Fürst, Ryszard
Rosyjskie publikacje o carskiej
cenzurze i ustawodawstwie
prasowym
Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego 6/1, 167-184
R O S Y JS K IE P U B L IK A C JĘ O C A R SK IE J CENZURZE I.U STA W O D A W STW IE PRASO W Y M
I
O żyw ienie społecznej i politycznej m yśli ro sy jsk iej, w y w o łan e porażką w w ojnie kry m sk iej, rz ą d carsk i tam o w a ł s ta ry m sy stem em cenzury, dzia łającej n a m ocy u s ta w y z 1828 r o k u 1. Ów czesna p ra s a ro sy jsk a o m ijała je d n a k system zakazów c e n zu ry poprzez ta k ie fo rm u ło w an ie m yśli, k tó re by ły odpow iednio p rzez czytelników od czyty w an e2. W kołach zbliżonych do A le k san d ra II zdaw ano sobie sp ra w ę z bezradności c e n z u ry 3 i koniecz
1 M. K. L e m k e , E p o c h a c e n z u r n y c h r i e f o r m 1859— 1865, Spb 1904, s. 12— 13, oraz
I s to r i c z e s k i je s w i e d i e n i j a o c e n z u r ie w Rossii, Spb 1862, s. 119.
2 N. W. S z e ł g u n o w , S o c z i n i e n i j a b.r.w., t. 2, s. 147. K s ią ż ę P . W iaziem sk i, u rzęd n ik G łó w n eg o U rzędu do S p ra w P rasy, w m em oriale p is a n y m w t y m czasie do A lek sa n d ra II w y r a z ił n a stęp u ją cą op in ię o d zia ła ln o ści cenzury: „[...] W szystk ie te liczn e, p o d ejrzliw e i ch ytrze p rzem y śla n e rep resje cen zu ry n ie p r z y czy n ia ją się do zm ian y k ieru n k u m y ś li, p ojęć i sym p atii. N a odw rót, rozdrażniają je d y n ie ludzi i- o d ciągają od rządu osoby, k tóre sw p im ta le n te m m o g ą m u być p otrzeb n e i przy datne. [...] M ogą o n i u tw orzyć p e r m a n en tn ą opozycję, która i bez a r ty k u łó w p u b licy sty czn y ch , pom im o stook iej cenzury, będzie m ia ła w sp o łe c z e ń stw ie znaczenie, a u to ry tet i w p ł y w ” (I s t o r i c z e s k i je s w i e d i e n i j a o c e n z u r ie w Rossii, s. 71).
3 W. Je. R u d a k o w , P o s le d n i j e d n i c e n z u r y w M i n i s t i e r s t w i e N a r o d n e g o P r o s -
w i e s z c z e n i j a , „Istoriczeskij W ie s tn ik ”, 1911, nr 8, s , 51®— 521. P rezes P etersb u rsk ieg o
K o m itetu C enzury sk ład ając 27 m aja 1862 r. sp ra w o zd a n ie cesarzow i A lek sa n d ro w i II, p od ał zasady, k tó ry m i k ie r o w a li s ię u rzęd n icy p od jego k ie r o w n ic tw e m : „[...] w ie lk a siła zaw arta w prasie, dobrze p o k ierow an a, m o że okazać olb rzy m ie u s łu g i p ań stw u i sp ołeczeń stw u . C enzura m u s i jednak, p o d ejm u ją c się k ie r o w n ic tw a prasą, zrezygn o w a ć z d o tych czasow ego w y łą c z n ie rep resy jn eg o ch arakteru d ziałan ia i p o w in n a w s t ą p ić n a in n e tory, bardziej zgodne z d u ch em n aszych c z a só w ”. U w aża ją c, że o sią g n ę ło b y się bardziej k orzy stn e e fe k ty w b ezp o śred n im k o n ta k cie z red ak toram i i litera tam i, przeprow adził on szereg rozm ów z nim i. „Z za d o w o le n ie m n a le ż y stw ierd zić — p is a ł — że znaczna w ię k sz o ś ć p rzyjęła m ój a p el sk w a p liw ie , ośw ia d cza ją c, iż za służą n a ok azan e im z a u fa n ie p o w o ln ą zm ian ą d o tych czasow ego charak teru działal n o śc i (zbyt p o sp ieszn a p o z b a w iła b y ich z a u fa n ia czy teln ik ó w ), sta w ia ją c m i jed n ak w a r u n e k u zy sk a n ia w ięk szej sa m o d zieln o ści i to lera n cji z m ojej stron y w stosunku do rzeczo w y ch arty k u łó w p isa n y ch w ob ronie rządu i porządku”.
ności refo rm u sta w o d aw stw a prasow ego i cenzury. P ierw sze p u b lik acje 0 cenzurze ro sy jsk ie j sięgają okresu re fo rm A le k san d ra II, tow arzysząc praco m rozlicznych k om isji rząd o w y ch p rzy g o to w u jący ch now e u s ta w o daw stw o prasow e oraz reo rg anizację sy ste m u p rac y in sty tu c ji cenzury. Nowa u sta w a o cenzurze i d r u k u u kazała się w k w ie tn iu 1865 r., po p r z e j ściu jej z gestii m in is tra o św iaty pod zarząd m in istra s p ra w w e w n ę trz nych. U staw a ta, nie licząc d ro bn y ch m odyfikacji, p rz e trw a ła bez zm ian aż do 1904 r.
S erię pow olnych zm ian org an izacy jn y ch i u staw odaw czych w dzie dzinie k ontroli d r u k u i pu b lik a c ji zapoczątkow ał re s k r y p t cesarza o pod jęciu p rac n a d reo rg a n iz a c ją c e n zu ry z 12 listopada 1859 r . 4
W stępując n a drogę p orządkow ania u staw o d aw stw a prasow ego, rzą d carski szukał możliwości k o m prom isow ych rozw iązań, o b serw u jąc a k tu a l n y stan n a stro jó w ro sy jsk ich k ó ł dziennikarskich. Odbiło się to n a treści 1 zaw artości u k a zu jących się w ty m okresie oficjalnych rząd o w y ch p u blikacji. W 1859 r. w yszedł z d r u k u zbiór przepisów p ra w n y c h g r u p u ją cych w szystkie dotychczasow e n o rm y u sta w o d aw stw a p rasow ego5.
W okresie zarządzania cen zu rą przez m in is tra ośw iaty A. W. Goło- w n in a (25 X II 1861 — 10 III 1862), n a polecenie cesarza, K o m ite t C enzury w P e te rs b u rg u , p ełn iący w ty m czasie rolę Głównego Z arządu, p rzy g o to w y w a ł m ate ria ły , k tó re n a bieżąco re je s tr o w a ły opinie i n a s tro je zary so w ujące się n a łam a c h p r a s y oraz d a w a ły p rzeg ląd a rty k u łó w z a trz y m a ny ch p rzez cenzurę. M a te ria ły te m ia ły zaw ierać poza ty m h isto ry cz n y przeg ląd jej dotychczasow ej działalności, a k tu a ln e n o rm y p ra w n e ce n zu ry oraz opinie i p r o je k ty jej reo rg a n iz a c ji6. W 1862 r. u k azał się d ru k ie m zbiór u sta w o cen zu rze7 oraz insp iro w a n a p rzez rzą d h isto ria c e n zu ry od czasów P io tra I do 1862 r., o pracow an a n a podstaw ie arch iw alió w G łów nego Z a rzą d u C en zu ry oraz M in iste rstw a O św iaty 8. N astęp n e w y d a w nictw a rządow e re je s tr o w a ły kolejno u k azu jące się rozporządzenia d o ty czące działalności ce n zu ry i cenzorów 9, po rząd k o w ały u staw odaw stw o
4 M. K. L e m k e , E p o c h a c e n z u r n y c h rieform..., s. 15.
s P o s t a n o w i e n i ja o li ti e r a t o r a c h , i z d a t i e l a c h i ti p o g r a j ij a c h , S p b 1859.
6 W. Je. R u d a k o w , P o s l e d n i j e dni..., „Istoriczeskij W iestn ik ”, 1911, nr 8, s. 532—533.
? S b o r n i k p o s t a n o w i e n i j i r a s p o r i a ż e n i j p o c e n z u r i e s 1720 p o 1862 д., N a p ie - czatano po rasp oriażen iju M inistra N arodnogo P r o sw ie sz c z e n ija , Spb 1862.
8 I s t o r i c z e s k i j e s w i e d i e n i j a o c e n z u r ie w Rossii, Spb 1862. Is tn ieją d w a w y d a n ia tej pozycji. Jedna, bardziej obszerna, licząca 133 strony, b yła tłoczon a w d ru k arni M in isterstw a M arynarki, druga (107 stron) w drukarni F. P irsona. A u tor na k arcie ty tu ło w e j n ie zo sta ł w y m ie n io n y . B y ł n im p raw d op od obn ie Р. K. . S z c z e b a l - s к i, zob. R u s s k i j b i o g r a f i c z e s k i j s ł o w a r ’, S p b 1912.
9 S b o r n i k r a s p o r i a ż e n i j p o d i e ł a m p i e c z a t i s 1863 p o s i ę n ti a b r i a 1865 д., Spb 1865.
S b o r n i k p o s t a n o w l e n i j i r a s p o r i a ż e n i j po d i e l a m p i e c z a t i s 15 a p r i e l a 1865 po 1 a w - gu st a 1868 д., Spb 1865.
ce n zu ry kościelnej10. Serię tych p u b lik acji z a m y k a ją źródłow e M a teriały
zebrane przez ko m isję powołaną w 1869 r o k u do ponownego rozpatrzenia u sta w o d a w stw a o cenzurze. W p ierw sz y m tom ie ty c h M ateriałów z e b ra - -
no d o k u m e n ty re je s tr u ją c e tok p ra c y n a d u sta w o d aw stw em p raso w y m i c e n zu ry za okres la t 1864— 1870, m. in. tak że w yciąg z a k t R a d y P a ń s tw a 0 p ro je k ta c h u s ta w o cen zu rze11. W d ru g iej części opublikow ano a d m in i stra c y jn e polecenia p rzek azy w an e cenzorom, ostrzeżenia i k a r y udzielane
prasie, okólniki i k o resp on d encje Głów nego Z a rzą d u do S p ra w y P ra sy . Trzecia część zaw ierała m a te ria ły procesów prasow ych z la t 1865— 1870 oraz r e je s tr ksiąg z a trz y m a n y c h p rzez cenzurę w ra z z oficjalną m o ty w acją urzędu, k tó ry w y d a ł zakaz, a tak ż e s p ra w y red a k to ró w p e rio d y k ó w i w y daw ców oskarżonych o w y kroczenia przeciw obow iązującem u u s ta w o d a w stw u. C zw arta część M ateriałów z aw ierała p ro je k ty i opinie oraz d y s k u sje, k tó re toczyły się n a łam ach p r a s y w sp raw ie reo rg a n iz a c ji ce n zu ry 1 oipracowania no w ych u staw . W p iątej zebrano -aktualne w ty m okresie rosyjskie u s ta w y o cenzurze i d ru k u .
Z aw artość M ateriałów nie b y ła znan a współcześnie szerszem u ogółowi. D ru k i te przeznaczono d la w ąskiej g r u p y osób w celach p rak ty czn y ch . D latego też zostały one opracow ane obiektyw nie, um ożliw iając czytelniko wi obserw ow anie linii rozw ojow ej opraco w y w an ia u sta d o d a w stw a p raso wego.
Pon ow n ej p ró b y oceny w e w n ętrzn e j działalności c e n z u ry dokonano dopiero pod koniec X IX w iek u — w okresie n a silan ia się społecznego p ro te s tu przeciw ko b iu ro k ra ty c z n e m u reży m o w i carskiem u. O skarżano p a n u ją c y sy stem cenzury, co znalazło w y ra z w p e ty c ji do cara M ikołaja II, złożonej przez g ru p ę lite ra tó w ro sy jsk ic h 24 lu teg o 1895 r . 12 N ależy przypuszczać, że dzięki te j p e ty c ji u k azała się w 1896 r. b ro szu ra d ru k o w a n a w liczbie stu egzem plarzy, o m aw iająca „n ad u ży cia” lit e r a t u r y i opi sująca działalność c e n zu ry od połow y X IX stulecia. A u to re m jej był F. P. Jeleniew , k iero w n ik i przew odniczący R a d y G łównego U rzędu do S p ra w P ra sy . N a stęp n a b ro szu ra z teg o cuklu poru szała p o trzeb ę zm ian w system ie c e n z u ry 13. w S b o r n i k z a k o n o p o ł o ż e n ij i r a s p o r i a ż e n i j p o d u c h o w n o j c e n z u r ie w i e d o m s t w a p r a w o s ł a w n e g o i s p o w i e d o w a n i j a s 1720 p o 1870 д., S p b 1870. 11 M a t e r i a ł y s o b r a n n y j e o s o b o j u k o m i s s i e j u w y s o c z a j s z e u c z r i e ż d i e n n o j u 2 X I 1869 g. d l a p i e r e s m o t r a d i e j s t w u j u s z c z i c h p o s t a n o w i e n i j o c e n z u r ie i pi e c z a ti , Spb 1870, cz. 1— 5. · 12 C h o d a t a j s t w o r u s s k i c h U ti e r a to r o w ob o b le g c z e n ii c e n z u r y , L on d on 1895. 13 F. P. J e l e n i e w : 1) O z ł o u p o tr i e b l e n i j a c h l i t i e r a t u r y i d i e j s t w i j a c h c e n z u r - no go w i e d o m s t w a s k o ń c a p i a t i d i e s i a t y c h g o d o w p o n a s t o j a s z c z e j e w r i e m i a , 2) O nie- o b c h o d i m y c h iz m i e n i e n i j a c h w u s t r o j s t w i e c e n z u r n o g o w i e d o m s t w a , Spb 1896. B r o
W okresie rew o lu c ji rzą d ro sy jsk i p o d jął się' ponow nego p rzeg ląd u usta w o d aw stw a prasow ego. W y d a n y w 1905 r. D zie n n ik K o m it e tu M in i
s tr ó w 14, p rac u ją cy c h n a d po n ow ną reo rg a n iz a c ją sy stem u c e n zu ry n a m o
cy ukazu z 12 g ru d n ia 1904 r., in fo rm u je o to k u p rac i u k a z u je o ficjalny p u n k t widzenia, dając ocenę dotychczasow ej działalności w dziedzinie k o n tro li słow a d ru ko w an ego w Rosji carskiej. U zupełnieniem powyższej p u blikacji by ły w y d a n e w 1913 r. P r o to k o ły 15 R a d y N adzw yczajnej po w ołanej do opracow ania now ej u s ta w y o d ru k ach , tak że dostarczające m a te ria łu do u chw ycenia w aru n k ó w , w jak ich k sz ta łto w ały się po 1905 ro k u nowe p ra w a prasow e.
*
Działalność ce n zu ry oraz u staw o d aw stw o prasow e p odlegały d ro b n y m na pozór, lecz bardzo c h a ra k te ry s ty c z n y m i isto tn y m zm ianom. Praw a
tym c za s o w e z 6 k w ie tn ia 1865 r. nie stan o w iły p ełn ej u s ta w y o cen zu
rze. Z reo rgan izo w ały one G łów ny U rząd do S p ra w P ra sy . Obok zasady ce n zu ry p re w e n c y jn e j w p ro w ad ziły system c en zu ry r e p re s y jn e j (ka ra-
tielnofj — te rm in te n w u staw ie nie w ystępow ał, p rz y ją ł się je d n a k p o
wszechnie. U staw a m ów iła raczej o system ie ' k a r a d m in istra c y j n ych (a d m in istr a tiw n y je w zy sk a n ija ) n a k ła d a n y c h n a w y d a w n ic tw a zwolnione od c e n zu ry p re w e n c y jn e j. M inister s p ra w ' w e w n ętrzn y c h P io tr W ału jew d ał im n a s tę p u ją c ą ^ charakterystykę w swoim m em oriale do cara z 8 lutego 1868 r.: „ C h a ra k te r p ra w a ja k b y się zm ienił n a pozór i p rz y ją ł właściwość liberalnego u staw o d aw stw a, rozszerzającego u p r a w n ienia prasy . W łaściw ie zaś bezp o śred n im pow odem jego ogłoszenia i bezpośrednim , celem jego opracow ania b y ła konieczność u zb ro jen ia w ła dzy rządow ej w te środki ochronne, o b ronne i re p re s y jn e , k tó ry c h nie m ożna było znaleźć w p o p rzed n ich u sta w a c h c e n z u ry ” 16. W te n sposób określił on k ie ru n e k dalszych poczynań rzą d u w dziedzinie ju ry s d y k c ji p ra s y i d ru k u .
W rok u 1876 większość a rty k u łó w Prawa tym czasow ego została w łą czona do nowego w y d a n ia u s ta w y o cenzurze, inne a r ty k u ły włączono do poszczególnych działów u sta w o d aw stw a rosyjskiego. P ierw sze w ydanie
M a t e r i a ł y d la c h a r a k t i e r i s t i k i p o ł o ż e n i j a r u s s k o j p ie c z a ti , G e n e w a 1898, w y d . 2, Izd. S o ju za R u ssk ich S o c y a ł-d ie m o k r a to w . n Z u r n a ł K o m i t i e t a M i n i s t r ó w p o is p o ł n i e n i j u U k a z a 12 X I I 1904 д., S p b K anc. K om . Min. 1905 g. ® P r o t o k o ł y w y s o c z a j s z e u c z r i e ż d i e n n o g o p o d p r i e d s ie d a t i e l s t w o m , d i e j s t w i t i e l - nogo ta jn o g o s o w i e t n i k a К о Ы е к о O so b o g o S o w i e s z c z a n i j a d la s o s t a w l e n i j a n o w o g o u s t a w a o p i e c z a t i (10 f i e w r a l a — 4 d i e k a b r i a 1905 g). S p b 1913. w D n i e w n i k P. A. W o ł u j e w a M i n is t r a W n u t r f e n n i c h D ieł 1861— 1875, M oskw a 1961, t. 1, s. 496 (tłu m a czen ie m o je ■—· R. F.).
u s ta w y o cenzurze ukazało się w 1886 r . 17 Zgodnie ze w spółczesną opinią znaw ców p ra w a rosyjskiego, do k tó re j należy odnieść się k ry ty czn ie, u sta w a o cenzurze w sk u te k różnych n a w a rstw ie ń stanow iła n ajm n iej z w a rtą i logiczną -część Zbioru p ra w (S w o d z a k o no w )18.
K olejne rozporządzenia rządow e precy zo w ały u p ra w n ie n ia c e n zu ry rosy jskiej. N ajw ażniejsze z nich, w y d a n e w 1872 r., dało cenzurze p raw o zakazu d ru k u , rozpow szechnienia książek i periodyków , z w aln iając ją z obow iązującej do tego czasu zasady w k ra c za n ia n a drogę sądową. W y m ag a n a b y ła jedy nie zgoda K o m ite tu M inistrów .
Od tego czasu zaniechano procesów sądow ych i szczególnego znacze n ia n a b ra ły licznie rozsyłane okólniki, o p racow yw ane p rzez M inisterstw o S p ra w W ew n ętrzny ch, a także p rzez inne in sty tu c je m in iste ria ln e. M a te r ia ły te b y ły przeznaczone do w glądu cenzorów i re d a k c ji czasopism zwolnionych od c e n zu ry p re w e n c y jn e j. O kólniki owe w sum ie stan o w iły sam odzielne ustaw odaw stw o, nie m niej w ażne niż u staw a. Dopiero w 1897 r.' zdecydow ano się podjąć p ró b y u sy stem aty zo w an ia ty ch „cyr- k u la rz y ” 19.
M a te ria łem pom ocniczym dla cenzorów b y ły d ru k o w a n e w p e w n y c h o dstępach czasu katalogi książek, w sto su n k u do k tó ry c h zastosow ano za kaz pub likacji i p rze d ru k u . N aczelnik G łównego U rzędu do S p ra w P r a s y M. N. Pochw isniew zlecił opracow anie pierw szego takiego k atalo g u w r o k u 186820. Ukazał się on w 1870 r., a następ n ie w latach 1881, 1884, 1894,
1899. O sta tn i m iał się ukazać w 1905 r., lecz już w d r u k u zdezaktualizo w a ła go rew o lu c ja 21.
S y tu a c ja polityczna po 1905 r. w C esarstw ie R osyjskim w p ły n ę ła n a zm ianę tr y b u p rac y cenzury. Do obowiązującego u sta w o d aw stw a w p ro w adzone zostały uzupełnienia, n iek tó re p u n k ty p ra w a zostały u su n ięte w zględnie zm odyfikow ane. Większość czasopism i w y d a w n ic tw zostało zwolnionych z c e n zu ry p re w e n c y jn e j. K a r y i n a g a n y b y ły u dzielane r e d ak to ro m i w ydaw com za p o śred nictw em sądów, do k tó ry c h k iero w ała swoje s p ra w y cenzura. Pociągnęło to za sobą zm ian y o rganizacyjne
» N ieza le żn ie od u s t a w w y d a w a n y c h p rzez in s ty tu c je rządow e zn an e są p u b lik a
cje p ryw atn e, m. in.: Z. M s i e r j a n c a , Z a k o n y o pi e c z a ti . N a s to l n a ja s p r a w o c z n a -
ja kn ig a, M o sk w a 1888, w y d . 5. P o d ają one, poza p o szczeg ó ln y m i a r ty k u ła m i p ra w a
o r o sy jsk im u s t a w o d a w s tw ie p r a so w y m , o b szern e kom en tarze, w y ją tk i z u c h w a ł S e natu d otyczące p oszczeg ó ln y ch p a r a g r a fó w u st a w o d a w s tw a p r a so w eg o w zw ią zk u z bieżącą p ra k ty k ą a d m in istracyjn ą.
18 Zob. a rtyk u ł W. W o d o w o z o w a C e n z u r n o j e z a k o n o d a t i e l s t w o w Rosii,
s.. 952.
19 N. K a r a m y s z e w,’ S b o r n i k c i r k u l a r o w i r a s p o r i a ż e n i j p o d i e ł a m p ie c z a t i
s 1882 p o 1897 д., S p b 1897.
20 L. M. D o b r o w o l s k i , Z a p r i e s z c z e n n a j a k n i g a w Ro ssii, s.. 6. 21 Op. cit.
w K ancelarii Głównego Z a rzą d u do S p ra w P ra sy . K ie ru ją c się zasadą po działu tery to rialn eg o , utw orzono cz te ry w ydziały, zgodnie z istn iejącą liczbą O kręgow ych Izb Sądow ych (O k ru żn aja S u d ie b n aja P ałata). Ogólne zm iany w u staw o d aw stw ie rosyjskim , a w ty m także i prasow ym , zacho dzące w okresie rew o lu c ji 1905 r., zostały uchw ycone w w y d a n y m przez N. I. Ł azariew skiego zbiorze p raw . W ydane w 1911 r. przez D. W. W al- d e n b e rg a podręczne k o m p ediu m o p rasie i p raw ie d r u k u do u ż y tk u r e d a k to ró w i w y daw ców o rie n tu je w całości obowiązującego współcześnie u staw o d aw stw a prasow ego z odnotow aniem zm ian d o konanych w lata c h 1906 i 1908. Także czasopismo fachow e „ P ra w o ” zamieściło n a swoich ła m ach kilka a rty k u łó w k o m en tu jąc y c h istn iejące p rzep isy p ra w a p r a sowego22.
*
Dość obszerny jest dział p u b lic y sty k i rosyjskiej, dokonującej n a b ie żąco n a poły nau ko w ej analizy i oceny działania n o rm prasow ych. D aje on m a te ria ł pozw alający uchw ycić w a h a n ia w n a s tro ja c h społeczeństw a r o syjskiego, zaznaczające się w nich k ie ru n k i i postaw y, rzecz jasna, o g ra niczone w spółczesnym i m ożliwościami sw obody wypowiedzi. W okresie re fo rm A lek sand ra II a u to rz y u siłu ją doszukać się historycznej genezy c enzury jako in sty tu cji, ja k rów nież dokonanych zm ian w tej dziedzinie. W 1867 r. w organie ro sy jsk ich lib erałó w pt. „W iestnik J e w r o p y ” u k a z a ły się a rty k u ły w y b itn eg o znaw cy teg o p rzed m io tu — K. K. A rsie n je w a 23. W ty m sam ym czasie anonim ow o u k azała się b ro szu ra W. W. Flerow skie- go24, k tó ry p rzep row ad ził analizę porów naw czą sy stem u ce n zu ry k ra jó w europejskich z rosyjską. „W iestnik J e w r o p y ” opublikow ał w 1872 r. p r a cę A. A. Gołowaczowa25 poświęconą om ów ieniu i analizie re fo rm A le k san d ra II, w ty m tak że i u sta w o d aw stw a p rasy . R ok później w yszła z d ru k u
22 I. I. P o l a ń s k a , A r c h i w n y j fond..., ;,L itieraturnoje N a s le d s tw o ”, 1935, t. 22— 24, s 603; Z a k o n o d a t i e l n y j e A k t y P ie r i e c h o d n o g o W r i e m i e n i (1904— 1908 gg.) pod red. pr.-doc. N. I. Ł a za riew sk ogo, Spb 1909; S p r a w o c z n a j a k n i g a o p i e c z a t i w s i e j
Rossii, so s ta w ił ... D. W. W aldenberg, Spb 1911. P o p rzed n ie w y d a n ie tej pozycji, nie
tak obszerne, ukazało się w 1907 r. pt. S p r a w o c z n a j a k n ig a o pi e c z a ti ; N. Ł a z a- r i e w s k i , W r i e m i e n n y j e p r a w i ł a o pi e c z a ti , „ P ra w o ”, 1905, s. 387(0; B. L a n d a u ,
V b a d m i n i s t r a t i w n y c h w z y s k a n i j a c h p o d i e ł a m pi e c z a ti , „ P r a w o ”, 1908, s. 2632;
P. T o ł s t o j , O g r a n ic z e n ij e s w o b o d y p i e c z a t i o b i a z a t i e l n y m i p o s t a n o w l e n i j a m i ,
„ P ra w o ”, 1912, nr 27, i n astęp n e. R zecz jasna, podane ty tu ły nie w y czerp u ją dysk u sji i p o le m ik i fa ch o w ej, k tóra to czy ła się n a ła m a ch w sp ó łc z e s n e j p rasy ro syjsk iej.
23 Κ.. K. A r s i e n j e w , R u s s k i j e z a k o n y o pie c z a ti , „W iestnik J e w r o p y ”, 1869, nr 4, 6.
24 W. W. B i e r w i - F l e r o w s k i , S w o b o d a rieczi, t i e r p i m o s t i i n a s z y z a k o n y
o pie c z a ti , Spb 1869. D r u g ie w y d a n ie u k azało się w 1870 r.
broszura O. K. Notowicza26, d a ją c a szkic h isto ry czn y rosyjskiego u s ta w o d aw stw a prasow ego. Rów nież przeznaczona do u ż y tk u e lity k u ltu r a ln e j Rosji sześciotomowa p u b lik a c ja o c h a ra k terz e encyklopedycznym S b o r n ik
g o sud arstw iennych znanij, k tó rą w y d an o w lata c h 1874— 1878, nie p o m i
n ę ła pro b lem u u sta w o d aw stw a prasow ego. W d ru g im tom ie tego w y d a w n ictw a pomieszczono analizę a k tu aln eg o s ta n u rosyjskiego u s ta w o d a w stwa, k o n fro n tu ją c go ró w n ież z e u ro p e js k im 27.
O sta tn i okres rządów A le k san d ra II (1880— 1881) przyniósł lekkie od p rężenie w sto sun k ach m iędzy p ra s ą a a d m in istra c ją carską. J e d n a k za bójstw o A leksand ra II i w n astęp stw ie su ro w y reż y m p o lity k i w e w n ę trz nej zaprow adzony p rzez A le k san d ra III p rzez dłuższy okres nie sp rz y ja ł publikow aniu m a te ria łó w poszerzających wiedzę o cenzurze.
W 1894 r. w zw iązku ze w stą p ie n iem n a tro n M ikołaja II w środo w isku ro sy jsk ie j lib e raln e j in te lig e n c ji w y tw o rz y ła się a tm o sfera nadziei i oczekiwania zmian.
L iteraci i d ziennikarze P e te rs b u rg a i M oskw y opracow ali p e ty c ję do cara z k o n k re tn y m i propozycjam i zm ian w spraw ie słow a dru k o w an eg o i 24 lutego 1895 r. złożyli ją na ręce w ładz za p o śred n ictw em b. r e d a k to r a „Gołosa” prof. W. B ilbasow a28. P e ty c ję pom inięto w Rosji m ilczeniem, chociaż p ra s a be rliń sk a doniosła o niej, a te k s t p rzed o stał się do Anglii, gdzie tzw. „W olna D r u k a rn ia ” S tiep n iak a-K raw czy n sk ieg o p rze d ru k o w a ła ją w ro k u 189529 w języ k u ro sy jsk im . W 1898 r. u k a z ała się ona w b ro sz u rze pt. S am o d ierża w ije i pieczat’ w B e rlin ie 30.
W okresie w zględnej liberalizacji stosunków w ew n ętrzn y c h , spowodo w anych rew o lu c y jn y m i w y d a rz en ia m i politycznym i 1905 r., u k a z ała się now a seria publikacji u siłu jąca w yśw ietlić to zagadnienie nie ty lk o od stro n y historycznej, lecz tak że p ra w n e j, filozoficznej i politycznej. W 1905 r. u kazała się p ra c a zbiorow a W. R osenberga i W. J a k u sz k in a pt.
Prasa ro syjska w przeszłości i w chwili obecnej31. Część opracow ana przez 20 O. K. N o t o w i с z, I s t o r i c z e s k i j o c z e r k n a s z e g o z a k o n o d a t i e l s t w a o p ie c z a ti , 1873.
27 I. J F o j n i с к i, M o m i e n t y i s to r i i z a k o n o d a t i e l s t w a p ie cz at i, [w:] S b o r n i k g o
s u d a r s t w i e n n y c h z n a n i j pod red. W. P. B iezob razow a, Spb 1874—4878, t. 2.
23 S a m o d i e r ż a w i j e i p i e c z a t ’ w Rossii, S p b 1906 (Wstęp). 29 Zob. p rzy p is 12.
30 S a m o d i e r ż a w i j e i p i e c z a t ’ w R o s s i i (W stęp). M em oriał o p u b lik o w a ł w sw ojej k sią żce ta k że G. K. G r a d o w s k i , I t o g i (1862— 1907), K ije w 1908. W p e ty c j i w y r a ź nie u ja w n ił się z a a n g a żo w a n y ch arak ter ro syjsk iej p u b lic y sty k i w alczą cej o z n ie s ie nie cenzury w Rosji. W tej s p r a w ie p u b licy sty k a w y s tą p iła pod h a słem c o fn ięcia się do u sta w o d a w stw a p ra sow ego A lek sa n d ra II w form ie nie skażonej p op ra w k a m i p ó źn iejszych czasów .
31 W. R o s e n b e r g , W. J a k u s z k i n , R u s s k a j a p i e c z a t ’ w p r o s z ł o m i n a s t o -
Jak u szk in a d a w a ła sy n te ty c z n y szkic dziejów ce n zu ry do la t sześćdzie siątych X IX w ieku. W. R osenberg z ajął się n ato m iast a k tu a ln y m sta n e m p ra s y i u sta w o d aw stw em prasow ym . W c h a ra k terz e an e k su dołączono listę period y k ów w chronologicznym układzie, k tó re podlegały k aro m ad m in istrac y jn y m , oraz zestaw m o ty w ac ji ty ch k a r za okres la t 1864—■ 1904.
W 1906 r. opublikow ano p rze k ła d ro sy jsk i Areopagitica M iltona32. P o mim o iż była to p rac a a u to ra angielskiego z epoki krom w elow skiej, stała się dużym w y d a rz en ie m w dziedzinie ów czesnych p u b lik acji politycznych. Była ona pow szechnie cy to w ana przez w szystkich za jm u ją c y c h się s p ra w am i cenzury. W ty m sam ym czasie p rze d ru k o w a n o p e ty c ję lite ra tó w 33, w ydano rów nież w k ilk u n ak ła d a c h zbiór a rty k u łó w p rzy g o to w an y do d ru k u przez N. M ichajłow skiego W obronie słow au , z aw ierający wiersze, b eletry sty k ę, w sp o m nien ia z p ra c y re d a k c y jn e j pod k ą te m k o n tak tó w z cenzurą, szkice socjologiczne i praw n ic z e — w szystko to pisane jak o p r o test przeciwko cenzurze. Socjaldem okraci w y d ali b roszurę M. O łm inskie- go35, k tó ry, o p ierając się n a znanych m a te ria ła c h w retro sp e k c ji h isto rycznej, p rzep ro w ad ził dowód bezsensu istn ien ia cenzury.
*
W zmożone z a intereso w an ie cen zu rą w okresie jej reorganizacji, a t a k że p ew na swoboda w ypow iedzi stw o rzy ły s p rz y ja ją c y k lim a t do p u b lik o w ania w spom nień. Było to szczególnie w ażne dla historyków , k tó rz y m a jąc u tru d n io n y dostęp do arch iw alió w m ogli korzystać jed y n ie z p rac d rukow anych. W doborze faktów , n iep rzypadkow o zresztą, rzad k o k ied y w y k ra c za ły one poza cezurę 1865 roku. W śród w spom nień u k a zu jący ch się w ty m czasie zw ra ca ją uw ag ę rela c je G linki i P rzecław skiego36.
Rów nież w okresie rządó w A le k san d ra III i M ikołaja II w spom nienia pisano w edług sch em ató w ustalo n ych jeszcze w po p rzed n im okresie. U k a zały się w te d y d ru k ie m w sp o m nien ia P. Usowa o refo rm ie i p ra c y cen z u ry w la ta c h sześćdziesiątych37. Czasopism a in te re s u ją c e się przeszłością
32 J. M i l t o n , R i e c z o s w o b o d i e p i e c z a t i (A r e o p a g i t i c a ), Spb 1906. 33 S a m o d i e r ż a w i j e i p i e c z a t ’ w Rossii, S p b 1906.
84 W z a s z c z i t u sł o w a . S b o r n i k , S p b 19(05, w y d . 3.
35 M. O ł m i n s k i [ A l e k s a n d r ó w ] , S w o b o d a p i e c z a t i , 1906.
30 S. G l i n k a , M o j e c e n z o r s t w o , „ S o w r ie m ie n n ik ” , 1865, t. 9; O. P r z e c ł a w - s k i , C e n z u r a w R o s s i i w 1830— 1865 god ac h, „R usskaja S ta rin a ” 1875, t. 14.
37 P. U s o w , C e n z u r n a j a r i e f o r m a w 1862 g. I s t o r i c z e s k i j o c z e r k , „W iestnik J e- w r o p y ”, 1882, nr 5, oraz tegoż autora: Iz w o s p o m i n a n i j , „Istoriczeskij W iestn ik ”8 1882, nr 1, 2, 3 i 5; 1883, nr 2— 5; 1884, n r 3.
Rosji — „Istoriczeskij W iestnik ” 38, „R ussk aja S ta r in a ” 39, „R usskij A r- ch iw ”40 —- dorzuciły do istniejącego zasobu w iedzy o cenzurze sprzed okresu re fo rm dalsze przyczynki, a n iekied y i d o k um enty.
M ateriały, zwłaszcza w spom nieniow e, pu b lik o w an e w ty m czasie, d a ły szereg szczegółów, lecz w sum ie n a d a l nie w ychodziły chronologicznie daleko poza okres reform .
O publikow ane ' pod koniec X IX w ie k u .w spom nienia z o k resu re fo rm n a b ie ra ły je d n a k dużej w arto ści przez.,swą aktualność. P ra c e i w sp o m n ie n ia M aięra, W. Szypowskiego, N. Szachowskiego, P. W ałujew a, A. W. Ni- k itie n k i41, zwłaszcza w spom nienia dw óch o statn ich a u to ró w , d a ją szcze gólnie wiele dla u chw ycenia n a s tro jó w sfe r rządzących, kolizji cenzor-, skich i wiadom ości o środow iskach lite ra c k ic h P e te rs b u rg a la t sześćdzie siątych i siedem dziesiątych. Nieco nowego m a te ria łu d a ły a rty k u ły W. B insztoka42, a o p ublikow ane w 1897 r., oraz p rac a zbiorow a w y d a n a k u czci P. A. J e frie m o w a w 1908 r
.43-W okresie I w o jn y św iatow ej wiedzę o cenzurze w zbogaciły w sp o m n ienia K. K. A rsien jew a, opublikow ane n a łam ach „Gołosa M inuw sze- go” w 1915 r o k u 44, oraz książka S. P . Librowicza, w y d a n a w 1916 ro k u 45. P isan e z w iększą swobodą po rew o lu cji 1917 r. w sp o m n ien ia A. W. Bo gdanowicza, E. M. Fieoktistow a, W. Jew g ien iew a-M ak sim o w a i D. Maksi- m ow ej, A. M. Skabiczew skiego oraz A. S. S u w arin a, r e d a k to ra pism a „Nowoje W riem ia” 46, w w iększym stopniu u ła tw ia ją zrozum ienie k lim a tu literackiego i p o lity k ę rz ą d u carskiego w dziedzinie wolności słowa.
s8 I s t o r i c z e s k i j o c z e r k ru s s o k o g o z a k o n o d a t i e l s t w a o p ie c z a ti , „Istoriczeskij W iest n ik ”, 1881, t. 1; 1884, nr 3; F. B u ł g a k o w , L e r m o n t o w i cen zu r a, „C enzor T u m a n - s k i”, 1884, nr 3; „ F a w ło w s k a ja C enzura”, 1885, nr 10; N. A. P o l e w o j i j e g o żu r n a ł, „M osk ow sk ij T ie le g r a f”, 1886, nr 4.
39 А. С z u m i к o w , M oi c e n z u r n y j e m y t a r s t w a , „R usskaja S ta rin a ”, 1889, nr 9. « A r i e s t B u lg a rin a , G r ie c z a i W o j e j k o w a , „R usskij A r c h iw ”, 1882, nr 3.
41 M a i e r, O r u s s k o j e poch ie w i e l i k i c h ri e fo r m . I z w o s p o m i n a n i j n ie m c a , „W ie stn ik Innostrannoj L itiera tu ry ”, 1895 (fiew ral); W. S z y p o w s k i , Iz p r o s ź l o g o r u s s
k o j c e n z u r y , „R u ssk aja S ta r in a ”, 1899, nr 4-, 5; N. S z a c h o w s k i , D w i e c e n z u r y (1855 i 1863), „R usskij A r c h iw ” 1897, nr 2; P. W a ł u j e w — „R u ssk aja S ta r in a ”, 1891; A . W. N i k i t i e n k o — „R u ssk aja S ta r in a ”, 1890. 48 W. B i n s z t o k , M a t i e r i a t y p o i s to r i i r u s s k o j c e n z u r y , „ R u ssk aja S ta rin a ”, 1897, nr 3, 4, 5. . ! j 1 43 S b o r n i k p a m i a t i P. A. J e f r i e m o w a , M o sk w a 1908. 44 K. A r s i e n j e w , I z w o s p o m i n a n i j , „Gołos M in u w sz e g o ”, 1915, nr 12. 48 S. F. L i b r o w i c z, N a k n i ż n o m p o s t u . W o s p o m in a n i ja , M o sk w a 1916. 48 A. S. S u w a r i n , D n i e w n i k , M osk w a — P ietrograd 1923; A . W. B o g d a n o w i c z , T r i p o ś l e d n ic h s a m o d ie r ż c a , M osk w a —P ietr o g ra d 1924; A . M„ S k a b i c z e w - s k i , L i t i e r a t u r n y j e w o s p o m i n a n i j a , M osk w a 1928; Je. M. F i e o k t i s t o w , Z a k u li s a m i p o l i t i k i i l i t i e r a t u r y 1848— 1896. W o s p o m i n a n i j a , 1929; W. J e w g i e n j e w - M a k s i m o w i D. M a k s i m ó w , Iz p r o s z lo g o ż u r n a lis ti k i, 1930,
M a te ria ły źródłowe, w y ja śn ia jąc e poszczególne epizody polityki r e p re sy jn e j przeciw ko p iśm ien n ictw u rosy jsk iem u , zaczęto publikow ać w okresie liberalizacji rz ą d u po śm ierci'M ik o łaja I, lecz u k a z y w a ły się one raczej sporadycznie, n a łam a c h czasopism h isto ry czn y ch 47.
Dopiero n a początku X X stulecia rzą d carski zdecydow ał się n a p u blikację w iększej p a rtii m a te ria łó w c h a ra k te ry z u ją c y c h stosunki prasow e i politykę rz ą d u wobec lit e r a t u r y sprzed o k resu refo rm . W. W. Stasow w 1901 r. rozpoczął w „Russkoj S ta rin ie ” publik o w an ie m a te ria łó w o d zia łalności c e n zu ry z czasów M ikołaja I, ze b ra n y c h jeszcze w okresie p o p rzedzającym re fo rm y A le k san d ra I p rzez kom isję pod przew o d n ictw em b a rona M. A. K o rfa 48. P u b lik a c ja ta została oceniona bardzo wysoko ze w zględu n a obfitość m a te ria łu źródłowego.
B yły to zresztą jed y n e m a te ria ły opublikow ane przez rząd carski, co spowodowało konieczność opracow ania m a te ria łó w pomocniczych, u z u p e ł niających. O pracow ano je n a podstaw ie obserw acji efektów działalności cenzury. P oszukiw aniom m a te ria łu poruszającego bardziej a k tu a ln y sta n ce n zu ry sprzyjało żywsze zain tereso w an ie a k tu a ln ą p ro b le m a ty k ą spo łeczną. P rz y cz y n iły się tu opublikow ane na em ig racji przez w ydaw n ictw o P. Struw ego, „O sw obożdienije” , M ateriały do n a jn o w szej historii c e n zu
r y r o s y js k ie j 49. Dano w nich w y k az książek, k tó ry c h d ru k b y ł zak azan y
decyzją K om itetu M in istró w w latach 1872— 189150. Nasilenie opracow ań o cenzurze wzrosło w okresie bezpośrednio poprzed zający m rew o lu c ję r o syjską 1905 r. M iędzy in n y m i w ro k u 1905 czasopismo „ J u r i s t ” o publiko wało a rty k u ł z a w iera ją c y p rzegląd ak tó w r e p re s y jn y c h w ładz w sto su n ku do p ra s y 51. W in n y m czasopiśmie p raw n ic z y m M. K. L em ke p rz e d s ta w ił m a te ria ł zaw iera ją c y w ykaz książek, k tó ry c h d r u k w strz y m a n o przez K om itet M inistrów , do p row adzając go do ro k u 19 0 452.
W iele nowego m a te ria łu do działalności c e n zu ry ro sy jsk iej po w p r o w adzeniu nowego p raw o d a w stw a dała książka W. R osenberga w y d an a
47 M iędzy innym i: P i s ’m o W i g ie l a к m i t r o p o l i t u S i e r a f i m u o s t a t j e C z a a d a j e w a
p o m i e s z c z o n n o j w „Tte l e s k o p i e ”, „R usskaja S ta r in a ”, 1870, t. 1; P i s ’m o S i e r a f i m a po t o m u ż e p o w o d u к gra f u B e n k e n d o r f u , tam że; Z a p r i e s z c z e n i j e ż u r n a la „ M o s k o w s k i j T i e l e s k o p ”, „R usskaja S ta rin a ”, 187(0, nr 6; Die ło o za p r z e s z c z e n ii „ M o s k o w s k o g o S b o r n i k a ”, „ R u s s k a j a S t a r i n a ”, 1875, t. 14.
48 C e n z u r a w c a r s t w o w a n i j e ż m p i e r a t o r a N i k o ł a j a I, „R usskaja S ta rin a ”, 1901, nr 7— 9; 1903, nr 2—10, 12; 1904, nr 1— 2.
49 M a t i e r i a ł y p o n o w i e j s z e j i s to r i i r u s s k o j c e n z u r y . K n i g i r a s s m o t r i e n n y j e K o m i -
t i e t o m M i n i s t r ó w s 1872 po 1891 д., „ O sw ob ożd ien ije”, S tu ttgart 1903, t. 1.
50 P ie r w sz y tego rodzaju w y k a z u k a za ł się w 1888 roku. W. F. F r e j m a n , S p i -
s ok k n ig u n i c z t o ż e n n y c h n a o s n o w a n i i p o ł o ż e n i j K o m i t i e t a M i n i s t r ó w , „B ib lio tek a r’.
S p u tn ik po b ib lio g ra fii i b ib lio tie k o w ie d ie n iju ”, M o sk w a 1888. 51 M a r tir o lo g p ie c z a ti , „ J u rist”, 1905, nr 6.
82 M. K. L e m k e , R a s p o r i a ż e n i j a K o m i t i e t a M i n i s t r ó w ob u n i c z t o ż e n i i p r o i z w i e -
w 1914 r .53, su m ująca owoce now ej p o lity k i rzą d u wobec p ra s y w C esar stw ie, poprzez p rzeg ląd działalności c e n zu ry za la ta 1905— 1914.
Publikow an ie m a te ria łó w ce n zu ry in extenso, dla zilu stro w an ia odbio r u p rzez b iu ro k ra cję carsk ą zjaw isk zachodzących w lite ra tu rz e i u k a z a nia polityki rz ą d u wobec literató w , p u b licy stó w i d zien n ik arzy oraz uczo nych, zaczęło się n a szeroką skalę dopiero po rew o lu c ji 1917 r. W iele in form acji źródłow ych o losach u tw o ró w A. N. N iekrasow a, M. S ałty k o - w a-Szczedrina, D. J. P isariew a, A. N. D obrolubow a opublikow ał W. Je w - gieniew -M aksim ow 54. M a te ria ły dotyczące działalności carskiej c en zu ry zostały ogłoszone poza ty m w czasopismach: „ K ra sn y j A rc h iw ”55, „Litie- r a tu r n o je N asledstw o”56, a także w w y d a w n ic tw a c h A kadem ii N auk ZSRR i in n y ch in sty tu c ja c h n a u k o w y c h 57.
53 W. R o s e n b e r g , L e t o p i s ’ r u s s k o j p i e c z a t i 1907— 1914, M osk w a 1914.
54 P o d a ję w e d łu g p racy L. M. D o b ro w o lsk ieg o pt. B ib lio g r a f i c z e s k i j obzor... — W. J e w g i e n j e w - M ak s i m o w : 1) C e n z u r n a j a p r a k t i k a w g o d y k r y m s k o j w o j
ny, „Gołos M in u w szeg o ”, 1917, nr 11— 12; 2) W r u k a c h u potłaczej sło w a , „Gołos M i-
n u w s z e g o ”, 1918 nr 4—6; 3) W c e n z u r n y c h t i s k a c h (K ’is to ri i c e n z u r n y c h g o n ie n ij na
p o e z i j u N ie k r a s o w a ) , „K niga i R ie w o lu c y ja ”, 1921, n r 2 (14); 4) N i e k r a s o w w Ъог’Ые s c e n z u r o ju [w:] T w o r c z e s t w o N i e k r a s o w a , M o sk w a 1939, T rudy M o sk o w sk ogo I n s ti
tu ta F iło so fii i L itieratu ry, t. 3; 5) S a ł t y k o w - S z c z e d r i n w c e n zu r ie , „L itieraturnyj S o w r ie m ie n n ik ”, 1939, nr 5— 6; 6) D. I. P i s a r i e w i oc hra niti eli , „Gołos M in u w sz e g o ”, 1919, nr 1— 4. 7) I z c e n z u r n o j i s to r i i „ O t i e c z e s t w i e n n y c h Z a p i s o k ” 1868— 1871, „R uss- k o je B o g a tsw o ”, 1918, nr 1— 6; 8) A g o n i j a „ S o w r i e m i e n n i k a ”, „ B y ło je ”, 1922, nr 20;
9) G o n c z a r o w i je g o o tn o s z e n ij e k n ig i li z m u , „K niga i R ie w o lu c y ja ”, 1921, nr 1 (13); 10) E w o l u c y j a o b s z c z e s t w i e n n y c h w z g l ą d ó w G o n c z a r o w a w 60-je go d y, „Z w iezd a”, 1926, nr 5; 11) E p iz o d i z c e n z u r n o j d i e j a t i e l n o s t i G o n c z a r o w a , „R ieziec”, 1937, nr 12; 12) „ S o w r i e m i e n n i k ” i „ R u s s k o j e S ł o w o ” p i e r i e d s u d o m I. A. G o n c z a r o w a , „U czen - n y je Z a p isk i Len. Gos. P ied . Inst. im,. Μ, Ν . P ok row sk ogo. F a k u ltie t ja zy k a i l i t i e ratu ry ”, L en in grad 1939, w y d . 1; 13) C e n z u r n y j e m y t a r s t w a N. A. D o b r o l u b o w a ,
„ Z w iezd a”, 1936, n r 2.
55 P o d a ję w g D o b r o w o l s k i e g o , op. cit., — L. N. T o ł s t o j p o d u d a r a m i c e n
z u r y (soobszcził N.. N. A p o stołow ), 1929, t. 4 (35); A n a t o l F ran ce i c a r s k a j a c e n z u r a
(soobszczi|a L. I. P olańska), 1934, t. 6. P r o i z w i e d i e n i j a P u s z k i n a i c a r s k a j a c e n z u r a (soobszcziła L. I. P olań sk a), 1937, t. 1 (80); B o r ’b a c a r s k o j c e n z u r y s p r o i z w i e d i e -
n i j a m i A. S. S i e r a f i m o w i c z a (soobszcził N. F. B iełczik ow ), 1938, t. 2 (87); B o r ’ba c a r - sk o g o p r a w i t i e l s t w a i c e n z u r y s r i e w o l u c y o n n o m „ K o b z a r i o m ” T. G. S z e w c z e n k o
(soobszcził I. F. K ow alow ), 1938, t. 6 (91); C a r s k a j a c e n z u r a o n a r o d n y ć h iz d a n ij a c h
so c z in ie n i j M. J. L e r m o n t o w a (soobszcz. L. I. P olań sk a), 1939, t.' 5 (96); C a r s k a j a c e n z u r a o p r o i z w i e d i e n i j a c h u k r a i n s k o g o p i s a t i e l a I. F ra n k o (soobszcz. L. I. P o la ń
ska), 1940, t. 1 (98); H e r c e n i c a r s k a j a c e n z u r a (soobszcz. I. F. K o w a lo w ), 1940 t. 6 (103).
58 Pod aję w g D o b r o w o l s k i e g o o p. cit. -— G o e th e w r u s s k o j c e n zu r ie (so obszcz. C. R eiser i A . F ied orow ), 1932, t. 4— 5; Z a p r i e s z c z e n n y j e i u n i c z t o ż e n n y j e
k n ig i W. W. B e r w i - F l e r o w s k o g o (soobszcz,. L. D obrow olski), 1932, t. 7— 8; C e n z u r n y j e m a t i e r i a ł y o S z c z e d r i n i e (soobszcz. N. W y w o d iew , W. J e w g ie n ie w -M a k s im o w
i I. Jam polski), 1934, t. 13— 14; F. I. T i u t c z e w w K o m i t i e t i e C e n z u r y I n n o s tr a n n o j (soobszcz. M. B riksm an), 1939, t. 19— 21; H ei n ri c h H e in e w c a r s k o j c e n z u r ie (so-R o c z n i k H i s t . C z a s ., t. VI, z. 1 12
II
L ite r a tu r ę o cenzurze i u sta w o d aw stw ie p raso w y m Rosji zestaw iono w pierw szych la ta c h naszego stulecia. W 1902 r. została w y d a n a d ru g a
obszcz. A. Fiedorow ), 1935, t. 22—23; F r a n c u z s k i j e p i s a t i e l i w o cen k a ch c a r s k o j c e n
z u r y (soobszcz. L. I. P o la ń sk a i L. E isenstock), 1939, t. 33— 34; N i e k r a s o w i li t i e r a - t u r n a j a p o l i t i k a s a m o d i e r ż a w i j a . К is t o r i i ż u r n a ł a „ O t i e c z e s t w i e n n y j e Z a p i s k i ”
(soobszcz. B. P a p k o w s k i i S. M akoszyn), 1946, t. 49— 50; G. A . R iaza n cew , M a t i e r i a -
l y k ’ c e n z u r n o j is to r i i so c z in ie n i j R y l e j e w a , 1954, t. 59.
37 P o d aję w g D o b r o w o l s k i e g o , op. cit. — L i t i e r a t u r n y j m u z e u m (C e n -
z u r n y j e m a t i e r i a ł y I otd . I V s i e k c ii G os. A r c h i w n o g o Fonda). Pod. red. A . S. N ik o
łaj ew a i I. G. O ksm ana, P ietr o g ra d 1921; P u s z k i n w d r a m a t i c z e s k o j c e n z u r ie 1828—·
1917 (soobszcz. W. M. A bram kin), „L itieraturnyj A r c h iw ”, 1938, t. 1. Izd. A N SSSR ; N. G. C z e r n y s z e w s k i i c a r s k a j a c e n z u r a (soobszcz. I. F. K o w a lo w ), [w:] S z e s t i d i e - s i a t y j e go d y. M a t i e r i a ł y p o i s to r i i l i t i e r a t u r y i o b s z c z e s t w i e n n o g o d w i ż e n i j a , M o
skwa·—L en in grad 1940, Izd. A N SS S R ; D. D. S z a m r a j : 1) C e n z u r n y j n a d z ó r n ad
ti p o g r a f i e j s u c h o p u t n o g o s z l a ć h e t s k o g o k o r p u s a , [w:] X V I I I w i e k . . . S t a t j i i m a ti e r i a ły , M osk w a —L en in g ra d 1940, Izd. A N SSSR ; 2) K ’ is to ri i c e n z u r n o g o r i e ż i m a J e k a t i e r i n y II [w:] X V I I I w i e k , M osk w a —L en in grad 1958, Izd. A N SSSR ; A. S. В u s z m i n, S a t i r a S z c z e d r i n a p i e r i e d s u d o m c a r s k o j c e n z u r y , [w:] I z i s to r i i
li ti e r a t u r n y c h o tn o s z e n ij X V I I I — X I X w i e k ó w , M osk w a—L en in grad 1959, Izd. A N
SSSR ; L. D o b r o w o l s k i , P a r i ż s k a ja k o m m u n a w r u s s k ic h z a p r i e s z c z e n n y c h i z -
da n ij a c h 70-ch g o d o w , L en in grad 1932 K n ig a o K n igie; K o m m u n i s t i c z e s k i j Mani- f i e s t i c a r s k a j a cen zu r a, „ Isto rik -M a rk sist”, 1938, nr 2; L. L i c h t b l a u , R i e w o l u - c y j a 1848 g. i c a r s k a j a ce n zu r a, „Istorik -M a rk sist”, 1940, nr 7;- S. G. A r e $ z j a n, C a r s k a j a c e n z u r a i a r m i a n s k a j a p i e c z a t ’ w g o d y p i e r w o j r i e w o l u c y i , „Izw iestija
A N A rm . S S R ” (O b szczestw ien n y je nauki), 1955, nr 12; S. G. A r e s z j a n , A r
m i a n s k a j a p i e c z a t ’ i c a r s k a j a c e n zu r a , J e r ie w a n ’ 1957, Izd. A N A rm . SS R (Institut
L itiera tu ry im. M. A begjana). L. M. D o b r o w o 1 s к i, K ’ i s to r i i c e n z u r n o j p o l i t i k i
ru s s k o g o p r a w i t i e l s t w a w o w t o r o j p o ł o w i n i e X I X w i e k a , „U czeń. Z a p isk i L en. Pied.
Inst. im . A. H e r c e n a ”, 1948, t. 67; N . K. G r i g o r j a n , C a r s k a j a c e n z u r a i p i e r i e -
d o w a j a a r m i a n s k a j a p i e c z a t ’, ta m że; O. W. C e c h n o w i c e r , S i m w o l i z m i ca r s - s k a j a ce n zu r a, „U czeń. Z a p isk i L en. Gos. U n iw .”, L en in grad 1941, nr 76; A . M. G a r -
k o w i: 1) S p is o k c e n z u r n y c h d i e l o p r o i z w i e d i e n i j a c h N i e k r a s o w a , tam że, 1957 nr 229, t, 30; 2) D r a m a t i c z e s k a j a c e n z u r a o Gogo le, tam że, 1958, nr 261, t. 49; W! P. G r i s z y n , S i e r a f i m o w i c z i c a r s k a j a ce n zu r a, „U czeń. Z a p isk i L en. Gos. P ied. Inst. im. M. N . P o k r o w s k o g o ”, 1;940, nr 4, t. 2; D. I. Mia k s i m о w , A . W. K o l -
c o w i cenzu ra, tam że, 1956, nr 18, t. 5; W. ·Ι. B e z j a z y с z n y j, A. I. P o l e ż a j e w i c a r s k a j a c e n zu r a , „ N a u czn y je tru d y M o sk o w sk ogo zaocznogo p oligra ficzesk o g o
in s titu ta ”, 1955, t. 3; A. I. R e w i а к i n, A . N. O s t r o w s k i i ce n zu r a, „U czeń. Zap. M osk. Gos. P ied. In s t.”, 1955, nr 48, t. 5; N. K. P i k s a n o w , G o rie ot u m a p o d
с en zu r oj, „ Issk u stw o ”, M osk w a 1929, nr 1— 2; N. W. Z d o b n o w, N o w y j e c e n z u r n y je m a t i e r i a ł y o L e r m o n t o w i e , „K rasn aja N o w ”, 1939, nr 1(0— 11. S. D. В o ł u c h a
t y j: 1) C z e c h o w i d r a m a t i c z e s k a j a c e n zu r a , „R usskij S o w r ie m ie n n ik ”, 1924, nr 2; 2) P i e r i e d i e ł k i p r o i z w i e d i e n i j C z e c h o w a w d r a m a t i c z e s k o j ce n zu r ie , [w:] C z e c h o w -
s k i j sb o r n ik , M o sk w a 1929; 3) D r a m a t u r g i j a G o r ’k o g o i c a r s k a j a cenzu ra, „T ieatral-
n o je N a s le d ije ”, L en in g ra d 1934,*z. 1; W. A. C y n k o w i c z , N a r o d n y j t i e a t r i d r a
-część p ra c y bibliograficznej A. W. M ezjera. P ra c a z a w iera pierw szy, cho ciaż niepełny, zestaw m a te ria łó w do histo rii ce n zu ry r o sy js k ie j58. Biblio g rafia lit e r a t u r y o cenzurze carskiej (oczywiście niepełna) p o d an a je s t rów nież w a rty k u ła c h W. J. Boguezarskiego59 i W. W. W odowozowa80, opublikow anych w słow niku ency klopedycznym B ro ck h au sa i Jefro m a, w y d a n y m w P e te rs b u rg u w 1903 r. W ydane w ro k u 1924 i 1934 p race bibliograficzne A. W. M ezje ra 61 z a w iera ją już obszerniejszy m a te ria ł z t e go zakresu. O sta tn ie pozycje, k tó re u k a z ały się w ZSRR, to p u b lik acje L. M. Dobrowolskiego z 1962 r . 62; w głów nych za ry sa c h s u m u ją one doro bek l ite r a tu r y rosy jsk iej o cenzurze carskiej.
N a początku X X w iek u zaczęły się ukazyw ać rów nież in fo rm a c je o ze społach arc h iw a ln y ch z aw ierający ch m a te ria ły dotyczące działalności cenzury.
W 1902 ro k u W. N. Rogozin opublikow ał dane o m a te ria ła c h c en zu ry m oskiew skiej z czasów P a w ła I 63. Po rew o lu cji p aździernikow ej uk azały się obszerniejsze p rze g lą d y zaw artości archiw aliów c e n tra ln y c h carskich urzędów i in sty tu cji. W 1921 r. w y d an o d w u to m o w y opis zaw artości A r chiw um M in iste rstw a Ośw iaty. W d ru g im tom ie tego w y d a w n ic tw a om ó wiono zaw artość a k t c en zu ry z la t 1802— 181764. M a te ria ły zespołów a r chiw alnych c e n tra ln y c h in sty tu c ji c e n zu ry zostały omówione po g e n e ra l n y m uporząd kow an iu akt. W ro k u 1935 L. P o lań sk a opublikow ała a r t y kuł, w k tó ry m sc h ara k te ry z o w a ła zaw artość a k t Głównego Z arząd u do
s l e d o w a n i j e n a r o d n o g ó t w o r c z e s t w a c a r s k o j c e n z u r o j, „ S o w ietsk a ja U k r a in a ”, 1957, t. 8.
58 A. W. M e z j e r , R u s s k a j a s ł o w i e s n o s t ’ s X I p o X I X s t o l e t i j e w k lu c z i U e l n o ,
B i b l i o g r a f i c z e s k i j u k a z a t i e l p r o i z w i e d i e n i j r u s s k o j s l o w i e s n o s t i w s w i a z i s Is to ri je j l i t i e r a t u r y i k r i t i k o j , cz. 1, Spb 1881; cz. 2, S p b 1902. W p racy tej jest w y o d r ę b n io
n y rozdział pt. „ M atieriały dla istorii pieczati, cen zu ry i żurnalis.tiki w X I X w .” 59 W. J. В o g u с z a r s к i, [w:] E n c y k l o p e d i c z e s k i j s ł o w a r ’. F. A . B r o c k h a u s
i J.· A. Jef ron, t. 37.
o° w . W. W o d o w o z o w , C e n z u r n o j e z a k o n o d a t i e l s t w o w Rossii, tam że, oraz t e g o ż , D i e j a t i e l n o s t ’ c e n z u r y w R o s s i i 185Ą.
61 A. W. M e z j e r, S ł o w a r n y j u k a z a t i e l p o k n i g o w i e d i e n i j u , P ietrograd 1924; A. W. M e z j e r , S ł o w a r n y j u k a z a t i e l p o k n i g o w i e d i e n i j u , M osk w a L en in g ra d 1934.
02 L. M. D o b r o w o l s k i , B i b l i o g r a f i c z e s k i j o b z o r d o r i e w o l u c y o n n o j s o w i e t -s k o j l i t i e r a t u r y p o i -s to r i i r u -s -s k o j c e n z u r y , T ru d y B ib lio tie k i A k a d ie m ii N a u k i F u n -
d a m ien taln oj b ib lio tiek i o b sz c z e s tw ie n n y c h n au k A k a d ie m ii N a u k SSSR , M o sk w a — L eningrad, 1962, t. 5, oraz Z a p r i e s z c z e n n a j a k n i g a w R o s s i i 1825— 1904, „ A rch iw n o - b ib lio g ra ficzesk ije r a zy sk a n ija ”, M osk w a 1962.
63 W. N.. R o g o z i n , D ieta m o s k o w s k o j c e n z u r y w c a r s t w o w a n i j e P a w ł a I-go, [w:] S b o r n i k o t d i e l e n i j a r u s s k o g o j a z y k a i s l o w i e s n o s t i A k a d i e m i i N a u k , t. 72, Spb 1902; oraz S b o r n i k o t d i e l e n i j a r u s s k o g o j a z y k a i s l o w i e s n o s t i R o s s i j s k o j A k a d i e m i i N a u k , t. 99, P ietr o g ra d 1922. 64 A. S. N i k o ł a j e w a , S. A. P i e r i e s i e l e n k o w a , O p i s a n i j e d i e ł A r c h i w a M i n i s t i e r s t w a N a r o d n o g o P r o s w i e s z c z e n i j a , P ietrograd 1921, t. 2.
S p ra w P r a s y 65, w ro k u 1938 u k azał się jej n a s tę p n y a r ty k u ł poświęcony m ate ria ło m K o m ite tu C en zu ry Z a g ran ic z n ej66. Po II w ojnie św iatow ej, w 1948 r., u k a z ał się a r ty k u ł O. A. G orianow ej o m a te ria ła c h K om itetu C en zury M oskiewskiej z la t 1798— 186567.
*
P rzy czy n k i n a u k ow e do dziejów c en zu ry ro sy jsk iej zaczęto p u b lik o w ać w czasopism ach jeszcze w tra k c ie re fo rm y c e n zu ry w lata c h 1858— 18 7 068. W 1866 r. w „ D o d atku do czasopisma M in isterstw a O św iaty ” u k a za ła się p ra c a M. Suchom linow a, pierw sza pow ażniejsza p u b lik a c ja n a ukow a om aw iająca cenzurę okresu A le k san d ra I 69, n a stę p n ą p rac ą z tej serii b y ł w y d a n y w 1868 r. a rty k u ł ak ad em ik a P. P ie k arsk ie g o pt. R e
daktor, w sp ółpra co w n ik i cenzura w czasopiśmie r o s y j s k im 1755— 1764,
zam ieszczony w w y d aw n ictw ie A kadem ii N a u k 70.
Pow szechne z a in teresow an ie czytelników w yw ołał d ru k (na łam ach „O tieczestw iennych Zapisok” z la t 1882— 1884) szkiców M. M. Skabiczew - skiego z z a k resu histo rii c e n zu ry ro sy jsk iej do 1870 r. Nie w nosiły one nic nowego, z a w a rte w nich dan e fak ty czn e, rozproszone po czasopis m ach, b y ły ju ż znane czytelnikow i in te re s u ją c e m u się ty m problem em . Połączenie ich n a to m ia s t w jed n ą całość, p rzed staw io n ą w do d atk u w b a rw n e j form ie, z u w zględnieniem anegdoty, w jakim ś sto p n iu ch a ra k te ry z o w a ło epokę i przyczyniło się do spopu lary zo w an ia w iedzy
o przeszłości ce n zu ry rosyjsk iej. P u b lik a c ja ta została osobno w y d a n a w 1892 r . 71, a pow odzenie jej zaniepokoiło a d m in istrac ję carską. C enzura
05 L. I. P o l a ń s k a , A r c h i w n y j f o n d G ł a w n o g o U p r a w l e n i j a po d i e ł a m p i e c z a
ti. O b zo r, „ L itieratu rn oje N a s le d s tw o ”, M osk w a 1935, t. 22— 24.
66 L. I. P o l a ń s k a , O b z o r f o n d a C e n tr a l n e g o K o m i t i e t a C e n z u r y I n n o s tr a n - noj, „ A rch iw n o je D ie ło ”, M osk w a 1938, nr 1.
67 O. A . G o r i a n o w a, D o k u m i e n t a l n y j e m a t i e r i a ł y M o s k o w s k o g o C e n z u r n o -
go K o m i t i e t a w G o s u d a r s t w i e n n o m i s t o r i c z e s k o m a r c h i w i e M o s k o w s k o j O bła st i. (O b z o r m a t i e r i a ł o w f o n d a z a 1798— 1865 gg.), „Trudy Is to rik o -a rch iw n o g o In s titu ta ”,
M osk w a 1948, t. 4.
08 O c e n z u r ie w R o s s i i do 1796 g. i ob c e n z u r n o m u p r a w l e n i i s 1796 g. p o 1860 д., „Russkij W ie s tn ik ”, 1860, t. 25, nr 1 i 2; O c e n z u r ie w Rossii, j e j o is to rija , „Otie- c z e stw ie n n y je Z a p isk i”, 1865, C LX (maj, t. 2); N i e s k o l k o s l o w o d u c h o w n e j cen zu rie , „W iestnik J e w r o p y ”, 1869, nr 12; I s t o r i c z e s k i j o c z e r k c e n z u r y w Rossii, „ B ib lio g r a f”, 1869, t. 1, nr 2, 3.
69 M. S u c h o m l i n o w , M a t i e r i a ł y do is to ri i p r o s w i e s z c z e n i j a w R o s s i i w c a r -
s t w o w a n i j e i m p i e r a t o r a A l e k s a n d r a I, „ P riłożen ije k ’ Żurnału M in istierstw a N a -
rodnogo P r o s w ie s z c z e n ija ”, 1866, nr 11. 70 P . P i e k a r s k i , R i e d a k t o r , s o t r u d n i k i c e n z u r a w r u s s k o m ż u r n a l e 1755— 1764, „Z apiski Im p. A kad. N a u k ”, 1868, t. 12. 71 A. M. S k a b i c z e w s k i , O c z e r k i p o is to ri i r u s s k o j c e n z u r y , „Otieczes- tw ie n n y j e Z a p isk i”, 1882, nr 3, \ 6, 8, 10, 12; 1883, nr 1, 3, 4, 6, 8, 9, 12; 1884, nr 3, 4; O c z e r k i p o is to r i i r u s s k o j c e n z u r y (1700— 1863) A. M. S k a b i c z e w s k o g o , Izd. P a - w len k o w a , Spb 1892.
w y d a ła zakaz rozpow szechniania jej w b ibliotekach i czytelniach publicz n y c h 72. K r y ty c y natom iast, odnotow ując w alo ry tej pozycji w y d aw n iczej, zarzucili au to ro w i szereg nieścisłości i n iew y k o rzy stan ie now ych d a n y c h 0 cenzurze, opub lik o w an y ch od czasu u k azan ia się ostatniego odcinka szkiców w 1884 r . 73
Rów nież M. I. Suchom linow zdecydow ał się w 1889 r. n a o p ublikow a nie w osobnym w y d a n iu swego znacznie rozszerzonego dzieła o oświacie 1 l ite ra tu rz e 74. Miało to duże znaczenie w ow ym okresie, poniew aż a u to r należał do nielicznych osób, k tó ry m udostępniono arc h iw a lia c e n zu ry z pierw szej połow y X IX stulecia.
Książka G. A. D żanszyjew a pt. Z epoki w ie lk ich r e fo r m 75 w y d a n a w 1892 r., w k tó re j a u to r podał opis p rzeb ieg u r e fo rm y cenzury, m iała w ciągu r o k u trz y w y d a n ia (w sum ie dziesięć). P o p u larn o ść książki św iad czyła o w zm ożonym zain tereso w an iu okresem re fo rm i ich założeniam i w dziedzinie u sta w o d aw stw a prasow ego.
P ra cę W. J. N ag rad o w a M o d erne russische Censur u n d Presse75, w y daną w B erlinie w 1894 r., p rz y ję to w Rosji n iep rzy ch y ln ie; po la ta c h W. W. W odowozow sk w itow ał ją lakonicznym stw ierdzeniem : „ S tu d iu m na pozór cenne, w artość zaś jego zupełnie znikom a” 77.
O kres jubileuszów poszczególnych m in iste rstw , a także p ra s y r o s y j skiej (200-lecie) stw o rzy ł dogodny m o m e n t s p rz y ja ją c y o p racow yw aniu dziejów in sty tu c ji rządow ych i p rasy . Rząd ro sy jsk i zainicjow ał serię oficjalnych w yd aw n ictw , z n ich w iele d an y ch o cenzurze zaw ierały: o p ra cow any pod r e d a k c ją S. W. R ożdiestw ienskiego h isto ry cz n y przegląd działalności M in isterstw a O św iaty (18&2— 1902) oraz zred ag o w an y przez S. M. S ieriedonina i I. I. Tchorzew skiego czterotom ow y p rzeg ląd dzia łalności K o m ite tu M inistrów (1802— 1894)78.
U k a z a t i e l p r o i z w i e d i e n i j p i e c z a t i z a p r i e s z c z e n n y c h k ’ o b r a s z c z e n i j u w p u b li c z n y c h b ib l io t ie k a c h i o b s z c z e s t w i e n n y c h czi ta lnia ch, Spb li)03, s. 21.
73 N a zarzu ty k r y ty k i A. M. S k a b ic z e w sk i o d p o w ied zia ł w g a z e c ie „ N o w o sti”, z 25 III 1903, nr 83: „Jestem, z w y c z a jn y m w y r o b n ik ie m d zien n ik a rsk im , zm u szo n y m do zarobkow ania, bez o g lą d a n ia się; na ch leb co d z ie n n y [ . . . ] W reszcie jako ra so w y d zien n ik arz n ie lu b ię w racać do starych prac, są w s tr ę tn e jak w y p lu ty k a w a łe k p o żyw ien ia. K o rek tę s w o ic h p o szczeg ó ln y ch prac czy ta m r ó w n ie ż ze w s t r ę t e m ”.
74 M. I. S u c h o m l i n o w , I s s l e d o w a n i j a i s t a t j i p o r u s s k o j li t i e r a t u r i e i p r o -
s w i e s z c z e n i j u , Spb 1889, t. 1— 2.
76 G. D ż a n s z y j e w , Iz e p o c h i w i e l i k i c h H e f o r m , M o s k w a 1892. O s tatn ie w y d anie tej k sią żk i — d z ie s ią te z k olei, pod ty tu łe m E p o c h a w i e l i k i c h r i e f o r m , u k a zało się w P e tersb u rg u w 1907 roku.
76 W. I. N a g r a d o w , M o d e r n e r u s sis c h e C e n s u r u n d P ress e, B e r lin 1894. 77 W. W. W o d o w o z o w , C e n z u r n o j e z a k o n o d a t i e l s t w o w Ross ii.
78 I s t o r i c z e s k i j o b z o r d e j a t i e l n o s t i M i n i s t i e r s t w a N a r o d n o g o P r o s w i e s z c z e n i j a
-W 1903 r. u k azała się podstaw ow a, jeśli idzie o histo rię cenzury, m o n o g rafia K. K. A rs ie n je w a 79, z a w ierająca om ówienie rozw oju u sta w o d a w stw a prasow ego za okres 1865— 1903, cenna nie ty lk o ze w zględu na a n a lizę praw niczą, lecz także osobiste zaangażow anie au to ra, jednego z czo łow ych przedstaw icieli lib erałó w rosyjskich. Szereg jej rozdziałów p u b li kow ano n a bieżąco w „W iestniku J e w r o p y ” .
R osyjski słow nik encyklopedyczny B ro ck h au sa i J e fro n a w 1903 r. zamieścił (w tom ach 74 i 75) a r ty k u ły W. J. Boguczarskiego o działalności c e n zu ry do czasów A le k san d ra II i r e j e s tr k a r n a k ła d a n y c h przez cenzurę n a w ydaw ców od okresu re fo rm do czasu o p ublikow ania a rty k u łu oraz d w a a r ty k u ły W. W. Wodowozowa, a to: szkic an a lity c z n y u sta w o d a w stw a ce n zu ry w Rosji i opis jej działalności w okresie lat 1855— 190380. W ty m sa m y m czasie W. J. B oguczarski zamieścił w p e rio d y k a c h swoje a r ty k u ły o procesach lite ra tó w w la ta c h sześćdziesiątych X IX stulecia oraz szkice o d z ie n n ikarstw ie z okresu sprzed re fo rm 81.
M. K. L em ke w ty m sam y m okresie rozpoczął w czasopismach d ru k swoich szkiców o cen zu rze82, k tó re w 1904 r. u k a z ały się w w y d a n iu książkow ym pt. S zk ic e z historii r o syjsk ie j p u b lic y s ty k i i c e n z u r y 83. T e m a ty k a ty c h szkiców nie była jednolita. P ierw szy szkic om aw iał d ziałal ność utw orzonego w 1848 r. K o m ite tu (Mienszykowa i B uturlina). N a s tę p n y szkic pt. R o s y js k ie B u re a u de Presse om aw iał dzieje e fem ery cz nego i k ró tk o trw a łe g o K o m ite tu C en zu ry istniejącego w 1860 r. W po ró w n a n iu z p rac ą A. M. Skabiczewskiego pozycja ta w niosła o w iele w ię cej do histo rii c e n zu ry połow y X IX wieku.
N a stęp n a książka M. K. L em kego pt. Epoka r e fo r m c e n z u r y 84 stanow i j a k b y k o n ty n u a c ję pow yższych szkiców. U w zględnił w niej now e m a te r ia ły i d o k u m e n ty nie znane d o tąd szerzej, rozpow szechniane k o n fid e n cjonalnie w gronie osób zbliżonych do cara. Mógł dzięki te m u wnieść w iele k o r e k tu r nie tylk o do p ra c y A. Skabiczewskiego, lecz rów nież G. D żanszyjew a i w ielu in n y ch historyków . K r y ty k a zarzuciła m u je d n a k , że w pogoni za popularnością w y k ła d u n a d a ł p ra c y c h a ra k te r felie
r i c z e s k i j o b zo r d e j a t i e l n o s t i K o m i t i e t a M i n i s t r ó w , Spb 1902, t. 1— 3 (1802— 1881),
so s ta w ił S. M. S i e r i e d o n i n, t. 4 (1881— 1894), so s ta w ił I. I. T c h o r z e w s k i . 79 K. K. A r s i e n j e w, Z a k o n o d a t i e l s t w o o p ie cz a ti , Spb 1903, seria: W ielik ije R iefo rm y S z e stid ie s ia ty c h G o d o w w ich P ro szłom i N astojaszczem .
s» E n c y k ł o p e d i c z e s k i j s ł o w a r ’ F. A. B r o c k h a u s i J. A. Jef ron, t. 74 i 75.
81 W. B o g u c z a r s k i , L i t i e r a t u r n y j e p r o c e s s y 60-g o d o w , „W iestnik J u g a ”,
J e k a tie r in o s ła w 1903; Iz is to ri i n a s z e j ż u r n a l i s t i k i d o r i e f o r m i e n n o g o p ie r io d a , „Mir B o ż y j”, 1903, nr 1.
82 M. K. L e m k e , O c z e r k i po is to ri i c e n z u r y , „R usskoje B o g a ts t w o ”, 1003, t. 1, 2. 83 M. K. L e m k e , O c z e r k i p o is t o r i i r u s s k o j c e n z u r y i ż u r n a l i s t i k i X I X s t o l e -
t i j a , Spb 1904.
