1-3). Bez znajomos´ci jego wczes´niejszej historii nie sposób byłoby s´ledzic´ jego spotkanie ze starszymi, które stanowi drug ˛a scene˛ (11, 4-11). Zdanie czasowe j ˛a otwieraj ˛ace, zgodnie z zasad ˛a zakładki (tiling technique), powraca do punktu, w którym narracja została wczes´niej przerwana. Starsi próbuj ˛a zmo-dyfikowac´ wobec Jeftego swoj ˛a propozycje˛ przyje˛cia przez niego funkcji lidera militarnego (w. 6). Odrzucenie jej przez Jeftego otwiera mu droge˛ ku zdobyciu pozycji wodza (w. 8). By tak sie˛ stało, musi stan ˛ac´ do konfrontacji z Ammonitami. Negocjacje z królem ammonickim (11, 12-28), mimo z˙e s ˛a uznawane przez komentatorów za dowód zdolnos´ci oratorskich Jeftego, po-twierdzaj ˛a tylko jego konsekwencje˛ w d ˛az˙eniu do wojny, niezbe˛dnej dla przeje˛cia władzy. Jej warunkiem jest pokonanie Ammonitów na placu boju, dlatego tez˙ zabiegi dyplomatyczne Jeftego zmierzaj ˛a do odwrócenia pierwot-nych zamysłów ich władcy o pokojowym rozstrzygnie˛ciu sporu terytorialnego (por. w. 13). Gdy król Ammonitów nie przystaje na słowa Jeftego (w. 28), ten rusza do walki, co opisuje naste˛pna scena (11, 29-33). Zamyka j ˛a infor-macja o totalnej kle˛sce Ammonitów (w. 33). W tym momencie oczekiwałoby sie˛ rozwi ˛azania akcji, jako z˙e zwycie˛stwo Jeftego przynosi odpowiedz´ na pytanie starszych otwieraj ˛ace narracje˛. Jefte pokonał nieprzyjaciół (peripe-teia), przez co spełnia wymagania stawiane wodzowi (anagnorisis – rozpoz-nanie).
W tej kulminacyjnej scenie pojawia sie˛ jednak element zakłócenia, który relatywizuje oba zwroty akcji i poznania, czyni ˛ac z nich tylko kolejn ˛a scene˛ w fabule biegn ˛acej dalej. S´lub Jeftego (11, 30-31) ł ˛aczy sie˛ s´cis´le z progra-mem narracyjnym. W zamian za pokonanie Ammonitów Jefte przyrzeka zło-z˙enie w ofierze po zwycie˛skiej walce tego, kto pierwszy wyjdzie mu naprze-ciw z domu. Gdyby naste˛pna scena opisuj ˛aca to wydarzenie (11, 34-40) była ostatnia, moz˙na by j ˛a uznac´ za rodzaj suspensu. Tymczasem wraz z kolejn ˛a scen ˛a, przedstawiaj ˛ac ˛a wymordowanie pokolenia Efraima przez Gileadczyków (12, 1-6), przynosi ona ostateczn ˛a zmiane˛ losu dla Jeftego. Odniósł on wprawdzie zwycie˛stwo i został władc ˛a, ale okazuje sie˛ byc´ władc ˛a bez przy-szłos´ci. Najpierw składa w ofierze swoj ˛a jedyn ˛a córke˛, przez co pozbawia sie˛ potomstwa. Doprowadzaj ˛ac do rzezi Efraimitów, odrzuca moz˙liwos´ci rozci ˛
ag-nie˛cia swojej władzy poza pokolenie Gileada. Dopiero po tych dwóch scenach naste˛puje rozwi ˛azanie akcji, któr ˛a zamyka stereotypowa formuła o kon´cu Jeftego jako se˛dziego Izraela (12, 7).
W narracji o Jefte perypetia stanowi zatem o odwróceniu kierunku zda-rzen´, od tego zakładanego przez program narracyjny. Zaskoczenie staje sie˛ elementem sytuacji bohatera, który wbrew swoim oczekiwaniom przeobraz˙a sie˛ w paradygmat władcy niespełnionego. Te˛ prawde˛ odsłania narracja w drugiej swojej cze˛s´ci (11, 34–12, 7). Jej konkluzja potwierdza Jeftego jako se˛dziego (12, 7), lecz równoczes´nie, w s´wietle całej historii, objawia jego kle˛ske˛ jako kandydata na paradygmatycznego władce˛.
W tak skonstruowanej fabule istotn ˛a role˛ odgrywaj ˛a powtórzenia, które odsłaniaj ˛a szereg cech charakteru Jeftego. Dla wielu egzegetów fenomen powtórzen´ zamyka sie˛ w powracaj ˛acych przez cał ˛a narracje˛ dialogach, które miałyby potwierdzac´ talent negocjatorski Jeftego34. Samo jednak odwoływa-nie sie˛ do tego sposobu opowiadania przez narratora odwoływa-nie przes ˛adza o charak-terze bohatera. Nalez˙y raczej widziec´ w dialogu element zatrzymania akcji, w którym czas opowiadania zrównuje sie˛ z czasem opowiadanym. Dzie˛ki temu perspektywa narratora zbiega sie˛ z perspektyw ˛a czytelnika, który moz˙e samodzielnie wyrobic´ sobie os ˛ad o postaci. W tym celu pomocna jest analiza powtarzanych przez Jeftego w dialogach gestów oraz słów.
Z dialogów wyłania sie˛ najpierw mechanizm manipulacji jako narze˛dzie sprawowania władzy. Jest to grzech główny Izraela, który traktuje instrumen-talnie swego Boga. Dialog mie˛dzy ludem i Jahwe w ekspozycji otwieraj ˛acej opowiadanie (10, 10-15) pokazuje, jak ludzkie słowa pozostaj ˛a w sprzecznos´-ci z rzeczywist ˛a postaw ˛a Izraelitów wobec Boga. Ta sama sytuacja powraca, gdy starsi ludu rozmawiaj ˛a z Jefte (11, 6-10). Traktuj ˛a go tylko jako s´rodek do realizacji własnych celów. Paradoksalnie Jefte wchodzi w tym momencie w dos´wiadczenie samego Boga. Nie jest tego s´wiadomy – wie o tym tylko czytelnik, ale odrzucaj ˛ac ich pierwsz ˛a oferte˛, reaguje takim samym słowem, jakim wczes´niej Jahwe odmówił pomocy, gdy prosił o ni ˛a lud (por. 10, 13 z 11, 7). Kiedy jednak Jefte staje do decyduj ˛acej rozgrywki z Ammonitami, wypowiada wtedy s´lub, którym sprowadza Boga do funkcji narze˛dzia słuz˙ ˛ ace-go jeace-go planom (11, 30-31).
Manipulacja buduje relacje˛ dominacji, w której licz ˛a sie˛ racje tylko jednej ze stron. Warunkiem zdobycia władzy przez Jeftego jest pokonanie
Ammoni-34Por. W e b b, The Theme of the Jephthah Story, 41-42 (= The Book of Judges, 73-74);
tów. W rozmowie ze starszymi ma s´wiadomos´c´, z˙e jest to moz˙liwe tylko dzie˛ki Bogu [11, 9: „jes´li da (wena¯tan) Jahwe w moje re˛ce]. W momencie składania s´lubu to samo słowo brzmi juz˙ inaczej: „jes´li rzeczywis´cie dasz (’im na¯tôn titte¯n) w moje re˛ce (11, 30). Nie mówi juz˙ o Bogu, lecz do Boga. Zwycie˛stwo nie jest juz˙ dla niego darem od Boga, ale stanowi przedmiot negocjacji. Bóg zostaje podporz ˛adkowany jego mentalnos´ci do ut des, w któ-rej miejsce bezinteresownos´ci zajmuje interesownos´c´35.
Je˛zyk wymuszania powraca w rozmowie z córk ˛a, która wychodzi mu na-przeciw po zwycie˛skiej bitwie. Nies´wiadoma s´lubu złoz˙onego przez swego ojca, staje sie˛ przedmiotem w jego re˛ku. Ten ponownie intensyfikuje swoj ˛a wypowiedz´, podobnie jak w s´lubie, poprzez zastosowanie bezokolicznika w stanie absolutnym: „doprawdy zadajesz mi ból” (11, 35: hakre¯a‘ hikra‘tinî). Jefte zrzuca na swoj ˛a córke˛ cał ˛a odpowiedzialnos´c´ za to, z˙e poniesie s´mierc´, która stanowic´ be˛dzie cene˛ jego władzy36. W jego przekonaniu władza usprawiedliwia kaz˙dy czyn władcy, zas´ odpowiedzialnos´c´ przesuwa na tych, którzy s ˛a jej poddani.
Egocentryczne rozumienie władzy przez Jeftego potwierdza jego tendencja do uz˙ywania w dialogach zaimka osobowego „ja” wraz z zaimkiem dzier-z˙awczym 1 osoby liczby pojedynczej37. W negocjacjach ze starszymi ma to jeszcze jakies´ uzasadnienie w konteks´cie wczes´niejszego odrzucenia go przez własny klan. Tym moz˙na tłumaczyc´ emfatyczne „wy przyszlis´cie do mnie” w pierwszym zdaniu Jeftego (w. 7a) i równiez˙ dobitne jego zakon´czenie: „ja be˛de˛ wodzem nad wami” (w. 9b). W kolejnych jednak rozmowach ta ostra opozycja mie˛dzy nim a jego interlokutorami kaz˙e wnioskowac´, z˙e Jefte
trak-35Tuz˙ przed złoz˙eniem s´lubu Jefte otrzymuje dar Boz˙ego Ducha (11, 39), przez co jego
inicjatywa staje sie˛ niezrozumiała: to, czym Bóg juz˙ go obdarował w sposób wolny, chce on teraz zdobyc´ na swój sposób. Por. O’C o n n e l, Rhetorical Concerns, s. 182-183.
36Por. T r i b l e, Texts of Terror, s. 96.
37Zawe˛z˙aj ˛ac obserwacje do zaimka ’a¯nî/ a¯no¯kî, nalez˙y stwierdzic´, z˙e w Ksie˛dze Se˛dziów
taka tendencja stylistycznego eksponowania przez se˛dziego jego własnej osoby zachodzi tylko w przypadku Abimeleka, który proponuje siebie jako króla (9, 2). Podobn ˛a propozycje˛ ze strony ludu odrzuca natomiast Gedeon, równiez˙ uz˙ywaj ˛ac emfatycznego zaimka osobowego 1 sg. Najcze˛s´ciej ten zaimek pojawia sie˛ w historii tego se˛dziego, nigdy jednak nie słuz˙y budo-waniu opozycji mie˛dzy nim a ludem (por. 6, 18. 37; 7, 17. 18). Dwukrotnie zaimek osobowy 1 sg. wyste˛puje jeszcze w opowiadaniu o Samsonie. W 16, 17 zostaje wykorzystany przez Samsona dla zbudowania zwyczajnego zdania oznajmuj ˛acego. Moment opozycji pojawia sie˛ w 15, 3, lecz jego oponentami s ˛a Filistyni. Nie jest to w z˙adnym wypadku sytuacja analogicz-na do Jeftego nie tylko dlatego, z˙e jest to wypowiedz´ jednorazowa. Trzeba podkres´lic´, z˙e Samson działa w pojedynke˛, co uzasadniałoby jego słowa w 15, 3, podczas gdy Jefte w walce z Ammonitami potrzebuje wsparcia swoich wojowników (por. 11, 29).
tuje władze˛ wył ˛acznie w perspektywie swych własnych korzys´ci. Powracaj ˛ace wci ˛az˙ jego „ja” pokazuje, z˙e mys´li wył ˛acznie o sobie, zas´ kraj i lud, a osta-tecznie takz˙e jego jedyna córka, zostaj ˛a podporz ˛adkowane jego egoistycznym interesom. Kiedy dochodzi do pertraktacji z Ammonitami, a póz´niej z Efrai-mitami, Jefte w obydwu przypadkach zagroz˙enie z ich strony odnosi do sie-bie. Króla ammonickiego pyta: „Dlaczego przyszlis´cie walczyc´ przeciwko mnie w moim kraju?” (11, 12b), zas´ przedstawicieli bratniego plemienia: „dlaczego przyszlis´cie [...] walczyc´ ze mn ˛a?” (12, 3b). Podczas rozmowy z Efraimitami przypisuje przede wszystkim sobie odniesione zwycie˛stwo nad Ammonitami: „wzi ˛ałem sprawe˛ w swoje re˛ce”. Dopiero potem dodaje, z˙e „Jahwe wydał ich” – ale znowu – „w moje re˛ce” (12, 3a). W tej rozmowie Jefte wspomina lud tylko w fazie pocz ˛atkowej konfliktu, kiedy wyjawia powód swego oczekiwania pomocy ze strony Efraima: „ja i mój lud mielis´my wielki spór z synami Ammona” (12, 2a). Jeszcze bardziej „ja” Jeftego odzy-wa sie˛ w jego spotkaniu z córk ˛a. Wobec koniecznos´ci wypełnienia s´lubu, Jefte ani przez moment nie mys´li o córce, o jej uczuciach i cierpieniu. To ona jest winna jego nieszcze˛s´ciu, on zas´ pozostaje prawy, o czym jest przeko-nany w 11, 35b: „Ty jestes´ ws´ród zadaj ˛acych mi ból, podczas gdy ja otwo-rzyłem usta wobec Jahwe” (w sensie złoz˙enia s´lubu). Egoizm i che˛c´ zaspoko-jenia pragnienia władzy nie przekłada sie˛ tylko na retoryke˛ stosowan ˛a przez Jeftego. Egocentryczna wizja władzy popycha go do zadania s´mierci własnej córce i bratniemu pokoleniu Efraima.
Jefte nie jest jedynym protagonist ˛a fabuły. Obok niego wyste˛puj ˛a inne postacie, dzie˛ki którym moz˙liwy jest rozwój akcji, a tym samym realizacja programu narracyjnego. Narratologia nazywa je agentami, którzy wprawdzie s ˛a waz˙ni w pewnych miejscach fabuły, lecz poza tym ich obecnos´c´ w opo-wiadaniu jest ograniczona38. Przenosz ˛ac te postacie w model semiotyczny, zajmuj ˛acy sie˛ mie˛dzy innymi relacjami mie˛dzy bohaterami (aktantami), inter-lokutorów Jeftego nalez˙y uznac´ za jego oponentów39. Kryje sie˛ za tym stwierdzeniem pewna ironia odsłaniaj ˛aca skomplikowan ˛a osobowos´c´ Jeftego. Analiza fabuły pokazuje, iz˙ jedynym rzeczywistym wrogiem Jeftego jest król Ammonitów. Tymczasem w perspektywie zdobycia władzy staje sie˛ on „po-mocnikiem” Jeftego, gdyz˙ bez niego, dokładniej – bez pokonania go, Jefte
38Por. S k a, „Our Fathers Have Told Us”, s. 87. Drugim terminem stosowanym przez
niego na okres´lenie tych postaci jest functionary. Natomiast w literaturze polskiej nazywane s ˛a „postaciami epizodycznymi” (por. J. S ł a w i n´ s k i, Postac´ literacka, w: Słownik termi-nów literackich(Vademecum polonisty), red. J. Sławin´ski, Wrocław 20024, s. 413.
nie potwierdziłby zasadnos´ci swoich roszczen´ wobec tytułu władcy. Tymcza-sem ci, którzy z powodu wie˛zów krwi sprzyjaj ˛a Jeftemu, s ˛a traktowani przez niego jako jego oponenci stanowi ˛acy przeszkode˛ na drodze do władzy. Star-si, mimo z˙e proponuj ˛a mu przywództwo, pozostaj ˛a dla niego tylko tymi, którzy go wydziedziczyli (por. 11, 7). Jedyna jego córka zostaje zidentyfiko-wana przez niego jako z´ródło nieszcze˛s´cia (por. 11, 35). Wreszcie Efraimici, jego potencjalni poddani, s ˛a w jego mniemaniu zagroz˙eniem dla jego władzy (por. 12, 1-3). Ten schematyczny, negatywny odbiór drugiego człowieka przez Jeftego objawia jego nieumieje˛tnos´c´ włas´ciwej oceny osób, jak rów-niez˙ jego niezdolnos´c´ do pozostawania w trwałych relacjach mie˛dzyludzkich. Analiza wybranych technik narracyjnych, zastosowanych przez narratora dla scenicznego zilustrowania drogi Jeftego do władzy, potwierdza ustalony na pocz ˛atku opracowania temat opowiadania. Jest nim poszukiwanie władcy w osobie Jeftego. Ten jednak, w toku narracji, okazuje sie˛ byc´ paradygmatem niespełnionego przywódcy. Tylko pozornie rozwi ˛azanie akcji przynosi pozy-tywn ˛a zmiane˛ dla Jeftego. Zostaje on wprawdzie wodzem nad mieszkan´cami Gileadu, ale bez perspektywy jej kontynuacji i moz˙liwos´ci rozszerzenia jej zasie˛gu. Narracja ukazuje Jeftego jako osobowos´c´ egocentryczn ˛a, traktuj ˛ac ˛a drugiego wył ˛acznie w kategoriach przydatnos´ci w realizacji jego własnych celów. W konsekwencji nie jest on zdolny do wchodzenia w relacje z innymi osobami, w których widzi tylko zagroz˙enie dla swojego potencjalnego, czy póz´niej juz˙ realnego, przywództwa. St ˛ad doprowadza do s´mierci nawet te osoby, które w s´wietle programu narracyjnego były niezbe˛dne dla zdobycia przez niego władzy nad Izraelem.
IV. GENEALOGIA NIESPEŁNIONEJ WŁADZY
W analizie fenomenu niespełnionego władcy nie moz˙na zatrzymac´ sie˛ tylko na opisie samego zjawiska. Opowiadanie o Jefte pozwala na podje˛cie pytania o przyczyny jego kle˛ski jako paradygmatu przywódcy. Wydaje sie˛, z˙e ma ona podłoz˙e socjologiczne, osobowos´ciowe i religijne.
Pochodzenie Jeftego zostaje przedstawione w ekspozycji 11, 1-3, w s´wietle której jego pozycja społeczna wydaje sie˛ byc´ ambiwalentna. Z jednej strony jest on nazwany juz˙ w pierwszym zdaniu ’îš gibôr („dzielny wojownik”). Informacja ta ma charakter proleptyczny, w pełni uzasadniony w perspektywie
dalszej narracji, która objawi jego walecznos´c´40. Z drugiej jednak strony miejsce Jeftego w społecznos´ci jest determinowane statusem jego matki be˛d ˛ a-cej nierz ˛adnic ˛a (’išša¯h zôna¯h, w. 1)41. Pocz ˛atkowo nie miało to znaczenia dla sytuacji Jeftego, gdyz˙ jego ojciec – Gilead (protoplasta rodu lub ktos´ z mieszkan´ców Gileadu) – przyj ˛ał go do swojego domu. Wszystko zmieniło sie˛, gdy pozostali synowie Gileada, juz˙ z prawowitego łoz˙a, doprowadzili re˛kami starszych miasta (por. 11, 7) do wydziedziczenia Jeftego, powołuj ˛ac sie˛ na jego pochodzenie od „innej kobiety” (w. 2)42. Niski status społeczny matki przesuwa Jeftego na margines klanu, który ostatecznie opuszcza, ucie-kaj ˛ac do kraju Tob (w. 3a). Tam zdobywa sobie imie˛ „dzielnego wojownika”, otaczaj ˛ac sie˛ ludz´mi, podobnie jak on, wydziedziczonymi i zmarginalizowa-nymi przez społeczen´stwo (por. w. 3b)43.
W tym konteks´cie staje sie˛ zrozumiała gra, jak ˛a podejmuje Jefte w rozmo-wie ze starszymi (por. 11, 4-11). Ci, mimo z˙e poszukuj ˛a wodza (10, 18), oferuj ˛a Jeftemu role˛ dowódcy wojskowego. Tylko taka funkcja moz˙e stac´ sie˛ udziałem kogos´, kto wczes´niej został wykluczony z moz˙liwos´ci dziedziczenia władzy w Gileadzie. Jefte tymczasem domaga sie˛ dla siebie przywództwa zarezerwowanego dla władcy, z˙ ˛adaj ˛ac tym samym przywrócenia niesłusznie odebranych mu praw. Pragnienie odzyskania utraconej pozycji w społeczen´-stwie jawi sie˛ jako główny motor działania Jeftego44.
40L. J. M. Claassens uznaje wyraz˙enie ’îš gibbo¯r za okres´lenie osoby szanowanej przez
społecznos´c´, w której oczach stanowi ona „ideał hebrajskiego gentlemana” (Notes on Characte-risation, s. 108-109). Autor pomija jednak zupełnie kontekst militarny tego wyraz˙enia, który zostaje potwierdzony przez drugie wyst ˛apienie tej syntagmy w Sdz 6, 12. Gedeon nie moz˙e byc´ nazwany w ten sposób z powodu jakiejs´ szczególnej swojej pozycji w szczepie, gdyz˙ dla mieszkan´ców miasta liczy sie˛ nie jego opinia, lecz głos jego ojca, Joasza (por. 6, 30-31).
41Narrator nie rozróz˙nia mie˛dzy nierz ˛adem uprawianym dla pienie˛dzy a prostytucj ˛a
sakral-n ˛a (por. S o g g i n, Judges, s. 207). W analizowanym przypadku chodzi raczej o te˛ pierwsz ˛a moz˙liwos´c´, gdyz˙ dziecko be˛d ˛ace owocem inicjacji seksualnej w ramach sanktuarium nie było napie˛tnowane społecznie, co pokazuje historia Gomer i Ozeasza (por. T. J. S c h n e i d e r, Judges, Berit Olam, Collegeville 1999, s. 162-163).
42D. Marcus wykazuje, iz˙ czasowniki uz˙yte przez Jeftego dla zganienia starszych miasta
za to, z˙e go „znienawidzili” (s´n’) i „wype˛dzili (grš) z domu ojca”, koresponduj ˛a z akkadyj-skimi terminami zêru (odrzucic´) i t.ara¯du (anulowac´), uz˙ywanymi przy prawnym uniewaz˙nieniu aktu adopcji (The Bargaining, s. 98).
43Termin reˇqîm nie oznacza jednak w tym konteks´cie osób be˛d ˛acych wył ˛acznie ofiarami
społeczen´stwa opresyjnego, jak chce L. J. M. Claassen (Notes on Characterisation, s. 109). Synonimy tego słowa w niemal identycznych zdaniach w Sdz 9, 4 i 2 Krn 13, 17 podkres´laj ˛a, iz˙ byli to awanturnicy, pozbawieni zahamowan´ w stosowaniu przemocy (por. B. K e d a r -K o p f s t e i n, ryq, TWAT, VII, 505).
44Podobn ˛a opinie˛ wyraz˙aj ˛a: M a r c u s, The Bargaining, s. 99; C l a a s s e n s, Notes
Potwierdza to paradoksalnie epizod maj ˛acy miejsce juz˙ po zdobyciu przez niego władzy, gdy Efraimici wyst ˛apili przeciw Gileadowi (12, 1-6). Pretensje Efraimitów Jefte odnosi na pierwszym miejscu do swojej osoby. Bezpos´rednia przyczyna konfliktu nie lez˙y jednak w tym, z˙e Efraimici nie pomogli Jeftemu w walce z Ammonitami (w. 2). W istocie bowiem Jefte reaguje zbrojnie dopiero na słowa Efraimitów, którzy szydz ˛ac z Gileadczyków, mówili, iz˙ s ˛a oni zbiegami od Efraima (pelîtê ’epra¯yim, w. 4). Przypominaj ˛a mu w ten spo-sób upokorzenie, którego kiedys´ dos´wiadczył ze strony własnej rodziny, zo-stawszy wydziedziczonym i zmuszonym do ucieczki z Gileadu. Jefte pozostał do kon´ca „odrzuconym wodzem odrzuconego ludu”45.
Takie obci ˛az˙enie społeczne znalazło swoj ˛a poz˙ywke˛ w egocentrycznej osobowos´ci Jeftego, która w znacznym stopniu była naste˛pstwem braku ojca w jego z˙yciu. Trudno jednak uznac´, by owo skupienie sie˛ na własnym „ja” było niezalez˙ne od Jeftego. Warstwa dialogiczna opowiadania pokazuje go bowiem jako osobe˛ w całej rozci ˛agłos´ci kontroluj ˛ac ˛a swoje słowa i decyzje, do czego tez˙ ironicznie nawi ˛azuje samo imie˛ Jeftego oraz Mispa, nazwa miejscowos´ci, z któr ˛a była zwi ˛azana jego władza.
Imie˛ „Jefte” jest skrócon ˛a form ˛a wyraz˙enia yiptah. ’e¯l (Joz 19, 14): „Bóg otwiera”. Przedmiotem takiego działania Boga wydaje sie˛ byc´ na pierwszym miejscu łono: dziecko przychodzi na s´wiat dzie˛ki otwarciu łona przez Boga (por. Rdz 29, 31; 30, 22). Tymczasem Jefte sprowadzaj ˛ac s´mierc´ na swoj ˛a córke˛, ten z˙yciodajny czyn Boga odwraca. Czyni to „otwieraj ˛ac (ps.h) swoje usta” (11, 35. 36). Otwarcie ust, charakteryzuj ˛ace Jeftego, objawia jego troske˛ tylko o własne powodzenie. Publicznie mówi wprawdzie o dobru ludu (poko-nanie Ammonitów, por. 11, 9), jednak jego słowa wypowiadane prywatnie s ˛a zorientowane na zdobycie dla siebie władzy (11, 30). Nie s ˛a one przy tym rezultatem spontanicznos´ci czy tez˙ nieroztropnos´ci Jeftego. Gdy składał s´lub, musiał liczyc´ sie˛ z tym, iz˙ zwyczajem z˙ydowskim wyjd ˛a mu naprzeciw kobiety „z tamburynem i tan´cami” (11, 34; por. Wj 15, 20; 1 Sm 18, 6), spos´ród któ-rych jedna – jak przyrzeka – „be˛dzie dla Jahwe i zostanie złoz˙ona na całopale-nie” (11, 31b)46. Zakładaj ˛ac nawet nies´wiadomos´c´ Jeftego co do moz˙liwych 45H a m l i n, Judges, s. 121; por. K l e i n, The Triumph of Irony, s. 97; O’C o n n e l,
Rhetorical Concerns, s. 201-202.
46Niektórzy egzegeci widz ˛a w tym wyraz˙eniu pewn ˛a alternatywe˛ uzalez˙nion ˛a od toz˙samos´ci
tego, kto pierwszy wyjdzie naprzeciw Jeftego. Gdyby to był człowiek, wówczas miałby byc´ po-s´wie˛cony Bogu, natomiast gdyby to było zwierze˛, zostałoby ofiarowane na całopalenie. B. P. Robinson (The Story of Jephthah, s. 338) wykazuje, z˙e uz˙ycie w zwrocie „kto wyjdzie mi naprze-ciw” czasownika ya¯s.a¯’ jest zasadne tylko w odniesieniu do osoby ludzkiej (por. Rdz 15, 4; Lb 22, 11; 1 Sm 18, 6). Jes´liby Jefte miał na mys´li zwierze˛, uz˙yłby czasownika qa¯ra¯’ (por. Sdz 14, 5).
konsekwencji s´lubu, nie wycofuje sie˛ on z niego, gdy odkrywa, z˙e materi ˛a ofiarnicz ˛a ma byc´ jego jedyna córka (11, 35). Pojawia sie˛ w nim smutek i roz-pacz, ale te koncentruj ˛a sie˛ wył ˛acznie na jego, a nie córki cierpieniu. Ta nie-zdolnos´c´ do empatii po raz kolejny objawi sie˛ w spotkaniu z Efraimitami. Niezalez˙nie od zasadnos´ci ich pretensji, Jefte nie potrafi rozwi ˛azac´ konfliktu tak, jak kiedys´ uczynił to Gedeon (por. 8, 1-3): nie próbuje pozyskac´ swoich rozmówców, uznac´ ich racji i zrezygnowac´ z promowania własnej osoby.
Wszystkie słowa, objawiaj ˛ace jego determinacje˛ w d ˛az˙eniu do władzy, zostały wypowiedziane w Mispa (por. 11, 11. 29. 34), które w swoim rdze-niu s.ph nawi ˛azuje do idei czuwania, dogl ˛adania i strzez˙enia. Według Rdz 31, 49 to włas´nie w Mispa Jahwe czuwał nad Jakubem w jego sporze z La-banem. Jefte odrzuca Boz˙e czuwanie, przypisuj ˛ac Bogu role˛ niemego s´wiad-ka, koniecznego tylko do odzyskania utraconej pozycji w Gileadzie. Nad realizacj ˛a tego zamierzenia ma czuwac´ juz˙ wył ˛acznie słowo Jeftego. Ono przynosi władze˛, ale wraz z ni ˛a – s´mierc´ córki i zagłade˛ pokolenia Efraima. Jefte jest władc ˛a, ale nie potrafi byc´ ojcem47 dla swojego dziecka i dla swojego narodu: zamiast pos´wie˛cic´ sie˛ dla nich, składa ich na ołtarzu włas-nej zraniowłas-nej ambicji.
Upos´ledzenie emocjonalne, które przekładało sie˛ na nieumieje˛tnos´c´ przez˙y-wania siebie w wymiarze daru dla drugiego, było spowodowane brakiem nor-malnych relacji z ojcem. Jako syn nierz ˛adnicy, wype˛dzony póz´niej przez przyrodnich braci, Jefte wzrastał bez kontaktu z ojcem, którego wpływ na wychowanie syna był coraz wie˛kszy z jego dorastaniem. W rodzinie z˙ydow-skiej to ojciec wprowadzał syna w dos´wiadczenie wiary, uczył go historii własnego narodu oraz słuz˙ył mu przykładem w budowaniu relacji z inny-mi48. Nieobecnos´c´ osoby ojca warunkowała ostatecznie toz˙samos´c´ histo-ryczn ˛a i religijn ˛a Jeftego.
Poprzez prawne wydziedziczenie Jefte został odcie˛ty od korzeni religij-nych, pamie˛ci historycznej i dziedzictwa duchowego swojej rodziny. Niezna-jomos´c´ własnej historii ujawni sie˛ w trakcie negocjacji z królem ammonickim (11, 12-28), podczas których Jefte zdaje sie˛ mylic´ wydarzenia z dziejów Ammona i Moabu, jak równiez˙ ich wierzenia religijne49. Powaz˙niejszym
47Por. W e b b, The Book of Judges, s. 75; K l e i n, The Triumph of Irony, s. 98-99. 48Por. H. W. W o l f f, Antropologia dell’Anico Testamento (Biblioteca biblica 12),
Brescia 19933, s. 229-231.
49Najbardziej ewidentnym jest utoz˙samienie Kemosza, bóstwa moabickiego, z bóstwem
ammonickim (w. 24). Tres´c´ mowy Jeftego sprawia wraz˙enie polemiki z Moabem, a nie z Ammonem. Ponadto Jefte myli terytorium ammonickie z amoryckim. Próby rozwi ˛azania tych
problemem jest jednak jego rozumienie Boga. Traktowanie przez niego Jahwe jako patrona rodziny czy szczepu nalez˙y uznac´ – w okresie se˛dziów – za rzecz naturaln ˛a. Nie jest to wcale wyraz politeizmu, lecz raczej henoteizmu, gdzie wiara w Jahwe dopuszczała istnienie bóstw innych narodów50. Ahisto-ryczn ˛a byłaby równiez˙ krytyka jego s´lubu powołuj ˛aca sie˛ na przepisy doty-cz ˛ace pos´wie˛cenia pierworodnych (por. Wj 13, 2. 11-15; 22, 28-29; 34, 19-20) lub tez˙ dopuszczaj ˛ace modyfikacje˛ złoz˙onego przyrzeczenia (por. Lb 30, 2-17), gdyz˙ były one dziełem póz´niejszych tradycji51. Zasadnicz ˛a kwesti ˛a w relacji Jeftego z Jahwe jest jego nieznajomos´c´ Boz˙ego zamysłu wobec ofiar składanych przez ludzi. Ofiara miała byc´ czynem miłos´ci, a nie represji czy handlu. Jes´li Bóg czynił dobro w z˙yciu człowieka, to było ono bezinteresow-ne i darmowe, czego Jefte sam dos´wiadczył w darze Boz˙ego Ducha (11, 29). Złoz˙enie ofiary miało wyraz˙ac´ miłos´c´ i wdzie˛cznos´c´ wobec Boga, ale tez˙ i zaufanie Mu. Ofiarowuj ˛ac Bogu owoce Jego błogosławien´stwa (zwierze˛ta czy płody ziemi), Izraelita zawierzał sie˛ dalszej Jego miłos´ci jako z´ródłu swego z˙ycia. Taka istota ofiary jest obca Jeftemu. Dla niego ofiara pozostaje wyrazem tylko wiernos´ci własnemu słowu, poprzez które chce manipulowac´ Bogiem. Jego s´lub nie płynie z wdzie˛cznos´ci za przyszłe zwycie˛stwo w bit-wie, lecz stanowi rodzaj kontraktu gwarantuj ˛acego zdobycie władzy. Ofiara, która jest konsekwencj ˛a tego s´lubu – niezalez˙nie od materii ofiarniczej52 – nie powinna w ogóle dojs´c´ do skutku, gdyz˙ była sprzeczna z wol ˛a Boga. Potwierdza to analogiczny, bliski czasowo, epizod z historii Saula (1 Sm 14, 24-46). Saul składa s´lub, w którym zobowi ˛azuje sie˛ do złoz˙enia w ofierze
sprzecznos´ci przy wykorzystaniu krytyki redakcji s ˛a połowiczne i prowadz ˛a do wniosku, iz˙ konfliktu nakres´lonego przez Jeftego nie sposób jest odnies´c´ do jakiegokolwiek epizodu z dzie-jów Izraela [por. R i c h t e r, Die Überlieferungen um Jephtah, s. 485-556; zwł. s. 540, 546; M. W ü s t, Die Einschaltung in die Jiftachgeschichte. Ri 11, 13-26, Bib 56(1975), s. 464-479; zwł. s. 467-472].
50Por. R. A l b e r t z, A History of Israelite Religion in the Old Testament Period.
I. From the Beginnings to the End of the Exile, London 1994, s. 95-99.
51Omówienie ewolucji pierwszego prawa znalez´c´ moz˙na w: W. H. P r o p p, Exodus
1–18. A New Translation with Introduction and Commentary(AB 2), New York 1998, s. 454-456; zas´ drugiego w B. A. L e v i n e, Numbers 21–36. A New Translation with Introduction and Commentary(AB 4A), New York 2000, s. 435-437. W tym s´wietle trudno zarzucac´ Jefte-mu nieznajomos´c´ przepisów religijnych, jak czyni ˛a to: K l e i n, The Triumph of Irony, s. 91-92; O’C o n n e l, Rhetorical Concerns, s. 182-185; N e e f, Jephta und seine Tochter, s. 211-217; R o b i n s o n, The Story of Jephthah, s. 338-339.
52Gdyby wpisac´ j ˛a w koncepcje˛ s´wie˛tej wojny i zwyczaju he¯rem, to powinny j ˛a stanowic´
łupy wojenne i wzie˛ci do niewoli przeciwnicy, a nie ktos´ pozostaj ˛acy poza działaniami bitew-nymi, do tego be˛d ˛acy po stronie składaj ˛acego s´lub.
kogos´ ze swoich wojowników, gdyby którys´ z nich swoim zachowaniem przeszkodził mu w odniesieniu zwycie˛stwa (w. 24). Gdy okazuje sie˛ byc´ nim jego syn, Jonatan (w. 43), ojciec d ˛az˙y do ofiary z niego (w. 44), widz ˛ac w tym zarazem moz˙liwos´c´ usunie˛cia go jako konkurenta dla swojej wła-dzy53. Przed zabiciem syna powstrzymuj ˛a go jednak wojownicy, którzy od-wołuj ˛a sie˛ do woli Boga (w. 45). W tym konteks´cie zostaje wykluczona przez Boga nie tylko ofiara be˛d ˛aca wyrazem kupczenia, ale tez˙ osoba ludzka jako przedmiot ofiary, praktykowany przez os´cienne ludy54.
Jefte został władc ˛a, lecz jego sukces przerodził sie˛ w kle˛ske˛. U podstaw tej przegranej lez˙ało postrzeganie władzy wył ˛acznie w kategoriach własnych korzys´ci. Odzyskanie utraconej pozycji w społecznos´ci kosztem z˙ycia najbliz˙-szych odsłoniło niezdolnos´c´ Jeftego do zaangaz˙owania sie˛ w dobro drugiego człowieka. Postawe˛ egocentryczn ˛a w pewnym stopniu tłumaczy nieobecnos´c´ w jego z˙yciu ojca. To dos´wiadczenie rzutowało równiez˙ na kształt jego toz˙sa-mos´ci historycznej i religijnej. Nie znaj ˛ac rzeczywistej woli Boga, Jefte skła-da s´lub, którego realizacja przynosi jego poraz˙ke˛ jako przywódcy Izraela.
*
Analiza opowiadania o Jefte pozwala na uznanie tej postaci za paradygmat niespełnionego władcy. Okres´lenie programu narracyjnego pokazało, iz˙ w punkcie kulminacyjnym Ksie˛gi Se˛dziów dochodzi do kryzysu władzy, który staje sie˛ pretekstem do poszukiwania nowego modelu władcy. Ma byc´ on zrealizowany w osobie Jeftego, który pozostaj ˛ac w strukturach władzy tra-dycjonalnej zmierza ku przywództwu ł ˛acz ˛acemu w sobie koncepcje władzy znane w okresie se˛dziów. Techniki narracyjne, zastosowane dla opisania jego drogi ku temu celowi, odsłoniły jednak kle˛ske˛ Jeftego jako władcy.
Odwraca-53Por. R. P. G o r d o n, 1&2 Samuel (Old Testament Guides), Sheffield 19983, s. 55-56. 54Nie sposób nie zauwaz˙yc´ paraleli mie˛dzy histori ˛a Jeftego i jego córki a niedoszł ˛a ofiar ˛a
Abrahama z jego syna Izaaka. Zostaj ˛a one przeanalizowane przez D. Marcus (Jephthah and His Vow, s. 38-40). Krytykuj ˛ac Jeftego moz˙na by zarzucic´ mu nieznajomos´c´ historii Abrahama, która przynosi sprzeciw Jahwe wobec ofiar z ludzi. Nawet gdyby przyj ˛ac´ póz´niejsz ˛a redakcje˛ Rdz 22 – egzegeci sytuuj ˛a j ˛a mie˛dzy VIII wiekiem przed Ch. a czasem po wygnaniu, to nie moz˙na wykluczyc´, z˙e jej przekaz ustny był juz˙ znany w okresie se˛dziów. Trzeba jednak pamie˛-tac´, iz˙ Jefte pochodzi z pokolenia zajordan´skiego, podczas gdy tradycja o Abrahamie była zwi ˛azana z Hebronem. Por. T. C. R ö m e r, Recherches actuelles sur le cycle d’Abraham (Gen 11, 27–25, 11), w: Studies in the Book of Genesis (BEThL 155), red. A. Wénin, Leuven 2001, s. 179-196.
j ˛ac paradygmat niespełnionego władcy nalez˙y uznac´, iz˙ fundament spełnionej władzy lez˙y w traktowaniu jej jako daru, a nie jako s´rodka do realizacji własnych ambicji. Naste˛pnie jej gwarantem jest sprawowanie władzy w per-spektywie dobra tych, którzy s ˛a jej poddani. Wreszcie kluczem do władzy spełnionej jest jej zakorzenienie w tradycji, historii i religii społecznos´ci, której ma słuz˙yc´.
BIBLIOGRAFIA
C l a a s s e n s L. J. M., Notes on Characterisation in the Jephtah Narrative, JNWSL 22(1996), s. 107-115.
C l a a s s e n s L. J. M., Theme and Function in the Jephthah Narrative, JNWSL 23(1997), s. 203-219.
K l e i n L. R., The Triumph of Irony in the Book of Judges (JSOT.S 14), Sheffield 1988. M a r c u s D., Jephthah and His Vow, Lubbock 1986.
N e e f H.-D., Jephta und seine Tochter (JDC. XI 29-40), VT 49(1999), s. 206-217. O’C o n n e l R. H., Rhetorical Concerns of Judges as a Literary Form (VT.S 63), Leiden
1996.
R i c h t e r W., Die Überlieferungen um Jephtah. Ri 10, 17–12, 6, Bib 47(1966), s. 485-556. R o b i n s o n B. P., The Story of Jephthah and His Daughter. Then and Now, Bib
85(2004), s. 331-348.
R ö s e l H. N., Jephtah und das Problem der Richter, Bib 61(1980), s. 251-255.
T r i b l e P., Texts of Terror. Literary-Feminist Readings of Biblical Narratives (Overtures to Biblical Theology 13), Philadelphia 1984.
W e b b B., The Book of Judges. An Integrated Reading (JSOT.S 46), Sheffield 1987. W i l l i s T. M., The Nature of Jephthah’s Authority, CBQ 59(1997), s. 33-44.
JEPHTHAH – THE PARADIGM OF AN UNFULFILLED RULER (JUDGES 10:6-12:7)
S u m m a r y
The story about Jephthah is placed in the middle of the Book of Judges (Judges 10:6-12:7). Therefore we recognise in this figure an important link in the quest for the model of a ruler in the period of pre-monarchic Israel. In order to reconstruct the image of Jephthah as a leader the method of narration has been applied. The narrative programme has confirmed that Jephthah, while seeking to find a solution for the crisis of power, became the paradigm of a ruler. In the light of narrative techniques used by the narrator, Jephthah fails as a paradigm,
for he loses his daughter and he is seen by the generation of Ephraim as an unfulfilled ruler. There are three reasons at the source of his unfulfilled power: treating power as a means to satisfy one’s ambition; rejecting power as a service on behalf of the good of his subjects; eventually, no roots in the tradition, history, and religion of the fellowship in which is he to govern.
Translated by Jan Kłos
Słowa kluczowe: metoda narracyjna, Ksie˛ga Se˛dziów, Jefte, se˛dziowie, ofiara.
