IKONOGRAFIA DUCHA ŚW.
W OKRESIE PATRYSTYCZNYM
I k o n o g r a f ię Ducha ś w ię t e g o w o k r e s i e p a tr y sty c z n y m można r o z p a tr y w a ć w t r z e c h g ru p ach p r z e d s ta w ie n io w y c h . Są n im i: sym b ole b i b l i j n e , u j ę c i a lic z b o w o - s y m b o lic z n e o r a z p r z e d s t a w ie n ia a n tro p o m o r- f i c z n e . Ramy cz a so w e om awianych p r z e d s ta w ie ń ob ejm u ją o k r e s od I I I do k o ń c a VI w ie k u . P r z y k ła d y p r z e d s ta w ie ń p o ch o d zą zarów no z z a c h o d n i e j , j a k i z e w sc h o d n ie j c z ę ś c i Imperium R zym sk iego.
I . SYMBOLE BIBLIJNE
Pism o Ś w ię t e d l a z o b ra z o w a n ia o b e c n o ś c i Ducha Ś w ię t e g o używa dwu s y m b o li: g o ł ę b i c y i p ł o m y k ó w o g n i a . W s c e n i e c h r z t u J e z u s a ,J a n E w a n g e lis ta p i s z e : "U jrzałem D ucha, k tó r y ja k g o ł ę b i c a z s tę p o w a ł z n ie b a i s p o c z ą ł na Nim" / J i , 3 2 / 2 . p o d o j ą r e l a c j ę d a ją s y n o p t y c y : " / J e z u s / u j r z a ł Ducha B ożego z s t ę p u j ą c e g o ja k g o łę b i c ę " /M t 3 , 1 6 / , "Duch Ś w ię ty z s t ą p i ł na N ieg o w p o s t a c i c i e l e s n e j n ib y g o łę b io a " /Ł k 3 , 2 2 / , "W c h w i l i , g d y w y c h o d z ił z wody u j r z a ł r o z w ie r a j ą c e s i ę n ie b o i Ducha ja k g o ł ę b i c ę z s t ę p u j ą c e g o na s i e b ie " /Mk 1 , 1 0 / .
T e r t u l l i a n w t r a k t a c i e "0 c h r z c i e " ta k w y j a ś n ia t e n sp o só b ob ra zo w a n ia :
"Duch n a j ś w ię t s z y od O jca / . . . / z s t ą p i ł r ó w n ie ż w p o s t a c i g o ł ę b i c y na P an a. Wówczas t o o b j a w iła s i ę n a tu r a Ducha
1 Bio& ijnym sym bolem Ducha Ś w ię t e g o j e s t t e ż s tr u m ie ń żyw ej wody J7,3Q, W i k o n o g r a f i i sym bol t e n w y s t ę p u j e g łó w n ie w s c e n a c h c h r z t u ś w ię te g o . 2 T e k st Jan a n a w ią z u je do fo rm u ły I z a j a s z a 6 1 , 1 " S p i r i t u s Domini s u
p er me" ora z do ob razu s t w o r z e n i a ś w ia t a /R d z 1 , 2 / : "Duch Boży u n o s i ł s i ę nad wodam i". Te fo rm u ły z i lu s t r o w a n e z o s t a n ą w ik o n o g r a f i i z n a c z n ie p ó ź n i e j , d o p ie r o w s z t u c e r o m a ń s k ie j . G o łę b ic ę s i e d z ą c ą na g ło w ie C h r y stu sa - u s ta w io n ą w t a k i c h s c e n a c h p r o f ile m i z e zło żo n y m i s k r z y d ła m i - w idzim y n p. na p o r t a lu k o ś c i o ł a Nor b e r ta n e k w S t r z e l n i e p o r . T. D o b r z e n ie c k i, M a je s ta s D om in i, "R
ocz-W i k o n o g r a f i i g o ł ę b i c a n ie zaw sze o z n a c z a Bucha Ś w ię t e g o . Był ona dawnym antycznym symbolem p o k o ju i m i ł o ś c i o r a z p e r s o n i f i k a c j ą r ó ż n y c h c n ó t i u s p o s o b ie ń , a t a k ż e p ta k iem o fia rn y m u I z r a e l i t ó w ^ . W i k o n o g r a f i i może r ó w n ie ż w ystęp ow ać ja k o o b ra z d u szy l u d z k i e j , j a ko o g ó ln y znak i n t e r w e n c j i B ożej / n p . w s c -tach u k a z u ją c y c h T rzech M ło d z ień có w w p ie c u o g n isty m lu b D a n ie la m ięd zy lw a m i/, a w l i c z b i e
i 2 może sy m b o liz o w a ć 12 a p o s to łó w .
G o łę b ic a ja k o sym bol Ducha Ś w ię t e g o w y s t ę p u j e w s c e n a c h c h r z t b ier z m o w a n ia , z w ia s to w a n ia i Z e s ła n ia Ducha Ś w i ę t e g o . N a jw c z e ś n ie js : d o ty c h c z a s znanym, p r z e d s ta w ie n ie m c h r z t u Fana J e z u s a j e s t m a lo w id ł d atow ane na o k . 220 r . , z d o b ią c e ś c i a n ę cu b icu lu m X, w t z w . k ryp tao) Lucyny w katakum bach K a l i k s t a . S cen a t a j e s t in n a n i ż p ó ź n ie j s z y sch em at i z d a j e s i ę i l u s t r o w a ć t e k s t e w a n g e li i św . Jan a: m ło d z ie ń c z ; J e z u s w ych od zi z wody na b r z e g r z e k i , na którym s t o i Jan C h r z c i c i e l p o c h y la j ą c y s i ę ku Niem u. Obaj u k a z a n i s ą w p r o f i l u , a nad głow ą J e z u s a u n o s i s i ę g o łą b , t e ż w p r o f i l u .
Pewnego r o d z a ju sc h e m a t sc e n y c h r z t u k atechum ena u k a z u je go j a ko d z ie c k o s t o j ą c e w w o d z ie lu b obok s p ły w a ją c e g o s t r u m ie n ia wody, k tórem u c h r z c i c i e l k ł a d z i e d ło ń na g ło w ie . Nad s c e n ą u n o s i s i ę lu b sp ły w a g o ł ę b i c a . N a ło ż e n ie rąk z d a j e s i ę b y ć ;z d a n ie m w i ę k s z o ś c i ba d a c z y , u w id o c z n ie n ie m j e d n o c z e s n o ś c i u d z i e l a n i a obu sakram entów w on wlanym o k r e s i e ^ .
S c e n y , w k tó r y c h w y s t ę p u j ą w podobnym u k ła d z i e g o ł ę b i c a i impc s i t i o manuum, a n i e w y s t ę p u j e woda s ą - być może - osobnym znakiem
9 sak ram en tu b ierzm ow an ia .
6 F o r . F . S H h lin g , D ie Taube a i s r e l ig i o s o s S y m b o l i n c h r i s t l i c h e n A lte r tu m , MHnster i9 3 0 ; B. D. B eck , RGG I I 1290; A. Q u a q u a r e lli, Lo S p i r i t o S a n to e l a i c o n o g r a f i a d e l I I e I I I s e c o l o , VCh 1 6 /1 9 7 1 7 5 - 1 9 3 . N i e s t e t y n ie u d a ło mi s i ę w y k o r z y sta ć n a jn o w s z e j p ra cy n t e n tem a t: A. F a u so n e, Der T au fe i n d e r f r H h c h r i s t l i c h e S e p u lk r a l k u n s t , C i t t a d e l V a tic a n o 1 9 8 3 . 7 F o r . n p . s a r k o f a g z k o ś c i o ł a S a n tu Maria A n tią u a z p o ł . I I I w. lu bok s a r k o fa g u z A r le s z p o ł . IV w. i lu s t r o w a n e w p r a c y : B. F i l a r s P o c z ą t k i s z t u k i c h r z e ś c i j a ń s k i e j , L u b lin 1 9 8 6 , f i g . i 6 i i f i g . 19 8 P o r. L. d e B ru yn e, L ' im p o s it io n d e s m ains d an s 1 a r t c h r e t i e n an c i e n ,l e , RivAC 2 0 / 1 9 4 3 / 2 1 2 - 2 4 6 .
9 Na p r z y k ła d na s a r k o fa g u z Mas d 'A ir e z p o c z . IV w .ilu s tr o w a n y m ,w P o c z ą t k i s z t u k i c h r z e ś c i j a ń s k i e j , d z . c y t . , f i g . 1 6 6 .
Ś w ię t e g o p r z e z s y m b o li c i / . . . / D la te g o t e ż p g o ł ę b i e " /Mt 1 0 , 1 6 / s u p r z y k ła d : Jak b o n i t a z o s t a ł a Jawna n ie p r ś w i a t a , g o ł ę b i c a ja k o p o w r a c a ją c z g a łą z k ą o gn iew u - z r e s z t ą nawet j u - ta k t e r a z w sp o só b o sk im , z s t ę p u j e g o łę b j e s t na n a s z e c i a ł o , c z n ą i s t o t ę o w ie d z ia n o : N ic j e s t to cm po wodach p r o s t o t y i n ie w in n o ś - " B ą d ź cie p r o ś c i ja k r ó w n ie ż b ez p r e c e d e n - p o to p u , k tó r y m i zmy-a w o sc , że tzmy-a k powiem, po c h r z c i e h e r o ld w y la t u j ą c z a r k i i do n i e j liw n ą , z w ia s to w a ła k o n ie c b o s k ie g o p o g a n ie w id z ą w n i e j sym bol p o k o - b duchow y, tym samym zr z ą d z e n ie m i c a Ducha Ś w ię t e g o na z i e m i ę , t o r y n u r z a j ą c e s i ę z k ą p i e l i c h r z e s tn e j " ^
G o łę b ic ę Noego ja k o ty p g o ł ę b i c y z c h r z t u C h r y stu sa i n t e r p r e t u j e t e ż w sw ej k a t e c h e z i e C y ry l J e r o z o l im s k i:
"jak bowiem za cza só w Noego / . . . / g o ł ę b i c a w r ó c i ł a w ieczo rem do N oego z g a łą z k ą o liw n ą , ta k t e ż z s t ą p i ł Duch Ś w ię ty na praw dziw ego N oego, S tw ó rc ę d r u g ie go p o k o le n i a , k t ó r y r ó ż n e n a ro d y , p r z e z r ó ż n e r o d z a j e z w i e r z ą t , w a r c e w yo b ra żo n e, z ł ą c z y ł razem / . . . / /w K o ś c i ó ł / " ^ .
Obrazu g o ł ę b i c y ja k o p o t w ie r d z e n ia o b e c n o ś c i Ducha Ś w ię t e g o używa t a k ż e E u z e b iu sz z C e z a r e i, k ie d y o p is u j ą c wybór p a p ie ż a p r z e z k o le g iu m b iskupów p o d a j e , że n a g le nad gło w ą b l i ż e j n ie z n a n e g o b is k u pom F a b ia n a u k a z a ła s i ę g o ł ę b i c a , w k t ó r e j ro zp o zn a n o w o lę Boga^.
n ik Muzeum N arodowego w W arszaw ie" 1 9 /1 9 7 5 / 1 9 2 . W s c e n i e s t w o r z e n i a ś w ia t a g o ł ę b i c a w y s t ę p u j e d o p ie r o na m o z a ic e S . Marco w We n e c j i w X I I I w ie k u . T . D o b r z e n io c k i zw raca uw agę, ż e s p o s t r z e ż e n i e s t a n o w ią c e p od staw ę t e j , p ó ź n ie j w y k s z t a ł c o n e j , i k o n o g r a f i i s f o r m ułował j u ż Efrem S y r y jc z y k /Hymn na E p if a n i ę 9 , 1 / p i s z ą c o J a n ie C h r z c i c i e l u : " v i d i t S p ir itu m s u p e r c a p u t F i l i i m anentem, u t dem on- s t r a r e t u r supremum m a ie s ta te m " .
3 De h a p tism o 8 , 3 - 4 , CCL 1 , 2 8 3 , tłu m . E. S t a n u la , PSP 5 , 1 4 i . W r e l a c j i T e r t u l l i a n a zarysow an e s ą w s z y s t k i e ważne e le m e n ty i n t e r p r e t a c j i sym b olu g o ł ę b i c y : c h a r a k t e r t y p u , j a k i ma w s c e n i e z ark ą N oego, j e j p o g a ń sk a g e n e z a o r a z z n a c z e n ie g o ł ę b i c y j a k o p e r s o n i f i k a c j i c n ó t . 4 C a t e c h o s is 1 7 , 1 0 , PD 3 3 , 981 l a r s t w i e katakum b r z y m sk ic h cz i ł ę b i c ę ponad a rk ą N o eg o . Gołęb: j a k o znak i n t e r w e n c j i B o ż e j , a P o r . H i s t o r i a e c c l e s i a s t i c a VI s i ę w sz y s c y b r a c i a z g r o m a d z ili n a s t ę p c y na s t o l i c y b is k u p ie j , ży n s p ł y n ę ł a n a g le g o ł ę b i c a i i w y o b r a ż e n ie z s t ą p i e n i a Ducha S g o ł ę b i c y " . tłu m . W. K a n ia , PSP 9 , 2 6 5 . W ma- s t o w y s t ę p u j e s c e n a u k a z u ją c a g o - c a j e s t in te r p r e to w a n a n a j c z ę ś c i e j ark a ja k o ty p K o ś c i o ł a . 2 9 , SCh 4 1 , 1 3 1 , POK 3 , 284: "Gdy c e le m d o k o n a n ia wyboru p r z y s z łe g o ' . . . / te d y ja k w i e ś c i n i o s ą , z wy
p o c z ę ła na g ło w ie j e g o , d a ją c żywe c ię t e g o na Z b a w ic ie la w p o s t a c i 5
P ó ź n i e j s z e p r z e d s t a w i e n i a , j a k n p . m o z a ik a z b a p t y s t e r i u m a r i a n w R aw en n ie z k o ń c a V w. u k a z u j ą c h r z e s t C h r y s t u s a w f o r m i e n ie c o s k o s t n i a ł e j , a z a ra z e m b o g a t s z e j w d e t a l e i k o n o g r a f i c z n e . M in i a tu r y kodeksów z VI w. u k a z u j ą n ad s c e n ą c h r z t u C h r y s t u s a p e ł n ą t e o f a n i ę : nad C h ry s tu s e m u n o s i s i ę g o ł ę b i c a , a n a d n i ą wysuwa s i ę z chm ur Manus D el .
D rugim w y d a rz e n ie m e w a n g e lic z n y m oddawanym w i k o n o g r a f i i omawia n e g o o k r e s u , w k tó ry m g o ł ę b i c a może b y ć j e d n o z n a c z n i e i n t e r p r e t o w a n a j a k o s y m b o lic z n e p r z e d s t a w i e n i e D ucha Ś w i ę te g o , j e s t s c e n a Z w ia sto w a n i a . b j e j o p i s i e c z y ta m y : "Duch Ś w ię ty z s t ą p i n a C i e b i e i moc N a j w y ż sz e g o o s ł o n i C ię " /Ł k 1, 3 5 / . W s p a n ia łą i l u s t r a c j ą t e j s c e n y j e s t m o z a ik a łu k u t r i u m f a l n e g o b a z y l i k i S a n t a M a ria U a g g io r e w R zym ie z ok. 430 r o k u . W górnym r z ę d z i e , po le w e j s t r o n i e , w idzim y N a j ś w i ę t s z ą M a ry ję P an n ę b o g a to o d z i a n ą , s i e d z ą c ą n a t r o n i e , w o t o c z e n i u c z t e r e c h a n i o łó w . A r c h a n i o ł G a b r i e l , u n o s z ą c y s i ę w o b ło k u , z w i a s t u j e J e j w ie lk ą n o w in ę . W k i e r u n k u M a ry i s p ły w a z o błoków b i a ł a g o ł ę b i c a . W s c e n i e Z e s ł a n i a D ucha Ś w i ę te g o , k t ó r e j n a j d a w n i e j s z y p r z y k ł a d z a c h o w a ł s i ę w k w a n g e lia r z u R a b u li z 586 r . / B i b l i o t e c a L a u r e n t i a n a we F l o r e n c j i / , w y s tę p u je i g o ł ę b i c a i j ę z y k i o g n i a . W r e l a c j i D z ie jó w A p o s t o l s k i c h / 2 , 3 / mowa j e s t t y l k o o ję z y k a c h o g n i a : " U k a z a ły s i ę im t e ż j ę z y k i ja k b y z o g n i a , k t ó r e s i ę r o z d z i e l i ł y , i n a każdym z n i c h s p o c z ą ł j e d e n . I w sz y s c y z o s t a l i n a p e ł n i e n i Du chem Ś w ię ty m " . O b ec n o ść w s c e n i e g o ł ę b i c y j e s t dowodem u t r w a l e n i a s i ę p i e r w s z e j s y m b o l ik i t r w a j ą c e j z r e s z t ą do d z i s i a j . W k o d e k s i e R a b u li po dwu s t r o n a c h D z ie w ic y s t o j ą a p o s t o ł o w i e w dwu s y m e tr y c z n y c h r z ę d a c h . Nad g ło w ą k a ż d e g o z n i c h u n o s i s i ę j ę z y k o g n i a . P ło m ie ń n ad g ło w ą M a ry i P anny w y c h o d z i j a k gdyby z d z i o b k a u n o s z ą c e j s i ę nad N ią g o ł ę
b ic y z r o z p o s t a r t y m i s k r z y d ł a m i . I n t e r p r e t u j ą c t ę s c e n ę M a rie L o u is e T h e r e l z w ra c a uwagę n a s u c h ą i r a c z e j u b o g ą k o m p o z y c ję co j e s t - j e j z d a n ie m - dowodem, że a r t y s t a n i e m ia ł ż a d n y c h w c z e ś n i e j s z y c h wzorców i u k s z t a ł t o w a ł s c e n ę w s t y l u e p o k i . F r o n t a l n e u s t a w i e n i e a p o s to łó w i s u ro w o ś ć i c h p o sta w y s ą j e s z c z e w zm ocnione m onotonnym rytm em t a k i c h
10 P o r . J . kngem ann, Zu d e n D r e i f H l t i g s k e i t s d a r s t e l l u n g e n d e r f r h h - c h r i s t l i c n e n K u n s t: Gab e s im 4 . J a h r h u n u e r t a n th ro p o m o rp h e T r i n i t H t s b i l d e r ? JbAC 1 9 /1 0 7 6 / t a h l . 19** /k o d e k s R a b u l i / o r a z A. G r a b a r , C h r i s t i a n ic o n o g r a p h y . a S tu d y o f i t s o r i g i r t s , P r i n c e t o n 1 9 6 8 , 91 f i g . 233 /k o d e k s a r m e ń s k i z E c z m i a d i n / .
sam ych a u r e o l i . O t y c h j ę z y k a c h o g n ia p i s a ł j u ż w c z e ś n ie j E fr e S y r y j c z y k w h yianie o Duchu św ię ty m :
" / . . . / o ż y w ia j ą s i ę u s t a o ra z j ę z y k ja k o g n i s t e j ę z y k i , co s p o c z ę ł y na u c z n ia c h . C iep łem p r z e z j ę z y k i w y p ę d z ił Duch Ś w ię t y m i l c z e n i e z u czn ió w / . . . / Duch ś w i ę t y z ł a mał s i ł ę zim na o g n is t y m i ję z y k a m i i w ygnał z u czn iów b o ja ź ń " 1 2 .
B i b l i j n y sy m b o l g o ł ę b i c y p o s ł u ż y ł , obok dwu in n y c h b i b l i j n ; s y m b o li, j a k im i s ą : Hanus D ei - s y m b o lic z n e p r z e d s t a w ie n ie Boga i i b aran ek - s y m b o lic z n e p r z e d s t a w ie n ie S y n a ,d o k o n s tr u o w a n ia n a j d a w n ie js z y c h p r z e d s t a w ie ń T r ó jc y Ś w i ę t e j . P o ja w ia j ą s i ę one na p] ło m ie IV i V w. w y r a ź n ie d l a d e k o r a c j i ab syd k o ś c io łó w s t a n o w ią c oprawę o ł t a r z a . Te n a jd a w n ie js z e znamy z o p isó w P a u lin a z N o li i k on an ych na i c h p o d s ta w ie r e k o n s t r u k c j i . P a u l i n , b isk u p i p o e t a , t e ż in ic j a t o r e m w p row ad zen ia p r z e d s ta w ie ń b i b l i j n y c h do d e k o r a c j i w n ę tr z k o ś c i e l n y c h , k t ó r e m ia ły p e ł n i ć w yraźną f u n k c j ę d y d a k ty c z : W l i ś c i e do p r z y j a c i e l a , b isk u p a S ew era z P r im a lia c u m , k r e ś l i syt: b o lic z n y ob raz T r ó jc y ś w i ę t e j , którym p r z y o z d o b ił a b sy d ę nowo wzr s i o n e j b a z y l i k i p r z y g r o b ie aw. F e l i k s a : " P len o c o r u s c a t T r i n i t a s m y s t e r io : S t a t C h r is t u s a g n o , vox P a t r i s c o e l o t o n a t Et p e r columbam S p i r i t u s S a n c tu s f l u i t , Crucem co r o n a l u c i d o c i n g i t g lo b o " 1 3 . R e k o n s tr u k c ję t e j m o z a ik i w ykonał W ic k h o ff i j e s t ona do d z i s i a j o g ó l n i e p r z y j ę t a ^ . P oza s y m b o lic z n o - f ig u r a ln y m u ję c ie m T r ó jc y Św t e j , n o w a to rsk a w t e j s c e n i e j e s t t e ż k o l i s t a o s ło n a ś w i e t l n a / l u c id u s g l o b u s / , o t a c z a j ą c a k r z y ż i b ę d ą ca jednym z p ie r w s z y c h p rzy k ładów m a n a o r ii, m ających z a z a d a n ie u w id o c z n ie n ie t r a n s c e n d e n c j i B oga.
11 M. L. T h e r e l, L es s y m b o le s d e l ' E c c l e s i a dans l a c r e a t i o n ic o t g r a p h ią u c d e 1 a r t c h r e t i e n du 111^ au VI^ s i e c l e , Roma i 9 7 3 , 12 Hymnus de S p i r i t u S a n c t o , CSCO S yr i 5 9 , 2 2 6 , tłu m . W. K a n ia ,
P i e ś n i p u s t y n i s y r y j s k i e j /GŁ 4 / , Tarnów i 9 8 0 , 2 1 . 13 E p i s t u l a 3 2 , 1 0 , CSEL 2 9 / i 2 8 6 .
14 P o r . J o s e f Engemann, Zu d en A p s i s - T i t u l i d e s P a u lln u s von Koli JbAC 1 7 /1 9 7 4 / 2 3 - 2 5 .
Z t e g o sam ego l i s t u P a u lin a z N o li znany j e s t t e ż o p is p ro g ramu ab syd y b a z y l i k i z Fundi w L u k a n ii:
"Sub c r u c e s a n g u in e a n iv e o s t a t C h r is t u s i n agno / . . . / A l i t e quem p l a c i d a S a n c tu s p e r f u n d it h ia n tem
S p i r i t u s e t r u t i l a G e n ito r de nube c o r o n a t " 1 5 .
W sp a n ia ły t r o n z k rzyżem na p o d u s z c e , s t o j ą c y na r a js k im pagórku z B arankiem , j e s t tu sym b oliczn ym p r z e d s ta w ie n ie m męki i chw ały C h r y s t u s a . Nad tronem g o ł ę b i c a Ducha ś w i ę t e g o , a w yżej Manus D ei t r z y m a ją c a w ie n ie c c h w a ł y ^ .
Podobne u j ę c i e f ig u r a ln o - s y m b o lic z n e za c h o w a ło s i ę na n ie c o p ó ź n i e j s z e j m o z a ic e z k a p l i c y S a n ta M atrona i n S a n ta P r i s c a w Capua Y e t e r e : na m o z a ic e lu n e t y ukazany j e s t p u s ty t r o n s y m b o liz u ją c y Bo g a O jc a . Na p o d u sz c e tr o n u l e ż y k s i ę g a Pism a Ś w ię t e g o r e p r e z e n t u j ą c a S yna B o ż e g o , a na o p a r c iu tr o n u s i e d z i g o ł ę b i c a Ducha Ś w ięteg o ^ ? ^
I I . UJĘCIA LICZBOIYO-SYMBOLICZNE TRÓJCY ŚWIĘTEJ
W t e g o r o d z a ju u j ę c i u p r z e z p o d k r e ś le n ie z n a c z e n ia l i c z b y t r z y , j e d n o ś ć t r z e c h Osób B o s k ic h z o s t a ł a w yrażona t r z y k r o t n i e powtórzonym zn ak iem lu b p r z e d m io t e m ^ . Na sy m b o lik ę t r ó j k ą t a ja k o znaku d o sk o n a
-15 E p i s t u l a 3 2 , 17, CSEL 2 9 /1 2 9 2 .
16 J e s t to r e k o n s t r u k c j a Ch. Ihm. O pis i i n t e r p r e t a c j a p o r . J . E n ge- mann, Zu den A p s i s - T i t u l i , j w . , 2 6 - 3 0 .
17 J . Engemann, jw . s . 44 f i g . 7 ° . Na t e j sam ej t a b l i c y a u to r pokazu j e t e ż ciek a w y p r z y k ła d z K o n s ta n ty n o p o la z k o ś c i o ł a H agia S o p h ia z VI w ie k u . J e s t t o fragm en t d e k o r a c j i brązow ych d r z w i: w ob ra mowaniu utworzonym p r z e z d w ie kolum ny s p i ę t e łu k iem s t o i t r o n , na nim s t o i o t w a r ta k s i ę g a z g re ck im te k s te m e w a n g e l i i św . Jan a: "Ja j e s t e m bramą do o w cz a r n i" / J iO , 7 / . Nad k s i ę g ą f r o n t a l n i e u m ie sz c z o n a j e s t g o ł ę b i c a z r o z ło ż o n y m i s k r z y d ła m i.
18 Te d o s y ć s z t u c z n e próby n i e p r z y n i o s ł y d o b ry ch r e z u l t a t ó w . J e s t to p o tw ie r d z e n ie m s t w i e r d z e ń , sfo rm u ło w a n y ch p r z e z k s . p r o f . W. Hry n i e w i c z a , u w id a c z n ia ją c y c h z n a c z e n ie t e o l o g i i a p o f a t y c z n e j w p ró bach p o z n a n ia , a w ię c i o d d a n ia t a je m n ic y T r ó jc y ś w i ę t e j . P i s z e on m .in . /EK I 7 4 6 /: "Apofatyzm w y k lu c za w t e o l o g i i w s z e lk ą a b s tr a k c j ę i c z y s t o i n t e l e k t u a l n e p o z n a n ie d o s to s o w u ją c e t a je m n ic e w iary do wymiarów m y ś li l u d z k i e j ; u j e g o p od staw l e ż y bowiem p r z e k o n a n ie o n ie m o ż n o ś c i p o z n a n ia Boga j a k o p r z e d m io tu / . . . / p ro w a d zi do
ł o ś c i z w r ó c ił uwagę j u ż św . A u g u s t y n ^ , a l e w s z t u c e motyw t r ó j k ą t a p o ja w ia s i ę d o p ie r o w s z t u c e r o m a ń s k ie j .
W s e n s i e lic z b o w o - s y m b o lic z n e g o u j ę c i a T r ó jc y in te r p r e to w a n y j e s t p o t r ó j n y c h r y s to g r a m , z d o b ią c y s k l e p i e n i e b a p ty s te r lu m w A lb e n g a , datow any na VI w ie k . W t r z e c h ś w i e t l i s t y c h o k ręg a c h p ow tórzon y j e s t Monogram fla n k o w a n y p r z e z a l f ę i om egę. W rażen ie j e d n o ś c i s p r a w ia j ą
n a k ła d a j ą c e s i ę na s i e b i e o d c in k i ram ion ch ryzm . Symbolem Ducna Ś w ię t e g o J e s t ś w i a t ł o p r z e n i k a j ą c e w s z y s t k i e t r z y o k r ę g i . 2"
I I I . PRZEDSTAWIENIA ANTROPOMOKFICZNE TRÓJCY ŚW IgTEJ
Prob lem om ówił k r y t y c z n i e J . Hngemann u w id o c z n ia ją c d w ie grupy t e g o r o d z a ju p r z e d s t a w ie ń : t y p o l o g i c z n e , ja k im j e s t w i z y t a A n i o ł ó w u A b r a h a m a o r a z z w ią z a n e z te k s te m K s i ę g i
R od zaju mówiącym o s t w o r z e n i u c z ł o w i e k a 2 1 .
Engemann uważa oba u j ę c i a z a n ie o d p o w ia d a ją c e wymaganiom w s p ó ł c z e s n e j k r y t y k i n au k ow ej.
W o p i s i e b ib lijn y m w iz y t a pod dębem Mambre ma n i e w ą t p l i w i e ch a r a k t e r t e o f a n i j n y /R d z 1 8 , 1 - 3 / . Abraham zw raca s i ę do t r z e c h p r z y byszów ja k gdyby b y l i jednym : " P an ie j e ś l i m z n a l a z ł ła s k ę w o c z a c h Tw oich n i e m ija j s ł u g i Twego". Św. A u gu styn o p i s u j e tę* w iz y t ę w na s t ę p u j ą c y c h s ło w a c h : "T res v i d i t e t unum a d o r a v it " 2 2 .
N a j s t a r s z e zn a n e p r z e d s t a w ie n ie t e j w iz y t y p o c h o d z i z hypogeum p rzy v i a L a t in a i j e s t d atow ane na l a t a 3 2 0 -3 5 ()2 3 . Z dobi prawe a r c o s o - liu m w cu b icu lu m B, u m ieszczonym na z a k o ń c z e n iu p ie r w s z e g o k o r y t a r z a . Do s ie d z ą c e g o s t a r e g o Abrahama, c z y n ią c e g o prawą r ę k ą g e s t m ó w ien ia , w y c ią g a j ą prawe d ł o n i e t r z y p o s t a c i e s t o j ą c e dużo w y ż e j . W s z y s tk ie u b ran e s ą w b i a ł e p ł a s z c z e , a l e k a żd a j e s t in n a . S cen a j e s t p e łn a ż y w o ś c i, u j ę t a I m p r e s j o n i s t y c z n i e . p o z n a n ia osob ow ej ta je m n ic y T r ó jc y Ś w ię t e j / . . . / " . 19 C o n tra Faustum 2 0 , 6 , PL 4 2 , 3 7 1 . 20 P o r . F . van d e r M eer, A t l a s d e l * A n t i q u i t e C h r e t ie n n e , P a r i s 1960 f i g . 4 1 4 . 21 Zu d en D r e i f S l t i g s k e i t s J a r s t e l i u n g e n , a r t . c y t . , i 5 7 - 1 7 2 . 22 C o n tra Maximianum 7 , PL 4 2 , 8 0 9 . 23 I lu s t r o w a n e m .in . w "Les d o s s i c r s de 1 'a r c h e o lo g i e " 1 8 /1 9 7 6 / 1 0 4 .
D r u g i, b a r d z ie j znany p r z y k ła d p o c h o d z i z b a z y l i k i S a n ta i^ aria M aggiore w Rzymie /4 3 2 - 4 4 0 r . / , za jm u je je d n o z p ó l m ozaik o wych w c y k lu p a tr ia rc h ó w ^ z d o b ią c e g o nawę g łów n ą k o ś c i o ł a . Kompozy c j a s c e n y j e s t dwupasowa. U g ó r y Abraham w p o k ło n ie w y c ią g n ię t ą p ra wą r ę k ą w it a z b l i ż a j ą c y c h s i ę t r z e c h p rzy b y sz ó w . P o s t a c i e s ą r ó ż n e , a l e k a żd a s p o w it a j e s t b ia ły m p ła s z c z e m i ma a u r e o l ę . P o s t a ć ś r o d k o -
24
wa u kazana j e s t na t l e o w a ln e j ś w i e t l i s t e j m a n d o r li . U d o łu Abra ham i S a ra u s łu g u j ą g o śc io m sie d z ą c y m z a s t o łe m i zróżn icow an ym j e d y n ie g e s ta m i r ą k . P o s t a c i e ta k t u , j a k i w p ie r w s z e j s c e n i e n i e ma j ą s k r z y d e ł . P od ob n e, a l e b a r d z ie j k o n w e n c jo n a ln e u j ę c i e ma s c e n a z d o b ią c a b o czn ą ś c i a n ę p r e z b it e r iu m k o ś c i o ł a San V i t a l e w R aw ennie /5 2 5 - 5 3 2 r . / . Z n a c z n ie b a r d z ie j dysku tow an a j e s t s c e n a i l u s t r u j ą c a s t w o r z e n i e c z ło w ie k a /R d z 2 , 8 i 2 , 2 1 - 2 2 / . Do n ied aw na znano t y l k o j e d e n p r z y k ła d t a k i e j s c e n y w y s tę p u ją c y na tz w . s a r k o fa g u dogmatycznym z n a le z io n y m pod k o n f e s j ą b a z y l i k i św . Paw ła w Rzym ie i datowanym na l a t a 3 3 0 -3 6 0 ^ . S c e n a u m ie sz c z o n a j e s t na le w e j k r a w ę d z i g ó rn eg o pa s a d e k o r a c j i . S ie d z ą c y na t r o n i e s t a r z e c układem p a lcó w praw ej r ę k i / t r z y z ł o ż o n e , a w sk a z u ją c y i środkow y w y p r o sto w a n e / c z y n i g e s t b ł o g o s ła w ie ń s t w a nad l e ż ą c ą p r z e d tronem p o s t a c i ą m ęsk ą. T aki sam męż c z y z n a , z n a j d u ją c y s i ę p rzy nim , k ł a d z i e r ę k ę na g ło w ie s t o j ą c e j p r z e d tronem k o b i e t y . T r z e c ia a n a lo g ic z n a p o s t a ć , w k t ó r e j c z ę ś ć ba d a c z y d o p a t r u je s i ę Ducha Ś w ię t e g o , a c z ę ś ć i n t e r p r e t u j e ja k o św ia d k a s c e n y , z n a j d u je s i ę z a tro n em . Głowy p o s t a c i b o czn y ch zw rócone s ą ku ś r o d k o w e j. W 1974 r . z n a le z io n o w A r le s p r z y k ła d d r u g ie j n iem al t a k i e j sam ej s c e n y . W obu s a r k o f a g a c h pod s c e n ą S tw o r z e n ia zn a jd u jo
24 P o s t a ć w m a n d o r li j e s t in te r p r e to w a n a t a k ż e ja k o o b ja w ia j ą c y s i ę Logos w a s y ś c i e dwóch a n io łó w . P o r. K. W e s s e l, w: R e a ll e x ik o n zur b y z a n t in is c h e n K u nst I 1 8 - 1 9 . 25 P o r . P o c z ą t k i s z t u k i c h r z e ś c i j a ń s k i e j , d z . c y t . , f i g . 173. 26 S a r k o fa g j e s t p u b lik o w a n y p r z e z J . Engemanna, Zu d en D r e i f H l t i g s - k e i t s d a r s t e l l u n g e n , j w . , s . 1 6 4 - 1 7 0 , t a b l . 1 0 - 1 4 . Na tym s a r k o f a gu i Adam i Ewa s t o j ą p r z e d trzem a p o s t a c ia m i, z k tó r y c h p ie r w s z a trzym a d ło ń na g ło w ie Ewy i rozm aw ia z d ru gą s i e d z ą c ą . T r z e c ia o so b a trzym a s i ę z a o p a r c i e k r z e s ł a i s p o g lą d a na d w ie p o z o s t a ł e . W s c e n ę w łą c z o n a j e s t j e s z c z e je d n a o s o b a , k t ó r a s t o i z a Adamem
s i ę Maryja z D z ie c ią tk ie m s ie d z ą c a na t r o n ie , za którym s t o i taka sama p o sta ć jak w górnym r z ę d z ie .
Nie ma r z e c z y w iś c ie żadnych pewnych wskaźników, które' by poz w alały o k r e ś la ć jed n o zn a czn ie tr z y osoby u c z e s t n ic z ą c e w a k c ie stw o
-27 '
r ż e n ia jako tr z y Osoby B oskie . I n te r p r e ta c ja ta k a j e s t jednak n ie ty lk o możliwa, a l e wręcz s i ę nasuwa. O c z y w iśc ie , n ie można doszukiw ać s i ę w t e j s c e n ie żadnych t r e ś c i d ok tryn aln ych , a je d y n ie i l u s t r a c j ę o p ow ieści o u le p ie n iu c z ło w ie k a przez Boga, k tó r y sam o s o b ie mówi w l i c z b i e m nogiej: "Uczyńmy c z ło w ie k a na nasz obraz, podobnego Nam" /Rdz 1, 2 6 /.
Ciekawa j e s t argum entacja L. de B ruyne'a, k tó r y tłum aczy t a k i schemat sceny nawiązaniem do znanych p r z e d sta w ie ń a n tyczn ych l e p i e n ia c z ło w ie k a p rzez Prometeusza^ . R zeź b ia r z , pragnąc zdecydow anie od różn ić osobę Stwórcy od Prom eteusza, mógł s p e c j a ln ie p o ło ż y ć akcent na Jego t r ó j p o s t a c i . Naiwny sposób p r z e d sta w ie n ia dobrze od powiada p r o s t o c ie pierw szych antropom orficznych u ję ć h i s t o r i i zba w ie n ia . Warto tu przypomnieć odnośny o p is Ir e n eu sza :
"Homo / . . . / secundum sim ilitu d in e m Dei form atus e s t e t per manus e iu s plasm atus e s t , hoc e s t per F iliu m e t S p ir itu m , ąuibus e t d i z i t : Faciamus hominem"2 .
W n a j s t a r s z e j c h r y s t o lo g ii / c h r i s t o l o g i a p n eu m atica/ Syn Boży b ył c z ę s to nazywany Duchem^^.
27
28
29 30
Za "Trójcą" opow iadają s i ę badacze: F. Gerke, Die c h r i s t l i c h e c iw k o .'J . Engemann, j w ., ;64 oraz Y. C h r is te , A propos du s a r c o -
S^yants" 1975^ 7 6 - 8 0 ^ ' d e c .u v .r t a A r le s , "Journal des
l/im p o s it io n des m alns, j w . , 175-182. Znane s ą co najm niel dwa t a k ie s a r k o f a g i, z k tó ry ch je d e n pochodzi z Muzeum K a p it" liń s k ie a o
a drugi z Luwru p o r. Engemann, jw . t a b l . 20^. o tym że nrzv o n i *
s i e stw o r z e n ia c z ło w ie k a m usiał s i ę nasuwać m it o Prom eteuszu " T e r tu llla n a /A p .l.g e tic u m 18, 2 , CCL i 1 1 8 /- Adversus h a e r e se s IV P r. 4 , SCh iOO, 390.
hah"^A'' ^ ^ e s i e wydają s i ę s tw ie r d z e n ia k s . bpa p r o f dra
hab. A. N o sso la w a r ty k u le : Duch tira
C hrystusa, CT 5 0 /1 9 8 0 / f a s c . 3 s-24^ J e z u sa
D opiero p ó ź n ie js z e spory t r y n it a r n e mogły sp r a w ić , że n ie p r z e d s ta wiano a n tr o p o m o r fic z n ie T rójcy Ś w ię te j aż do XII w ieku, k ie d y t o na dano k a żd ej z Osób in n ą p o s t a ć . Antyczny antropom orfizm p o le g a ł - jak mi s i ę wydaje - na tym, że Osoby n ie b y ły z ró żn ico w a n e, ponieważ i s t n i a ł a ty lk o jed n a c h r y s t o lo g ic z n a w iz j a Boga w c ie lo n e g o , k tó r y uka zywał Ojca / J 14, 9 / 1 d z i a ł a ł w Duchu.
Reasum ując, s z tu k a n ie m ia ła i n ie ma do d z i s i a j żadnych je d n o z n a c z n ie u sta lo n y c h sposobów p r z e d sta w ia n ia Osoby Ducha Ś w ię te g o . Sym bole, zn ak i c z y p o s t a c i e , pod którym i sz tu k a chce oddać Osobę Du
cha Ś w ię te g o , mogą być ja k o t a k ie od czytan e je d y n ie z c a ł o ś c i kon t e k s t u , w jakim w y stę p u ją .
I s t n i e j ą jed n ak że w yraźn ie o k r e ś lo n e w y zn a czn ik i popraw nej, ja k s ą d z ę , i n t e r p r e t a c j i , o p a r te bądź na P iśm ie ś w ., bądź na Trady c j i p rzekazanej w pism ach Ojców K o ś c io ła , g d z ie sym bole g o łę b ic y i płomyków o g n ia i l u s t r u j ą ob raz,p od jakim r z e c z y w is to ś ć Ducha Św ię te g o p rób ow ali oddać e w a n g e liś c i. Symbol ś w ia t ła o z n a cza ją cy Ducha Ś w iętego w kom pozycjach lic z b o w o -sy m b o lic z n y c h j e s t o c z y w is t o ś c ią Jego i s t o t y . P o sta ć c z ło w ie k a nadana Duchowi św iętem u, w y stęp u ją ca zaw sze w g r u p ie t r z e c h Osób B o sk ic h , pow tarza w izerunek w c ie lo n e g o S łow a.
Barbara F ila r s k a - L u b lin
ICONOGKAPHY OF THE HOLY SPIRIT IN ANCIENT CHRISTIAN ART /Sjummary/
m e Author b r i e f l y d is c u s s e s th r e e ty p e s o f images in te r p r e te d as p rob ab le r e p r e s e n ta tio n s o f th e Holy S p i r i t : 1 . B i b l i c a l sym bols /d o v e s , tongues o f f i r e , "souroe o f l i f e " / , 2 . A b str a c t co m p o sitio n s show ing th e Holy T r i n i t y , 3 . F ig u r a l r e p r e s e n t a t io n s o f th e Holy T r l- n it y : a . t y p o l o g i c a l , in the sc en e o f th e Three v i s i t i n g Abraham a t Mamre, b. d i r e c t , l n th e sc e n e o f th e c r e a t io n o f Man.
