1
SPIS ZAWARTOŚCI TECZKI— .. ItJl&SZC il.O .^IÓ ŁA .... ■
U M U s J U c
I. M ate ria ły d o k u m e n ta c y jn e 1/1—-roiacja właściwa !/
l/ii - dokumenty (sensu stricto) dot. osoby relatora I/3 - Inne materiały dokumentacyjne dot. osoby relatora
• t
II. M ate ria ły u zu p e ln le n ła ją c e relac ję i
Ili. In n e m ate riały (zebrane przez „relatora”):
1)1/1- dot. rodziny relatora
!'l/2 - dot. ogólnie okresu sprzed 1939 r.
lll/3 -d o t. ogólnie okresu okupacji (1 9 3 9 -1 9 4 5 ) — ill/4 - dot. ogólnie okresu po 1945 r.
ill/5 - Inne... *_
IV. K o re s p o n d e n c ja
V W y p is y ze ir ó d e f [tzw.: „nazwiskowe karty infonnacyjne”} — __
\ / l r i i f n n r n f m u r _
2
3
i
n , l u t f
i n i
i > } •,
(-i !
Sarts Wlerschcwska, s d* Wojciechowska — B®arta**
flr* 17*i**kwietnia 19X9 *• w Kraonosiółce /pod Winnicą na Podola/*
Poległa 29 września 1944 r. w Powstaniu aa Żoliborzu*
Marta była córką Ludwika Wojciechowskiego, inżyniera rolnika, sbaol*
wanta Wyda* Solnego Politechniki Kijowskiej i Marii s Grzybowskich /siostry laoława arzybcwaklego, ostatniego ambasadora polskiego w Moskwie przed 17*IX*1939 r*/* Prawnuczka waleczna prof* Izydora
^opesraickiego, twórcy antropologii polskiej* uczestnika Powstania IBć oraz prawnuczka stryjeczna Zygmunta Miłkowskiego /7.T. Jeża/, członka uHaądu Barodot?e.3o w 3B63 r* . .
<- x <C^arta Wojciechowska afcoflczył a w ~ 0 3 ^ y4<rglsmaz j aa SS Niepokalanek w
\jO^V ^)\ ^MSLSU C^\.vvuy- l^VvCp4/V<-&M^I w Jm. VvaCuHurft^‘
■*v ^ Sayaanowie* po czym podjęła studia antropologii na tftiiw. Warszawski*.
Wybitnie uzdolniona, w H I roku studiów napisała pracę naukową pt
^\*Csassidt z liowosiłkl z w*YI-IX po Chr*% wydaną w 1947 r* w "Przeglj-
^ , T V ’
V \^\ dstie Antroooloęicznyn** staraniem Zakładu Antropologii GMSC w Lublinie.
^ V okresie studiów Harta była działaczką Związku niezależnej Młodzieży Socjalistycznej ora* - od 1937 r* Sekcji Młodych Stronnictw Demokra- tycznego /do której wprowadził ją przyszły sąż - Jerzy Vierschowokl/*
16*IX# 1939 Harta poślubiła Jerzego Wierzcholskiego w Lublinie, a po*
powrocie do Warszawy wspólnie podjęli prac§ w konspiracji* udostępnia' jąe również swoje mieszkanie przy ul Wilanowskiej na potrzeby konspi
racyjne. Współdziałali z Bojową Organ* Wojsk* PPS* Zagro- eni w far*
ssawie, przenieśli ei, do Hrubieszowa, kontynuując tu działalność podziesaaą we współpracy 2 nicjscowyrai komórkami AK 1 BCh. Marta ssj- aowała siv zaopatrywaniem oddziałów partyzanckich w broń i środki opatrunkowe*
V lipeu 1944 wróciła do Warszawy, aby zająć się zorganizowaniem poaeocj dla aresztowanego kolegi * łącznika Hrubieszowa a Warszawą*
4
Z chwilą cybucha Powstania Marta Wojciechowska-ffierzchozska dołączy
ła w nocy z 1/2 sierpnia do komp* "Wiktora* * Wiktora Merenholsa*
». *
* należącej do Cdf PPS* walczącej w zgrup* żyrafa** Kampania znajdo- ' ^ ' ' 0 ^ rwał8 wówczas na a U Gdańskiej 2* Stąd oddalał przeszedł aa ul*
Słowackiego* gdzie przyłączyli alf do niego uzbrojeni żołnierze a różnych rozbitych w d*l*YIII grup*
Marta była żołnierzem* podejmowała się - prócz zasadniczych obowiąz
ków — ochotniczo różnych zadań* Bardzo często pełniła funkcja obser
watora w tsw* Czerwonym Dosu przy ul* Wyspiańskiego* Zachowały się odpisy jej. meldunków z okresu od 16*IX do 26*U 1944# a
m .łh out od.V A J O A X i^& W M p \ v&^dc<4cuK vr - Zginęła w d* 29 września 1944* podczas niemieckiego szturmu z udzia
łem czołgów na pozycje oddziału. Ze stanowiska przy ul* Hiegol<
kiego ostrzeliwała się z pistoletu maszynowego wbrew wezwaniu do poddania* Ciało jaj nie odnaleziono* Pośmiertnie odznaczona SM - rozkaz odczytany już w obozie przejściowym w d* 1*X. 1944*
W Powstaniu zginął również brat Marty - Antoni Wojciechowski "Antelći żołnierz Kedywu Okr* Warszawskiego AK w oddziale por* "Stasiuka"
/Stanisława sosabowsklego/* uczestnik wielu akcji* o*In* akcji snl~
lipou szczenią magazynu materiałów pędnych przy ul Gniewkowskiej w mmmm 1943 i akcji likwidacyjnej "Panienkił' - bałmashutza Schaalsa na Dwor
cu Zachodnia w marcu 1944 r* - za tę afccj? odznaczony SP* "Antek", ciężko ranny* sginął^w sierpniu w szpitalu na Woli*
W Kościele iw* Antoniego w krużganku znajduje się tablica poświęcona pamięci obojga Wojciechowskich*
Biogram opracowany na podstawie Informacji męża Karty - Jerzego tiar cbowsklego /Pałac w Radziejowicach* poczta Mszczonów/ oraz członka pddzlału ” Wiktora* z Powstania * Zygmunta Ryt la — "Szeligi" Vtel»*
odpisy n ef§-' „
33-28-72* Warszawa/* Załączam/wstęp7 do pracy Marty, napisany prze prof* Mydlarskiego*
Fotografia Barty do udostę palenia*
20*IW#1979*
5
6
Jan sSydiarekl - ?»stęp do pracy Karty Woj ci echowekiej-Wier zchowskle, pt* Czaszki z Kowoslłki z wieka ¥X-XX po Chr* ”* Poznań 1947# Odbltk- z ^Przeglądu Antropologicznego*, t*XIY, 194? r*
•» r-Tarta Wojciechowska ~ erzchoyrr ka
Antropologia polaka straciła w osobie ś#p* Marty Wo^ciecłiowskle^—
-Wierzchowskiej młodą, niezwykle utalentowaną adeptkę, rokującą pi§k nadzieje* Już jako studentka pierwszych łat etudicw zwróciła na sie M e uwagę swoją niezwykle bystrą inteligencją i wielkim zamiłowaniem do przedmiotu.
Urodziła się w kwietniu 1919 r« we wsi Krasuosiołki koło V innicy na Podolu# fako wnuczka Izydora Kopem ickiego, zdradzała znwsze wiel
kie zamiłowanie do antropologii* Gimnazjum ukończyła w Warszawie*
zapisując się następnie na Uniwersytet Warszawski i poświęcając się specjalnie studiom antropologii. Z chwilą wybuchu wojny po ukończe
niu trzech lat studiów była właściwie już gotowa do uzyskania magi
sterium# M okresie studiów należała flo Związku Niezależnej Młodzież Socjalistycznej* Podczas okupacji niemieckiej bierze udział w pracj konspiracyjnej początkowo w Warszawie, a następnie od września 1941 w Hrubieszowie, pełniąc bardzo trudną i odpowiedzialną funkcję zaop:
trywania oddziałów partyzanckich w broń i środki opatrunkowe* W lip cu 1944 r. przenosi się do Warszawy, aby pomóc aresztowanemu koledze Jeszcze przed earyn wybuchem Powstania ćokonełe niezwykle ryzyfconnyc przedsięwzięć, przewożąc materiały wybuchowe i brcrfś w biały dzień na oczach okupantów trairwajaml lub rikszami* Następnie z chwilą wybuefc Powstania bierze w nim udział z bronią w ręku jako kołnierz walczący Zdecydowana na wszystko, do szaleństwa odweina, przy tym skromna#
stawiającą swoją osobę zawsze na ostatnim planie, swoim zachowaniem się bohaterskim dawała przykład towarzyszom broni* Zginsła w ostatr dniu Powstania w obronie Żoliborza* d* 29 września 1944 w czasie i czołgów na Plac Henkla* Po rozbiciu jej oddziału, otoczone zewsząd przez wrogów 1 wzywana do poddania się, zamiast myśleć o ocalenia
7
a*
swego Życia# ostrzeliwała ci* z pistoletu aaazynowego 1 zginała dater eią bohaterską*
Jako spu^clsns po niej, pozostała praca oddana do draka w r*19)9f której korekta szos*łlwyo trafem ocalała#
t'Mech tyoh kilka słów b»dzie uczczeniem paaifOi tej bohaterskiej i niezwykle wartościowej kobietyectropologa*
Przekazała se zbiorów Jerzego Wierz*
chorekiego, męża Karty - 20,iV»1979
8
ad: Wierzchowska z Wojciechowskich Marta -
2Ś£iS_z_"Gązet^_lubęlskie^»_z_do_6.7III._1945_ro
nUCZCZENIE PAMIĘCI BOHATERSKIEJ KOBIETY * POWSTAŃCA.
Zakład Antropologii Uniwersytetu Marie Curie-Skłodowskiej ma za
miar w najbliższym czasie wydać drukiem pracę naukową św*p« MaBtj_
Wo^ciecłiowsk±e^|9 która zginęła bohaterską śmiercią na barykadach War
szawy, walcząc z bronią w ręku przeciwko niemieckim najeźdźcom* Byłt ona młodą, rokującą piękne nadzieje absolwentką, wykazującą duże d zdolności w studiach antropologicznych* Pozostała po Niej spuścizna w postaci pracy, napisanej w 1939 reku, która zachowała się w ręko
pisie* Obecnie jta\pracafbędzie ogłoszona drukiem* Kierownik Zakładi Antropologii tut. Uniwersytetu pragnie jednak opatrzyć tę pracę wstę
pem, charakteryzującym piękną postać Autorki* Niestety, brak mu zu
pełnie bliższych danych, wiadomo jest jedynie, że św„p* Marta Wojcie
chowska w czasie okupacji wyszła zamąż, ale jak brzmiało jej nowe na
zwisko, tego niestety nikt z pracowników Zakładu nie pamięta* Ponie
waż mąż św*p. Marty Wojciechowskiej mieszka obecnie w Lublinie, pro
szony jest gorąco o osobiste zgłoszenie się do Kierownika Zakładu An
tropologii, Prof* Sr. Jana Mydlarskiego, celem porozumienia się w tei sprawie."
Z materiałów Jerzego Wierzchowskiego, męża Marty Wojciechowekiej- -Wierzchowskiej przekazała
