Widok Wykopaliska w Jerycho

KS BP HENRYK STRĄKOWSKI

WYKOPALISKA W JERYCHO

f

Je ry c h o k an an ejsk ie i starotestam entow e (hebr. jeriho i jereho od

jareah — księżyc, m iasto księżyca) było głównym m iastem w południow ej

części Jo rd a n u i strzegło w ejścia do K anaan od wschodu.

O dległe o 8 km na zachód od Jordanu, a 28 km n a w schód od Jerozo­ lim y i 11 km n a północny zachód od M orza M artw ego, leżało u stóp góry Dżebel Q uarantal, w najgłębszym m iejscu ziemi (— 250 m), n a wzgórzu zw anym dziś Tell es-Sułtan. U stóp wzgórza, od strony w schodniej bije o b fite źródło zw ane źródłem Elizeusza lu b A in es-Sultan, k tó re czyni z J e ­ ry c h a olbrzym ią oazę z tro p ik aln ą roślinnością, otoczoną dookoła stepami.

Je ry c h o k an an ejsk ie było pierw szym obronnym miastem , k tó re Izraelici po przejściu Jo rd a n u zdobyli i zniszczyli (Joz 6). Badania archeologiczne na teren ie T ell es-S ultan należą do jednych z najw ażniejszych w Palestynie. Spodziew ano się, że m iasto leżące z d ala od w pływ ów obcych narodów, d a praw dziw y obraz rozw oju k u ltu ry kananejskiej, a następnie pozwoli

>

u stalić chronologię zdobycia K anaan przez Izraelitów .

Jery ch o now otestam entow e, zw ane rów nież herodow ym , zbudow ał

K erod W ielki 2,5 km na południow y zachód od poprzedniego, nad brzegam i W adi el-Q elt. To w łaśnie Jery ch o odw iedzał P an Jezus, uzdrow ił w nim dw u ślepych (Mt 20, 29—34) oraz naw rócił Zacheusza (Łk 19, 1— 19). O becnie nosi nazw ę T ell el-A laik.

D zisiejsze Jery ch o , zw ane er-Richa, leży n a m iejscu m iasta w zniesio­ n eg o przez krzyżow ców , w odległości ponad 2 km n a południow y w schód

c d Tell es-S ultan i ty leż na w schód od Tell el-A laik.

I. P i e r w s z e b a d a n i a . Ch. W a r r e n 1 już w 1867 r. przeprow adzał w stępne badania w T ell es-Sultan, zorganizow ane przez angielskie tow a­

rzystw o P alestine E xploration Fund. W ykopaliska bardziej planow e prze­ prow adziło M inisterstw o O św iecenia Publicznego A ustrii i D eutsche O rient-

gesellschaft w la ta c h 1908— 1911. K ierow nicy ekspedycji, E. Sellin i C. W at- zinger sądzili, że odkopali m iasto k an an ejsk ie z trzeciego tysiąclecia, które m iało sw ój najw iększy rozw ój w połow ie drugiego tysięclecia. O baj uczeni przypisali tem u m iastu z XVI—XV w. przed Chr. całość odkrytych fo rty ­ fikacji: podw ójny m ur z w ysuszonych cegieł oraz m ur zew nętrzny o pod­ staw ie kam iennej ze zboczem z głazów. Zdaniem ich w szystko zostało zniszczone w XIII w. przez Jozuego *.

1 Ch. W a r r e n , N otes on the v a lle y of th e Jordan and excavations

a t A in es-Sultan, London 1869.

* E. S e l l i n , C. W a t z i n g e r , Langenegger, N oldeke. W : Mit- teilu n g en und N achrichten des deutschen Palastina — Y ereins 1907, s. 65—71

9 4 _{KS. BP HENRYK STRĄKÓWSKI}

W 1913 r.f po dokładniejszym zbadaniu odkryć, ustalono, że m ur o pod­ staw ie kam iennej był izraelski z IX w., a tylko podw ójny m ur b y ł kananejski z XVI w. i został zburzony, w edług E. Sellina przez H abiru — H ebrajczy­

ków ok. 1200 r., a zdaniem C. W atzingera przez podbój izraelski ok. 1400 r. 8 W następnych latach obaj uczeni zmienili znów sw e zdanie. E. S e llin 4 sądził, że m ur o podstaw ie z kam ieni został w zniesiony w XVI—XV w. i zburzony przez Izraelitów ok. 1200 r., zaś C. W atzinger* m yślał, że m ur ten był zbudowany na początku drugiego tysiąclecia, a zburzony ok. 1600 r. Ten ostatni uczony w yraził się, że w epoce Jozuego Jery ch o było tylko miastem w ruinach, na których w znosiły się, być może, odosobnione szałasy.

Badania powyższe nie dały w łaściw ych rezultatów . N ależy to przypisać częściowo niezbyt doskonałym metodom w ykopalisk, a częściowo chaotycz­ nemu stanow i chronologii palestyńskiej ceram iki w tym c z a sie 6.

II. W y k o p a l i s k a J. G a r s t a n g a . Prace w ykopaliskow e w J e ­ rycho podjął na nowo w latach 1930— 1936 J. G arstang z ram ienia Instytutu

Archeologii U niw ersytetu w Liverpool, pragnąc w reszcie rozw ikłać trudny problem chronologii W yjścia Izraelitów z Egiptu i zdobycia P a le sty n y 7. Profesor angielski przeprow adził sześć kam panii archeologicznych, ale tylko w trzech ostatnich zastosow ał m etodę badań stratograficznych. W yniki swych

prac ogłosił w różnych a rty k u ła c h 8, a zwłaszcza w Historii Jerycha °. Pisze w n iej* 0, że już w okresie mezolitycznym (ok. 5000 przed Chr.) mogli na terenie Jery ch a m ieszkać w jaskiniach ludzie. W okresie neolitycznym

i

(ok. 4000 przed Chr.) zaczęto w znosić m ieszkania z cegieł z mułu. Ludność

i

oraz „M itteilungen der deutschen O rient G esellschaft", 39 (1908) s. 1—41,* 41 (1909) 1—36 cyt. L. H e n n e ą u i n , Fouilles et champs d e fouilles en.

Palestine et en Phenicie. W : Dictionnaire de la Bibie, Supplem ent 3(1938)

410— 14.

8 E. S e 11 i n, C. W a t z i n g e r, Jericho. Die Ergebnisse der Ausgra-

bungen, Leipzig 1913; por. rec. L. H. V i n c e n t , w: „Revue Bibliąue", 10

(1913) 450—58; Ks. W. S z c z e p a ń s k i , Jeruzalem i Jerycho w św ietle

dziejów i w ykopalisk, Kraków 1917; P. A u r a y , Josue (Le livre de). W: Dictionnaire de Bibie, Supplem ent 4 (1949) 1135— 37.

4 E. S e 11 i n, G eschichte der israel.-judischen V olkes, 1924, s. 97 cyt. w „Revue Bibliąue", 39 (1930) 413.

5 C. W a t z i n g e r , Zur chronologie der Schichten vo n Jericho, ,,Z. Deutsch. Mórg. Gesell.", 1926, s. 131—36 cyt. w „Revue Bibliąue",

39 (1930) 413 oraz „Revue Bibliąue", 41 (1932) 276, ods. 1.

8 W. F. A 1 b r i g h t, A rchaeology and the date of th e H ebrew Conquest

oi Palestine, „Bulletin of th e A m erican Schools of O riental R esearch"

58(1935) 10.

7 J. G a r s t a n g , The Foundations of Bibie H istory Joshua-Judges, London 1931.

8 J. G a r s t a n g , Jericho: C ity and Necropolis, „A nnals of A rchaeology and A ntropology, of th e U niversity of Liverpool", 19 (1932) 3—22, 35—54? 20 (1933) 3—42; 21 (1934) 99— 136 cyt. w „Revue Bibliąue", 44(1935) 583; por. Palestine Exploration Fund. O uarterly Statem ent 1935, s. 61—68.

• J. G a r s t a n g , The Story of Jericho, London 1948*; por. L. S e m - k o w s k i, La data della distruzione di Gerico, „Biblica”, 13 (1932) 354—57.

WYKOPALISKA W JERYCHO 9 5

zajm ow ała się pasterstw em i m ogła czcić księżyc. J. G arstang sądzi, że o d k ry ł fundam enty św iątyni z tego okresu kam iennego. Był to szeroki pokój, p ro to ty p o dw a tysiące la t późniejszego greckiego „m egaron”, do którego prow adził przedpokój i w ejście kolum now e z cegieł. Obok głównego w ejścia znaleziono szereg figurek z gliny lub mułu, przedstaw iających zw ierzęta domowe. W p o b liż u . budynku był pogrzebany dorosły człowiek, a pod podłogą dziecko. W m iejscu pogrzebania człow ieka w idać dużą szczelinę, pow stałą praw dopodobnie z trzęsienia ziemi. Broń była praw ie nieznana, narzędzia były z krzem ienia. W ostatnim okresie późnego kam ienia Jerycho było odosobnione od w pływ ów kulturalnych i naw et pobliskie T eleilat G hassul n a ń n ie oddziaływ ało. W idocznie nastąpiła przerw a w za­ m ieszkaniu Jery ch a.

N a początku w czesnego okresu brązu I (3000—*2500 przed Chr.) Jerycho staje się m ia ste m 11. N ow i m ieszkańcy, praw dopodobnie z Babilonii, otoczyli •

murem północny teren , liczący 4 lub 5 akrów łącznie ze źródłem. Po za­ chodniej stronie była niska, obronna skarpa. Linia m urów po stronie w schodniej nie je st pew na. Domy były tuż przy murze. Uliczki m iały 1,5 m

szerokości. G łów ny m ur b y ł zbudow any z szerokich płyt-cegieł z m ułu na sposób babiloński. Ściany i podłogi były dokładnie w ygładzone gipsem. W jednym z m ieszkań znaleziono ołtarz ofiarny i charakterystyczne kam ie­ nie, podobne do „m assabah”. W idocznie było to m iejsce kultu. M ieszkańcy byli rolnikam i i praw dopodobnie cieszyli się długim okresem pokoju. Obok

przedm iotów z miedzi posiadali narzędzia z krzemienia.

Budowa m iasta II w e wczesnym brązie II (2500—2000 przed Chr.) n astą­ piła w czasie w ędrów ek ludów z Babilonii. N ow e granice m iasta rozciągnęły

się w kierunku południa i zachodu. M ur obronny m iał 3 m grubości i b y ł zbudow any mocno z kw adratow ych cegieł żółtego koloru. Je s t on w

spa-«

niałym św iadkiem w ynalazczości i odrodzenia tego okresu. Piękną budow lą jest trzypokojow a bram a m iasta z cegieł w pobliżu źródła. Zbudow ana jest na solidnym fundam encie i posiada ok. 18 m długości, 10 m szerokości i jeszcze dziś ok. 4 m wysokości. W grobach z tego okresu znaleziono ok. 800 naczyń, w iele am uletów , fletów z kości i innych m ałych przed­ miotów. O koło 2000 r. jakaś k atastro fa zniszczyła m iasto o tysiącletniej kulturze. Było to m oże znów trzęsienie ziemi lub polityczny przew rót. W budow nictw ie w idać przerw ę około stuletnią. Może w tym czasie pa­

sterz Lot, przyw ódca nomadów, osiadł w Jery ch o (Rdz 10, 10— 12; 19, 24—25).

M iasto III zostaje założone na początku średniego brązu II (1900— 1600) 12. Nowi przybysze byli K ananejczykam i. Główną obroną był m ur o zboczu kam ieni 8 m w ysokości i 2 m szerokości, całkow icie obejm ujący rozszerzony teren m iasta, 300 m X 160 m. N ow y m ur był znacznie w iększy niż poprzedni i szedł zboczem wzgórza, podczas gdy stary m ur pozostał jako w ew nętrzny

na kraw ędziach zbocza. M ur now y b y ł solidnie zbudowany z szerokich,. 11 J . G a r s t a n g , The Story, s. 73—88.

‘9 6 _{KS. BP HENRYK STRĄKOWSKI}

ledw ie ociosanych kamieni. U dołu były bloki kam ienne, liczące ok. 1 tony wagi, by mogły opierać się taranom , a u góry b y ł specjalny p arap et z cegieł, blisko 2 m wysoki. M ur te n obejm ował rów nież źródło. Im ponująca kon­ strukcja m uru w skazuje n a now y system obronny, rozw ój m ilitarny archi­ tek tu ry i na organizację now ej społeczności.

Hyksosi ukazali się w K anaan ok. 1750 r. przed Chr., jako przyjaciele Kananejczyków. Jery ch o pod panow aniem H yksosów osiąga sw ój naj­ większy rozwój. T eren m iasta obejm uje ponad 3,5 ha, podobnie ja k współ­ czesna Jerozolim a. Budowla pałacow a z tego okresu w skazuje n a bogactwo

i potęgę m iasta. Świadczy o tym rów nież system drenow y z kamieni. Z pewnością Jerycho było jedną z baz w ojskow ych H yksosów, podczas gdy Hazor było ich stolicą na teren ie Kanaan. W grobach znaleziono 165 skara­ beuszy, 103 naczynia, przedm ioty kultu ja k w ęże itp. Po usunięciu Hyksosów

z Egiptu ok. 1600 r. rów nież Jery ch o zostało spalone.

M iasto IV w średnim brązie III i późnym brązie I (1600— 1385 przed Chr.) pozostaje pod wpływem egipskim *3. Szczyt w zgórza zostaje otoczony podwójnym murem z cegieł zbudow anym na fundam encie starego muru m iasta II, wzniesionego około tysiąc la t przedtem w e wczesnym brązie I. Gru­ bość w ew nętrznego m uru w ynosiła ok. 4m , a w ysokość ok. 6 m . Zewnętrzny m ur oddalony był od poprzedniego o 3—-4 m i m iał 2 m grubości. W każ­

dym rogu m uru był w zniesiony bastion ok. 6 m grubości, k tó ry łączył oba mury. T eren m iasta m iał ponad 200 m długości i ok. 80 m szerokości. Cały więc* obwód m urów w ynosił ok. 600 m. Domy m iejskie przylegały do muru wewnętrznego. W środku m iasta stał odbudow any pałac oraz tzw. „Średni Budynek", m ający podw órze i pięć pomieszczeń. W jednym z nich mogła być stajnia.

Ślady zniszczenia m urów m iasta IV są bardzo w yraźne. M ur zewnętrzny jest całkow icie rozwalony,* części jego spadły aż na sam dół wzgórza. Mur w ew nętrzny zachow ał się tylko w połączeniu z domami. Znaczna część obu murów, popękane kam ienie, przepalone cegły i zw ęglone drzewo wypeł­ niły przestrzeń środkową. Domy m iasta prócz zburzenia są rów nież strawione

ogniem. G rube w arstw y popiołu przykryw ają gruzy do 1,5 m wysokości. Pod stosam i gruzów m iasta znaleziono zw ęglone daktyle, jęczmień, owies, cebulę, ziarna pieprzu, resztki chleba i ciasta. W idać pożar nastąpił wkrótce

po żniwach. Znaleziono rów nież naczynia dom ow e z C ypru i Syrofenicji. Podobne naczynia znaleziono też w grobach z tego okresu. W śród murów

znaleziono niew ielki fragm ent naczynia m ykeńskiego.

J. G arstang jest zdania, że zniszczenie m iasta nastąpiło w czasie oblę­ żenia Jery ch a przez Izraelitów pod w odzą Jozuego w czasie 1400— 1385 r. p rzed Chr. D ata jest w skazana przez 3 Kri 6, 1, n a podstaw ie k tó re j archeoloc oblicza, że zburzenie Jery ch a mogło nastąpić ok. 1407 r., a dla pewności między 1426 a 1385 r. przed Chr. Przemilczenie Je ry c h a w listach z el-Amarn^ (okres 1441— 1365 r. przed Chr.) i brak naczyń m ykeńskich, k tó re dopierc w latach 1375— 1225 rozpowszechnione były n a teren ie Palestyny, m ają prze

WYKOPALISKA W JERYCHO 9 7

m aw iać za d a tą zburzenia murów ok. 1385 r. Również w ielka ilość skarabeuszy, znaleziona w grobow cach, zdaniem J. G arstanga, w skazuje na tę datę. Ska­ rabeusze pochodzą z czasów Am enofisa III, który panow ał ok. 1413— 1377 r. przed Chr. M iasto więc m usiało upaść za panow ania tego faraona. Straszliwe zniszczenie m iasta przez nadludzką siłę w skazuje na trzęsienie ziemi. J. Gar- stan g p o d aje całą listę trzęsień ziemi w ciągu ty sią c le c i14.

Praw ie pięć w ieków ruiny były opuszczone w skutek przeklęcia m iasta. Je d y n ie przy końcu panow ania Ramzesa III (1198— 1167 r.) odbudow any był dom dla żołnierzy i „Średni Budynek". W idocznie był tu garnizon wojskowy.

W czasach A chaba w IX w. przed Chr. (1 Kri 16, 34) Hiel z Betel odbu­ dow ał m iasto V, Jerycho S tarego Testam entu.

III. O p i n i e a r c h e o l o g ó w . Na podstaw ie dotychczasow ych w y­ kopalisk i w łasnych b adań archeologow ie próbow ali ustalić d atę zburzenia

m urów Jery ch a.

W. F. A lbright *5 w 1922 r. uw aża, że oba obw arow ania Jery ch a pochodzą z czasów kananejskich. Podw ójny m ur z cegieł dookoła szczytu wzgórza został w zniesiony w la tac h 2000— 1700 przed Chr., zaś m ur o podstaw ie kam iennej je st późniejszy i ten w łaśnie został zburzony przez Jozuego ok. 1230 r. W k ró tce jed n ak popraw ia sw e z d a n ie 16 i sądzi, że mur dolny 0 podstaw ie kam iennej został zburzony m iędzy 1600— 1500 r. przed Chr.,

a Jery ch o od 1500 r. do XI w. było niezam ieszkałe.

W 1934 r. W . F. A lbright zbadał położenie Betel przez serię kopań 1 znów zmienił zdanie odnośnie zburzenia Jerycha. R ezultaty w ykopalisk

zaśw iadczyły o straszliw ym spaleniu m iasta Betel, które miało m iejsce w drugim okresie brązu III, w XIII w. przed Chr. A rcheolog doszedł do w niosku, że m ogli to uczynić jedynie Izraelici w czasie podboju centralnej P alestyny. Podbój K anaan, jego zdaniem, dokonał się w różnych czasach. Dom Józefa spokrew niony z H abiru zajął T ransjordanię i północne okolice efraim skie już w 1380 r. przed Chr. Jerycho upadło między 1360 a 1320 r. W yjście Izraelitów z Egiptu pod wodzą M ojżesza i Jozuego odnosi się do ostatnich szczepów izraelskich ok. 1290 r. Z ajęcie Betel-Haj miało m iejsce

m iędzy 1300 a 1250 r . 17

Do zdania W. F. A lbrighta dołącza się rów nież archeolog G. E. W rig h t*8. Sądzi, że Jerycho zostało zburzone w drugiej połow ie XIV w., a z całą

14 J. G a r s t a n g , The Story, s. 139.

>5 w . F.

A l b r i g h t , „Jo u rn al of th e Palestine O riental Society",

2

(1922) 133 n. cyt. w „Revue Bibliąue", 39 (1930) 412.

' W.

F.

A l b r i g h t , „A nnual of th e A m erican Schools of O riental R esearch ”, 4(1924) s. U cyt. w „Revue Bibliąue", 41 (1932) 276.

17 W.

F.

A lbright, „Bulletine of the A m erican Schools of O riental R esearch", 56(1934) 10; O bservations an th e Bethel report, tam że 57 (1935) 30; A rchaeology and th e date of th e H ebrew Conąuest of Palestine, tam że

58 (1935) 10— 18.

18 G. E. W r i g h t , Epic of Conąuest, „The Biblical A rchaeologist", 3 (1940) 25—40; Tenże, The W estm in ster Historical A tlas to the Bibie, London 1953, s. 105; Tenże, Biblical A rchaeology, London 1957, s. 78—80.

9 8 _{KS. BP HENRYK STRĄKOWSKI}

pewnością po 1400 r. przed Chr. D okładniejsze określenie czasu pozostaje kw estią otw artą.

G. E. W rig h t19 podejm uje dyskusje z J. G arstangiem odnośnie daty upadku Jerycha. Przytacza mianowicie przyznanie się J. G arstanga do zna­ lezienia trzech kaw ałków naczyń m ykeńskich na teren ie Je ry c h a oraz do znalezienia w dw u grobach czterech w az produkcji lokalnej, ale będących naśladownictwem naczyń z Myken. Tłumaczenie J. G arstanga, że naczynia te mogły należeć do okresu reokupacji Jery cha po 1350 r. nie w ydaje się słuszne. Odnośnie do skarabeuszy znalezionych w grobach Jery ch a czyni

G. E. W right słuszną uw agę, że jako podarki czy pam iątki m ogły być one naw et kilka w ieków po Amenofisie III szeroko rozpowszechnione. C harak­

terystyczne jest, że między czasami Amenofisa III a Ramzesa II (1301— 1235) niew iele skarabeuszy panujących faraonów znaleziono w Palestynie. Nic przeto dziwnego, skoro w Jerycho nie znaleziono innych skarabeuszy, tylko

z czasów Amenofisa III.

Ciekaw ą uw agę czyni G. E. W right 20 w związku z liczbą 480 lat, podaną w 3 Kri 6, 1. Je st on zdania,, że Izraelici przyjm ow ali dw anaście pokoleń między okresem W yjścia a początkiem panow ania Salom ona (ok. 970 r.). Liczba 480 pow staje z pomnożenia 12 przez 40, gdyż trad y cy jn ie d la poko­ lenia przyjmowano 40 lat. W rzeczyw istości jed n ak dla pokolenia należy

przyjąć 25 lat, co pomnożone przez 12 da sumę 300 lat. Suma ta łącznie z 970 r. da nam 1270 r., a więc XIII w. przed Chr.

L. H. V in c en t21 z uw agą śledził badania E. Sellina i C. W atzingera na terenie Jerycha, a następnie przeprow adził ożywioną dyskusję z J. G arstan­ giem i W. F. A lbrightem w związku z d atą zburzenia Jery ch a przez Jozuego.

Odmiennie od obu tych autorów przyjm uje, że upadek Jery ch a nastąpił w końcu XIII w. Chronologia m iasta jest w edług L. H. V in c e n ta 22 nastę­

pująca:

I. Miasto A (2300—*2100 przed Chr.). M iasto jest otoczone m asyw nym wałem o nieokreślonej rozciągłości, wzniesionym n a wzgórzu w północnej części Tell. Mur zbudowany jest z olbrzym ich płyt glinianych, na m ałej podstaw ie z głazów. Znaleziono ceram ikę archaiczną z wczesnego brązu.

II. M iasto B (2100—l1900) zbudow ane jest na szczycie Tell i otoczone podwójnym w ałem z cegieł na podm urow aniu z kam ieni. Naczynia są charakterystyczne dla drugiej połow y wczesnego brązu i początku śred­ niego brązu. Są one jednak dość biedne, gdyż bardzo m ało jest naczyń »» G. E. W r i g h t , Epic of Conąuest, „The Biblical A rchaeologist", 3 (1940) s. 34 n.

20 G. E. W r i g h t , Biblical A rchaeology, s. 83 n.

2* L. H. V i n c e nt , „Revue Bibliąue", 10 (1913) 450—58; Tenże, La

chronologie des ruines de Jericho, „Revue Bibliąue" 39 (1930) 403—33; Tenże, Ceramiąue et chronologie, „Revue Bibliąue", 41 (1932) s. 264—84; Tenże, Jericho et sa chronologie, ,,Revue Bibliąue", 44 (1935) 583—605; Tenże, L'Aube de l'histoire a Jericho, „Revue Bibliąue”, 47 (1938) 561—89; 48 (19391

91— 107.

WYKOPALISKA W JERYCHO 99

m alow anych i nie ma w ielkiej różnicy typów. Być może znaleziska w gro­ bach zm ienią nasze pojęcie o kulturze m iasta B.

III. M iasto C (1900— 1600 (1550). Podstaw ę wzgórza otacza w ał z wiel- kim zboczem z kamieni. C eram ika odpow iada okresow i brązu II. Naczynia są ozdobione m alowidłam i w yłącznie geom etrycznym i. Skarabeusze pochodzą I okresu Średniego C esarstw a egipskiego i z czasów Hyksosów. Narzędzia i broń są w ykonane z brązu. Pod w ałem znaleziono skorupy ze średniego okresu brązu, natom iast b rak było skorup z późnego okresu brązu. Siady po­ żaru w skazyw ały na zniszczenie m urów ok. 1600— 1550 r.

IV. M iasto D (1600 (1550)— 1250 (1200). C. W atzinger u stalał całkow ite zburzenie tego m iasta ok. 1600 r., zaś J. G arstang ok. 1400 r. M iasto otoczone jest podw ójnym murem na fundam entach starego m uru m iasta B. Budowa w skazuje jednak na całkow icie inną technikę, mimo pew nej analogii ze­ w nętrznej. Fundam enty tego m uru p rzy k ry w ają m iejscam i skorupy z późnego

okresu brązu w jego fazie początkow ej. C eram ika jest bardzo liczna, a je j tech n ik a i typy prow adzą do końca późnego okresu brązu, a naw et w ykazują podobieństw o pew ne do techniki i typów okresu żelaza. W yraźne są ślady im portu cypryjskiego, a przynajm niej w pływ ów C ypru i M yken w produkcji m iejscowej. M iasto D uległo strasznem u kataklizm ow i przy końcu ery brązu,

między 1250— 1200 r., przed definityw nym w prow adzeniem żelaza. W idoczna jest przerw a ok. 4 w ieków : 1200—870 r.

V. M iasto E (870—600). J e s t to m iasto izraelskie, odrestaurow ane za panow ania Achaba.

Dla L. H. V incenta decydujący jest „język faktów " i za tak i uw aża przede wszystkim ceram ikę. Po dokładnym zbadaniu różnych rodzajów naczyń dochodzi do wniosku, że zbyt szybko przypisano ceram ikę średniem u brązowi, jak o b y praktycznie nie istniała ona w Jery ch u w późnym brązie. „Przeciw­ nie — mówi energicznie archeolog dom inikanin28 — m iędzy rozkwitem m iasta w średnim brązie, a upadkiem w późnym brązie, dane pozytyw ne ce­ ramiki, odk ry te przez m isję niem iecką, w skazują n a granice rozw oju

m iasta IV".

Ze św iadectw em ceram iki zgadza się św iadectw o architektury. Miasto, pałace i m ury Jery ch a w ykazują bardzo żyw ą ew olucję, k tó rej punkt w yjścia gubi się w odległej prehistorii, ale następnie przedłuża się bez przerw y aż do zmierzchu cyw ilizacji brązu, do drugiej połow y XIII w. przed naszą erą —

pisze L. H. V in c e n t24. Ewolucja ta zostaje przerw ana nagle przez podbój izraelski i objaw ia się dopiero po trzech w iekach w pełnej cyw ilizacji okresu

żelaza.

Znam ienne jest jednak Wyznanie w ybitnego a rc h e o lo g a 26, że synchro­ nizacja zniszczenia Jery ch a i zdobycia m iasta przez Izraelitów , a w

konsek-t

28 L. H. V i n c e n t , La chronologie des ruines de Jericho, s. 421. 24 L. H. V i n c e n t, Jśricho et sa chronologie, s. 592.

25 L. H. V i n c e n t, Cśram iąue et chronologie, s. 271: Chronologie des

ruines et date de VExode relevent de criteres particuliers et d'un ordre tout diiierent; leur determ ination respective doit prócśder tout essai de synchronism e.

100 KS. BP HENRYK STRĄKOWSKI

w encji również data W yjścia w zależności od danych archeologicznych, stanowi błędne koło. Chronologia ruin i data W yjścia żądają specjalnych kryteriów całkow icie odrębnego porządku; ich ustalenie powinno poprzedzać wszelki w ysiłek synchronizacji.

Podobny pogląd do L. H. V incenta na chronologię m urów Jery ch a w yraził A. M a llo n 2®. Mur zew nętrzny był zbudowany ok. 1800 r. przed Chr. i prze- trw ał do 1600 r. Podw ójny m ur w ew nętrzny był w zniesiony ok. 1600 r. i zburzony został przed końcem okresu brązu, ok. 1200 r.

W prawdzie można p y ta ć 27 dlaczego przy ta k późnej dacie zburzenia Jery ch a nie znaleziono skarabeuszy Ramzesa II, dlaczego ta k m ało naczyń m ykeńskich odkryto i nie natrafiono na naczynia, które dopiero w XIII w. ukazały się jako charakterystyczne dla tego okresu, ale przyznać trzeba, że argum entacja L. H. V incenta jest bardzo przekonyw ająca.

IV. B a d a n i a a r c h e o l o g i c z n e K. K e ju ijjo n . S tały rozwój badań archeologicznych w oparciu o stratografię, m etodę C arbon 14 i lepsze

poznanie chronologii ceramiki, skłoniły British School of A rchaeology i Am erican School of O rie n ta l. Research w Jerozolim ie łącznie z Palestine Exploration Fund przy w ydatnej pomocy D epartm ent of A ntiquities w Jor­ danii do podjęcia nowych w ykopalisk w Jerycho, by w reszcie ustalić datę w ejścia Izraelitów do Palestyny. Kierownictwo b ad ań objęła K athleen M. Kenyon i od 1952 do 1958 r. przeprow adziła siedem kam panii w ykopalisko­ w ych na teren ie es-Sultan. W yniki swych prac opublikow ała w „Palestine Exploration O uarterly" 28, w „Digging up J e ric h o " 29 oraz w w ydaw nictw ie zbiorowym Excavation at Jericho I 3°, gdzie om awia groby zbadane w latach 1952—54. N iestrudzona autorka ma zamiar w ydać w najbliższym czasie jeszcze dwie duże publikacje: omówienie grobów zbadanych w latach 1955—58 oraz przedstaw ienie ostateczne w ykopalisk na samym Tell. Podkreślić należy

now y system odkryw ek kw adratow ych (25 m2), w prow adzony przez

K. Kenyon.

Pierwsze Jerycho *j| O statnie w ykopaliska w Jerycho ujaw niły naj­ 26 A. M a 11 o n, La chronologie des remparts de Jśricho d'apres ies

dernieres łouilles, „Biblica", 11 (1930) 472—77.

27 G. E. W r i g h t, Epic oi Conquest, s. 35 n.

28 K. M. K e n y o n , Som e N otes in th e H istory oi Jericho in the 2nd

m illenium B. C., „Palestine Exploration O uarterly", 83 (1951) 101— 138;

Excavations at Jericho, tamże, 84 (1952) 4—6, 62;—82; 85 (1953) 81—96;

86(1954) 45—63; 87(1955) 108— 117; 88(1956) 67—82; 89(1957) 101— 107; 92 (1960) 88— 113.

29 K. M. K e n y o n , Digging up Jericho, London 1957; rec. S. S e g e r t , w: „A rchiv O rientalni", 27 (1959) 163—65 oraz G. G o e s s e n s w: ,Biblio-

theca O rientalis", 18 (1961) 88—89.

30 K athleen M. K e n y o n , w ith contributions b y E. Crowfoot, A. Gros- venor-Ellis, M. Ricketts, F. E. Zeuner, Excavations a t Jericho I. The Tombs excavated in 1952 — 4. XXII — 542 p. 230 fig. LXIII pl. British School of A rchaeology in Jerusalem 1960; rec. R. de V a u x w: „Revue Bibliąue", 67(1960) s. 597—605 oraz S. S e g e r t w: „A rchiv O rientalni", 29 (1961)

680—83.

WYKOPALISKA W JERYCHO 101

starsze m iasto św iata. Przypuszczalnie w krótce po ustaniu okresu lodow co­ wego w Europie (ok. 10.000 r. przed Chr.) pierw si m ieszkańcy osiedlili się tu ta j obok źródła, n a skalistym teren ie pochylonym z zachodu na wschód. W szóstym a praw dopodobnie w siódmym tysiącleciu widzimy już tu taj duży rozw ój cywilizacji. M etodą C arbon 14 osiągnięto datę 6800 lat przed Chr. O dkopano 14 kolejnych w arstw domów osiedla ponad pierw otną skałą. C ały te n okres, trw ający do piątego tysiąclecia przed Chr., nazyw a K. K enyon przedceram icznym neolitycznym zamieszkaniem Jery ch a i dzieli

go na dw a m niejsze okresy. Ponieważ najpierw używ ano cegieł w kształcie spłaszczonego cy g ara z w yciśniętym i kciukiem zagłębieniam i na wierzchu, pierw szy okres nazyw a okresem ludzi cegieł św ińskich grzbietów (hog — back

brick people). Drugi okres zowie okresem ludzi podłóg pokrytych gipsem (plaster — iloor people). D okładny teren m iasta jest w praw dzie trudny

do obliczenia, ale liczyło ono ok. 3 ha i miało 3.000 mieszkańców.

M iasto posiadało m asyw ny w ał obronny w ysokości 2,50 m, zbudowany z dużych nieociosanych kamieni. Budowa w skazuje n a organizację spo­ łeczności, gdyż m ałe grupy nie m ogłyby tego dokonać. M ur był wznoszony kilkakrotnie. W 1954 r. odkryto po zachodniej stronie m iasta szereg kolejnych murów. O statni m iał 6 m wysokości. O dkryto rów nież wieżę solidnie zbu­ dow aną z kamieni, ‘m ającą 9 m średnicy. W idać jednak ślady zniszczenia

m urów przez erozję.

W w yniku stałego zam ieszkania pow stała już w m ieście w łasna architek­ tu ra i w spaniałe budowle. Pokoje domów m iały w ym iary 6,5 m X 4 m lub 7 m X 3 m i były zgrupow ane dookoła podwórza. W jednej z budow li była cysterna do przechow yw ania w ody deszczowej. O dkryto ślady drenów z ka­ mieni. Przechow ały się naczynia z kam ienia w apiennego; naczynia z drzewa

czy skóry nie przetrw ały. N arzędzia i broń były z krzem ienia. Znaleziono rów nież dużo sierpów, żarna, am ulety i paciorki.

K. K enyon sądzi, że odkryła m aleńką św iątynię oraz pokój 6 m X 4 m,

♦

który m ógł służyć jako w iększa św iątynia. Były w nich figurki niew iast (bogini-matka?) i zwierząt. N ajbardziej znamiennym zwyczajem był kult czaszek, któ ry ch siedem znaleziono oddzielnie od resztek kości. Czaszki m iały gliną uzupełnione kształty tw arzy, nos, usta, uszy. W oczodołach po­

łożone były muszle. Jed n a z czaszek była naw et pom alow ana różowym ko­ lorem ciała. Były to raczej głow y przodków niż wrogów.

W drugiej połowie piątego tysiąclecia przed Chr. m iasto chyli się do upadku. N astąpiła kom pletna przerw a między przedceram icznym a cera­ micznym okresem .

N astępny okres w dziejach Jery ch a nazyw a K. K enyon „cofnięciem się". M ieszkańcy przybyli w praw dzie z gotowymi naczyniami, ale widocznie byli to rolnicy, gdyż nie pozostały po nich ślady budowy domów, budynków publicznych ani m urów m iasta. Praw dopodobnie m ieszkali w ruinach domów poprzedników. N aczynia były ozdobione rodzajem trójkątów w kolorze k re ­ mowym lub ciemnoczerwonym. A utorka dzieli ludność tego okresu n a lud

102 _{KS. BP HENRYK STRĄKOWSKI}

naczyń B (Neolithic P ottery B people). Druga grupa w prow adziła naczynia z tęczową obwódką (bow rim). Również cegły tego łudu różnią się od cegieł wcześniejszego ludu przedceram icznego i od cegieł okresu wczesnego brązu. Cegły były w kształcie bułki (bun — shaped bricks). N ie znaleziono żadnego cm entarza z tego okresu. Narzędzia były w ykonane z krzem ieni lub w ulka­

nicznych skał.

*

Na początku czw artego tysiąclecia kończy się okres neolitycznych na­ czyń B. Siły naturalne w iatru i deszczu zniosły szczyt wzgórza i dziś jest trudno powiedzieć, ile w arstw kom pletnie znikło. Prof. Zeuner jest zdania, że ok. 300 la t trw ała przerw a w zamieszkaniu m iasta, do 3200 przed Chr. Był to okres ,,kul tu ry G hassulian". M iasto G hassulian leżało ok. 9 km na południowy w schód od Jery ch a, a jednak nie w idać w Jery ch u śladów tej kultury. W idocznie więc teren m iasta Jery ch a był opuszczony.

Nowi m ieszkańcy Jerycha, nomadzi lub półnomadzi, przybyli z pustyni ze wschodu. Je st to pierw otny okres m iasta: Proto-U rban age. Nazwę Proto- Urban ustala K. Kenyon przez porów nanie ze współczesnym okresem Proto — dynastycznym w Egipcie i Proto — literackim w M ezopotamii. W grobach z tego okresu znaleziono w iele czaszek nietkniętych ogniem oraz szereg

spalonych kości.

W okresie wczesnego brązu®2 (-2900—2300 przed Chr.) pow stało w Pa­ lestynie w iele nowych miast, jak Jeruzalem , Gezer, Megiddo, Betszan, Lachisz i inne. Naczynia i narzędzia z tego okresu są doskonalsze niż w okresie poprzednim. Inne są rów nież groby. Brak niestety napisów z tego okresu i bkreślonego stylu architektury. W Jery ch o przeprow adzono w ykopaliska

z wczesnego brązu w siedmiu m iejscach, ale trudno jest związać ze sobą poszczególne płaszczyzny przez porów nanie ich kolejności, trudno również ustalić stały kanon dla naczyń z poszczególnych okresów. M ało wiemy, jaką broń mieli m ieszkańcy Jery ch a dla obrony w łasnej. Znaleziono trochę mie­ dzianych sztyletów i siekier, nie ma natom iast łuków ani strzał z tego okresu.

M ury praw dopodobnie obejm ow ały źródło i biegły wzdłuż podnóża wzgórza. Potrzeba m urów mogła w ynikać z w alki między m iastam i Palestyny, a Jerycho leżało przecież w urodzajnej okolicy. O dkryto dw a m ury równo­ ległe, które należą do wczesnego brązu. Całość niższego m uru została znisz­ czona i fundam enty kam ienne rozpadły się. Nowy mur został zbudowany w kształcie odwróconego U na nowym, kam iennym fundam encie. M ur w e­ w nętrzny 4,25 m gruby i jeszcze teraz 3,50 m w ysoki został strasznie znisz­ czony ogniem. W arstw a popiołu rozciąga się 7 m poza w ały i jest 1 m gruba. W idocznie m usiało się spalić dużo drzewa, używ anego d la budowy domów i dachów. Po spaleniu odbudowano mur ok. 3,40 m grubości.

J. G arstang uważał, że m ury te należą do końcow ego okresu brązu, a oznaki trzęsienia ziemi i ogień m ogą być zaliczone do czasu izraelskiego ataku pod wodzą Jozuego. Bardziej dokładne badania stratograficzne w yka­ zały, że oba te m ury nie są sobie współczesne. Pierwszy z nich pochodził

WYKOPALISKA W JERYCHO 103

z w czesnego brązu, późniejszy z okresu pośredniego między wczesnym a średnim brązem. Przy końcu wczesnego okresu brązu był w Jery ch o okres nasilenia erozji, m oże w skutek w ycięcia drzew ze wzgórza. Erozja zniszczyła

znaczną część m urów wczesnego brązu.

W okresie pośrednim między wczesnym a średnim brązem (2100— 1900 przed Chr.) nowi przybysze zajęli te r e n 38. M ieli oni organizację społeczną plem ienną. Ponieważ sta re cesarstw o w Egipcie przeżyw ało najazd nom adów

z A zji ok. 2300 r. przed Chr., a dynastia trzecia z Ur upadła <Ac. >2100 przed Chr. i pow stała now a d y n astia babilońska A m orejczyków, K. K enyon sądzi, że

podobnie i w Jery ch o najeźdźcam i byli A m orejczycy.

Na now ych najeźdźców w skazuje fakt, że nie budow ali m urów i zacho­ w ali c h a ra k te r praw ie koczowniczy. Zniszczyli oni w ielow iekow ą cyw ilizację

Jerycha. Domy budow ali z m ułu na tarasach zbocza lub m ieszkali w nam iotach. N aczynia w yrabiali ręcznie, a zam iast kolorow ych linii ozdabiali je rzę­ dam i nacięć w linie faliste, nigdzie nie spotykane. A utorka sądzi, że w jednej budowli dw a pokoje stanow iły św iątynię. Były w nich bloki z cegieł koloru zjelonego w ysokości 0,50 m, pow ierzchni 1 m X 0,75 m. M ogły to być ołtarze lub stoły domowe. Pod budow lą znaleziono jakby ofiarę fundacyjną z kośćm i dziecka.

C harakterystyczne badania przeprow adziła K. K enyon na cm entarzu. Przyjęła, że 248 grobów spośród 363 możliwych dla ustalenia, należy do tego sam ego okresu. Dzieli je na pięć grup: D agger Tombs (groby sztyletu), P ottery Tombs (groby naczyń), Square Shaft Tombs (typ kw adratow ych w arstw ), O utsize ty p e (bez formy) oraz Bead type (typy paciorkow e). G roby są n a ogół dla pojedynczych osób, w yjątkow o dla kilku. W iększość z nich jest w ykuta w skale 3 do 4 m głębokości. M iały one przew ażnie 3 m dłu­ gości, 2 m szerokości, a ok. I m w ysokości. Czasem blisko 55 to n skały trzeba było usunąć dla poszczególnego zmarłego. Na ścianach grobów z O utsize ty p e b y ły sgraffity, przedstaw iające zw ierzęta i drzewa. W sześciu grobach z o k resu pośredniego znaleziono resztki pieczeni b araniej, owoce granatu, skórzane w orki n a w odę i drew niane naczynia, ja k m isy i czary, części drew niane stołu, stołka, kosz, m aty plecione, grzebień, brązow e szpilki, skarabeusze, koraliki itp.

O koło 1900 r. przed Chr. nowi najeźdźcy, praw dopodobnie m ieszkańcy m iast i rolnicy z Syrii, zajm ują Jerycho. W skazuje na to zupełnie odmienny od poprzedniego sposób budow ania domów, odm ienna broń i naczynia. M iasto średniego brązu zostało zbudow ane na zboczu w celu objęcia źródła

38 K. K e n y o n , Digging u p Jericho, s. 186—265; por. R. N o r t h , The

1952 Jericho — Sułtan Excavations, „Biblica", 34(1953) 1— 12; A. D. T u s -

h i n g h a m , Excavations at O/d Testam ent Jericho, „The Biblical A rchaeolo- gist", 16 (1953) 46—67,* 17 (1954) 98— 104; C. S c h e d l, Jericho, 10000 Jahre

M enschheitsgeschichte, „Bibel und Kirche", 13 (1958) s. 98— 109; Ks. Bp

H. S t r ą k o w s k i , Jerycho, W : Podręczna encyklopedia biblijna, Poznań 1959, s. 545n.; Ks. M. P e t e r , Dookoła problemu Jerycha, „Ruch Biblijny i Liturgiczny”, 14 (1961) 198—205.

104 _{KS. BP HENRYK STRĄKOWSKI}

w teren obronny. Fundam enty domów wcinano głęboko w w arstw y poprzednie. Dość liczne były cysterny na wodę. W ykopaliska w skazały na k ilk a m a­ sywnych w ałów obronnych. Podstaw a pierwszego w ału dochodziła do 3 m

szerokości. W ał trzeci m iał 4,5 m wysokości, a na rogu naw et 11 m wy­ sokości.

ł

Koła garncarskie i żarna do m ielenia zboża były w powszechnym użyciu. Naczynia są wykończone, naśladują m etalowe. Również brąz jest powszechnie używany do w yrobu narzędzi, broni itp. Groby były budow ane z cegieł. Cmentarz dzieci był oddzielny. Spośród setek grobów tylko pojedyncze na­ leżą do średniego brązu. Praw dopodobnie były budow ane w ew nątrz miasta

i nie zachowały się.

Około 1730 r. średnie cesarstw o egipskie w padło w zależność od Hykso- sów. Zdaniem K. Kenyon były w śród najeźdźców semickie i hurryckie elementy, a H urryci m ieli być indoeuropejczykam i. Do powiększenia za­ mieszek na Bliskim W schodzie przyczynili się znacznie H abiru, których autorka skłonna jest utożsam iać z Hebrajczykam i. W tym czasie w Pale­ stynie działali Patriarchow ie. Być może A braham w idział m asyw ne m ury obronne Jerycha. W XVII w. jakaś zaraza a następnie pożar zniszczyły miasto, które ok. 200 la t było opuszczone. Gdy ok. 1580 r. XIX dynastia usunęła z Egiptu Hyksosów, w iele m iast zostało rów nocześnie w Palestynie

zburzonych. tRównież i Jerycho nosi ślady zniszczenia.

Problem Jery ch a z późnego okresu brązu jest niezw ykle skompliko­ wany. K. Kenyon wie dobrze, że w edług Pisma św. na podstaw ie daty roz­ poczęcia budowy św iątyni Salomona (960 r.), w ejście Izraelitów do Pales­ tyny i zburzenie Jery ch a mogło m ieć m iejsce ok. 1400 r. W ielu uczonych przyjm uje datę 1260 r. przed Chr. N iestety b rak na to dowodów archeolo­

gicznych.

Około XVI w., przy końcu średniego brązu, ustało „główne użycie grobów". Były one znów „użyte" ok. 1400 r. i 1350— 1325 r. Jeszcze J. Gars- tang znalazł na wzgórzu m ałą ilość naczyń z tego okresu i tak zwaną „Średnią Budowlę", która rów nież może należeć do tego okresu.

W skutek erozji domy Jery ch a z czasów średniego brązu całkowicie znikły. Proces erozji zmył je na zbocza w ciągu ok. 180 lat. Proces ten zatrzymał się, gdy ok. 1400 r. m iasto było zbudowane na zmytym zboczu, ale kiedy i ono zostało opuszczone, erozja znów usunęła m ury i domy. W jednym m iejscu przetrwał, szczyt murów ze średniego brązu. Miasto późnego brązu albo użyło poprzednich m urów po raz drugi, albo zbudowało nowe mury, nic z nich jednak nie pozostało.

W ykopaliska w Jerycho nie rzucają żadnego św iatła na m ury Jerycha, tak żywo opisane w księdze Jozuego. Z ostały one zniszczone prawdopodobnie przez trzęsienie ziemi, a Izraelici widzieli w tym interw encję Bożą. Fotografie

63 A i B w „Digging up Jericho” ukazują resztę kam ieni z fundam entów muru, część podłogi, piec i dzbanuszek leżący na podłodze. A utorka pisze

WYKOPALISKA W JERYCHO 105

K. K enyon przyjm uje, że nie w szystkie pokolenia izraelskie przybyły jednocześnie. Część Izraelitów mogła przybyć do Ziemi O biecanej razem z H abiru. H istoryczny krytycyzm dom aga się, by uznać historię zdobycia Je ry c h a za autentyczną. H istoria ta podaw ana ustnie z pokolenia w poko­ lenie, spisana została w VII w. przed Chr., chociaż autorow ie mogli mieć dokum enty w cześniejsze, może z XII w. (s. 257 n).

W zachodniej części w zgórza znaleziono szereg w arstw kolejnych za- muleń teren u m iasta. Można je datow ać między średnim brązem a okresem żelaza, między okresem żelaza a okresem rzymskim i między okresem rzym­

skim a czasam i nowoczesnymi.

V. J e r y c h o N o w e g o T e s t a m e n t u . W ostatnich latach b a­ dania archeologiczne objęły rów nież Jery ch o now otestam entow e, zbudowane przez H eroda nad obu brzegam i W adi el-Q elt. W spom ina o nim Józef Flawiusz w W ojnie ży d o w sk iej34. Badania przeprow adziła A m erican School of O riental R esearch w latach 1949— 1951, pow ierzając kierow nictw o w y­

kopalisk J. L. K e lso 3® oraz J. P ritch ard o w i3®. Z epoki miedzi i brązu od­ k ry to tylko szkielety ludzkie. Z epoki hellenistycznej (III—II w. przed Chr.)

odkopano ruiny fortecy z w ieżą oraz nieco ceram iki. Być może ruiny te są resztkam i tw ierdzy zw anej przez J. Flaw iusza „Dagon", chociaż m iejscowa trad y cja w skazuje je j m iejsce o kilka kilom etrów dalej, w pobliżu Dżebel O uarantal — „góry postu" Pana Jezusa. O d strony południowo-zachodniej ruin fortecy znajduje się duży budynek z bloków kam iennych, pochodzący praw dopodobnie z czasów A ugusta. Je st to w ielka budow la w kształcie greckiej exedry z 50 niszami. A rcheologow ie dyskutują, czy jest to pałac H eroda W ielkiego, czy też budow a A rchelausa. Nie jest rów nież zupełnie pew ne czy w ogóle budynek te n leżał w obrębie Jery ch a w czasach No­ w ego T estam entu.

VI. W n i o s k i . W ysiłki archeologów n a teren ie kananejskiego J e ­ rycha nie przyniosły zam ierzonych wyników. N ie zdołano dotąd na podsta­ wie w ykopalisk ustalić z całą dokładnością daty zdobycia m iasta przez Jozuego, an i d a ty W yjścia Izraelitów z Egiptu. M iasto księżyca okazało

się wobec ludzi ta k zmienne, jakim jest w łaśnie sam księżyc.

•Jednak badania nie okazały się bezużyteczne. O dkryto bowiem n a j­ starsze m iasto św iata, istniejące blisko 10.000 la t przed Chr., o w iele wcześ­ niejsze od m iast Egiptu czy M ezopotamii, uw ażanych dotąd za najstarsze.

K. K enyon słusznie pisze, że jest bardzo w ażną spraw ą fakt, że możemy śledzić objaw y relig ijn e ludu, k tó ry żył ta k blisko początków cywilizacji, a następnie śledzić rozw ój k u ltu ry w przedceram icznym , neolitycznym Jerychu, gdy jeszcze nie było pisanego języka. „Jest to rew olucyjny obraz,

34 J. F l a v i u s , De Bello Judaico, I, 2, 3; I, 21, 4.

35 J. L. K e 1 s o and D. C. B a r a m k i, Excavations at N ew Testam ent

Jericho and K hirbet en-Nitla, New H aven 1955.

36 J . B. P r i t c h a r d , The Excavations at Herodian Jericho, 1951. W ith contributions by Sherm an E. Jo h n so n and G eorge C. Miles. The Annual of th e A m erican Schools of O riental Research. Vol. XXXII—XXXIII for

106 _{KS. BP HENRYK STRĄKOWSKI}

k tó ry daje nam Jerycho z okresu dziewięciu lub dziesięciu tysięcy lat tem u" — pisze w ybitny archeolog — n ie w ia sta 87.

N iektórzy uczeni, jak R. N o rth 88, przypuszczają, że może sąsiednie wzgórza, np. Tell es-Sam arat, k ry ją w sobie tajem nicę Jery ch a „Jozuego".

Być może całkow ite opracow anie w ykopalisk, zapow iedziane przez K. Kenyon, a może i dalsze badania pozwolą* kiedyś w przyszłości rozwiązać palące problem y chronologiczne dzięki danym archeologicznym Jerycha.

87 K. K e n y o n , Digging up Jericho, s. 58, 76.