ANALIZA ZANIECZYSZCZENIA POWIETRZA PY¸EM PM2,5 W ASPEKCIE POTENCJALNEGO RYZYKA UTRATY ZDROWOTNOÂCI MIESZKA¡CÓW WROC¸AWIA

(1)

Nades∏ano: 09.11.2009

Zatwierdzono do druku: 22.04.2010

Streszczenie

W celu oszacowania ryzyka utraty zdrowotnoÊci z powodu zanieczyszczenia powietrza py∏em mierzono st´˝e- nia py∏u o Êrednicach poni˝ej 2,5 µm (PM2,5) w obszarze t∏a miejskiego we Wroc∏awiu. Poboru prób dokonywano w okresie od stycznia do kwietnia 2009 roku przy u˝yciu zmodyfikowanych analizatorów IMPROVE z g∏owicà 2,5 µm Andersona umieszczonà 3 m na gruntem. Zasto- sowano filtry teflonowe PTFE 46,2 mm, Whatman Inc.

JakoÊç powietrza oceniono na podstawie francuskiego indeksu zanieczyszczenia powietrza (ATMO) oraz w oparciu o wytyczne jakoÊci powietrza Âwiatowej Orga- nizacji Zdrowia (WHO). W 52% badanych dni stwierdzono przekroczenia wartoÊci zalecanej przez WHO wyno- szàcej 25 µg/m³ dla PM2,5. Na podstawie zmierzonych st´˝eƒ PM2,5, mieszczàcych si´ w zakresie od 18 do 100 µg/m³, mo˝na wywnioskowaç znaczàcy wzrost ryzyka umieralnoÊci mieszkaƒców z powodu zanieczyszczenia atmosfery py∏em, szczególnie w 4,5% badanych dni. Wyni- ki te jednak nale˝y przyjàç z du˝à ostro˝noÊcià, niektóre wàtpliwoÊci przedyskutowano w pracy.

S∏owa kluczowe: pomiar, miasto, PM2,5, oddzia∏ywa- nie, zdrowie

Abstract

In order to assess the potential health risk of particulate matter (PM) in Wroc∏aw, a PM2.5 (PM with the diameter below 2.5 µm) monitoring study was established to measure ambient concentrations in the city. The sam- pling site has been categorized as urban background. The study employed an IMPROVE aerosol monitor which was operating from January to April, 2009. The modified IMPROVE sampler was equipped with PM 2.5 Anderson inlet at approximately 3 meters collecting PM2.5 on 46.2 mm PTFE filter, Whatman Inc.

Air quality in Wroc∏aw has been categorized according to the French Air Pollution Index (ATMO) and to World Health Organization Air Quality Guideline (WHO AQG). There were reported 52% of days with daily mean exceeding the WHO AQG for PM2.5 – 25 µg/m³. Within the measured concentration range from 18 to 100 µg/m³a significant daily increase in mortality risk has been deduced, particularly for the 4.5 % studied days. However, the results should be treated with caution, some uncer- tainties have been discussed.

Keywords: measurement, urban, PM2.5, health impact

ANALIZA ZANIECZYSZCZENIA POWIETRZA PY¸EM PM2,5 W ASPEKCIE POTENCJALNEGO RYZYKA UTRATY ZDROWOTNOÂCI

MIESZKA¡CÓW WROC¸AWIA

PM2.5 AIR POLLUTION AND THE POTENTIAL HEALTH RISK EVALUATION IN WROC¸AW, POLAND

Anna Zwoêdziak

¹

, Izabela Sówka

¹

, Jerzy Zwoêdziak

¹

, Krystyna Trzepla-Nabaglo

²

1Instytut In˝ynierii Ochrony Ârodowiska, Politechnika Wroc∏awska

2Crocker Nuclear Laboratory, University of California, Davis

(2)

Wst´p

W wielu badaniach wykazano zwiàzek mi´dzy zanieczyszczeniem powietrza i wzrostem zachoro- walnoÊci ludzi [1–5]. Analizy serii czasowych dziennej hospitalizacji i umieralnoÊci dostarczy∏y dowo- dów, ˝e du˝a iloÊç powa˝nych chorób, a nawet zgo- nów zwiàzana jest ze wzrostem st´˝eƒ py∏ów zawie- szonych w atmosferze, w tym o Êrednicach poni˝ej 10 µm (PM10) [2,6]. Obecnie uwa˝a si´, ˝e py∏y o Êrednicach poni˝ej 2,5 µm (PM2,5) stanowià powa˝niejszy czynnik ryzyka chorób uk∏adu oddechowego i sercowo-naczyniowego ni˝ py∏y PM10 [6, 7].

JakoÊç powietrza ze wzgl´du na potencjalne oddzia∏ywanie na zdrowie cz∏owieka mo˝na oceniç w ró˝ny sposób. Najcz´Êciej korzysta si´ z tzw. stan- dardów jakoÊci powietrza okreÊlonych w aktach prawnych w formie Rozporzàdzeƒ Ministra Ârodo- wiska [8]. W przypadku py∏ów obecnie normowana jest w Polsce wysokoÊç st´˝enia PM10 (wartoÊç roczna i Êrednia dobowa), natomiast w Unii Euro- pejskiej (UE) od 2010 roku zostaje wprowadzona wartoÊç dopuszczalna dla PM2,5 – Êrednia roczna wartoÊç na poziomie 25 µg/m³. Z kolei stanowisko Âwiatowej Organizacji Zdrowia (WHO) jest takie,

˝e nie ma granicznej wartoÊci, bowiem obecnoÊç py∏ów w atmosferze jest szkodliwa przy ka˝dym st´˝eniu, niemniej jednak Êrednie dobowe st´˝enia py∏ów PM2,5 powinny byç ni˝sze ni˝ 25 µg/m³, a Êrednie roczne powinny kszta∏towaç na poziomie poni˝ej 10 µg/m³, a wi´c dwukrotnie ni˝szym ni˝

ustalone prze UE.

Innym sposobem kategoryzacji jakoÊci powietrza sà wskaêniki zanieczyszczenia powietrza (z angielskiego pollution index – PI, lub air quality index – AQI), które opisujà jakoÊç powietrza za pomocà liczb bezwymiarowych, odpowiadajàcych mo˝liwym skutkom zdrowotnym. St´˝enia zwiàz- ków przeliczane sà na wartoÊci wskaêników, a póê- niej umieszczane na skali bezwymiarowej (najcz´- Êciej o wartoÊciach z zakresu 1–10 lub 1–100). Ska- la jest dodatkowo oznaczona ró˝nymi kolorami, które odpowiadajà poszczególnym wartoÊciom.

Zazwyczaj poziomy odniesienia, które sà u˝ywane do przeliczania, opierajà si´ na wartoÊciach st´˝eƒ dopuszczalnych, ustanowionych przez przepisy ochrony zdrowia UE, przepisy lokalne lub przepisy WHO. Dobra jakoÊç powietrza atmosferyczne- go uwa˝ana jest za satysfakcjonujàcà, a zanieczyszczenia nie stwarzajà ˝adnego ryzyka dla zdrowia. Ârednia oznacza umiarkowane ryzyko dla zdrowia, tj. mo˝e zaistnieç zagro˝enie dla zdrowia pojedynczych osobników, tj. ludzi z tzw. grupy naj-

jakoÊç stanowi zagro˝enie utraty zdrowia ca∏ej populacji.

Rozwój dziedziny zajmujàcej si´ wskaênikami zanieczyszczenia powietrza ma swoje poczàtki w latach 70., kiedy zacz´∏y powstawaç pierwsze auto- matyczne stacje monitoringu atmosfery.

Obecnie oceniajàc jakoÊç powietrza atmosfe- rycznego w miastach korzysta si´ z ze wskaênika ryzyka umieralnoÊci. Dlaczego wskaênik umieral- noÊci? Istnieje wiele Êwiatowych, badaƒ epidemio- logicznych wykazujàcych zwiàzek mi´dzy umie- ralnoÊcià a ekspozycjà na zanieczyszczone powie- trze py∏em [1–4, 9, 10]. Wzrasta równie˝ iloÊç ba- daƒ laboratoryjnych i klinicznych potwierdzajà- cych negatywne oddzia∏ywanie PM na zdrowie, choç biologiczne mechanizmy nie sà do koƒca ja- sne [6, 7].

Niekwestionowalnym przypadkiem zwiàzku przyczynowo-skutkowego sà epizody smogowe w Londynie w latach 50., czy Los Angeles w latach 30. i towarzyszàcy im wyraêny wzrost liczby zgo- nów.

Celem pracy by∏a oceny stanu zanieczyszczenia powietrza py∏em PM2,5 we Wroc∏awiu w aspekcie potencjalnego oddzia∏ywania na zdrowie jego mieszkaƒców. W analizie wykorzystano metod´

wskaêników zanieczyszczenia powietrza w powià- zaniu ze wskaênikiem ryzyka wzrostu umieralno- Êci.

Materia∏ i metody

Stanowisko pomiarowe st´˝enia py∏u zawieszo- nego PM2,5 zosta∏o zlokalizowane we Wroc∏awiu, w po∏udniowo-wschodniej cz´Êç dzielnicy Êród- miejskiej (Biskupin) obejmujàcej tereny ogródków dzia∏kowych, parków, zabudowy wysokiej i ni- skiej. Poboru prób py∏u dokonywano w okresie zimowo-wiosennym 2009 roku, tj. trzech seriach 16-dniowych (19.01–3.02; 2–21.03; 6–25.04) przy u˝yciu analizatorów, które od kilkunastu lat stosowane sà w Stanach Zjednoczonych w Mi´dzy- stanowym Programie Monitoringu WidzialnoÊci w Atmosferze IMPROVE (ang. Interagency Moni- toring of Protected Visual Environment). Pobór próbek powietrza w urzàdzeniach IMPROVE (filtry teflonowe 2 µm PTFE 46,2 mm, Whatman Inc., przep∏yw powietrza 22,8 dm³/min) trwa∏ 24 godziny. Filtry przed i po wa˝eniu kondycjonowa- ne by∏y przez 48 godzin w takich samych warunkach, tj. temperaturze i wilgotnoÊci (20° C52° C, 50%55%).

Do interpretacji wyników pomiarów wykorzy-

(3)

Sty/luty Marzec Kwiecieƒ St´˝enie PM2,5 [µg/m3]

10 20 30 40 50 60 70

Mean

Mean ± SE

Mean ± 1.96*SE

Rycina 1. Ârednie dobowe st´˝enie PM2,5 z odchyleniem standardowym (ramki) oraz z 1*96 odchylenia standardowego (wàsy), co odpowiada prawdopodobieƒstwu 95%.

Figure 1. Daily mean PM2,5 concentrations and standard deviation (frame), and 1*96 standard deviation (whiskers, 95% probability).

Wyniki badaƒ i dyskusja

Na rycinie 1 przedstawiono opracowane statystycznie wyniki z trzech serii pomiarowych, przeprowadzonych na prze∏omie stycznia i lutego, z marca i kwietnia 2009 roku. Poziomy st´˝eƒ PM2,5 zarejestrowane we Wroc∏awiu nale˝y uznaç za wysokie. Ârednie st´˝enia PM2,5 w okresie sty- czeƒ–luty kszta∏towa∏y si´ na poziomie 50 µg/m³, czyli dwukrotnie przekracza∏y poziomy zalecane przez WHO. Choç nieprzekroczenie zalecanych st´-

˝eƒ PM2,5 nie eliminuje ryzyka zachorowalnoÊci na choroby uk∏adu oddechowego czy sercowo-naczyniowego, to jednak – wed∏ug stanowiska WHO i Europejskiej Agencji Ârodowiska (EEA) – znacz- nie je obni˝a. Przeprowadzony test istotnoÊci ró˝- nic mi´dzy Êrednimi z poszczególnych serii pomiarowych wykaza∏ istotnoÊç ró˝nic w przypadku pierwszej serii i kolejnych dwóch. Tak wi´c Êrednie

st´˝enie py∏u PM2,5 w miesiàcach zimowych istot- nie ró˝ni si´ od Êrednich w marcu i kwietniu (przy poziomie istotnoÊci p40,019 p40,027). Mo˝na wi´c wnioskowaç o zró˝nicowanym wp∏ywie êróde∏

emisji py∏ów drobnych w poszczególnych okresach pomiarowych.

Najwy˝sze st´˝enia notowano przy temperatu- rach powietrza z przedzia∏u 1230° C i pr´dko- Êciach wiatru poni˝ej 1 m/s, czyli faktycznie w okresach ciszy (rycina 2). W warunkach takich o jako- Êci powietrza decydujà lokalne niskie êród∏a emisji, a przede wszystkim paleniska domowe. Drugim istotnym êród∏em py∏u drobnego jest motoryzacja (∏àcznie z turbulencjà wywo∏anà ruchem samocho- dowym), której oddzia∏ywanie najprawdopodob- niej zwi´ksza si´ w marcu i kwietniu. W okresach tych równie˝ rejestrowano przekroczenia zalecanych przez WHO st´˝eƒ PM2,5.

(4)

Stan zanieczyszczenia powietrza py∏em PM2,5 we Wroc∏awiu dodatkowo oceniony zosta∏ w oparciu o koncepcj´ wskaênika ryzyka umieralnoÊci opracowanego przez WHO. Zgodnie z nià wskaênik wzgl´dnego ryzyka umieralnoÊci zwiàzany ze wzrostem st´˝enia PM2,5 o 10 µg/m³ponad wartoÊç za- lecanà wynosi 1,0%, o 20 µg/m³– 2%, itd. [6]. Na- st´pnie przyj´to kategoryzacj´ jakoÊci powietrza wg francuskiego indeksu ATMO dla stacji miejskich t∏a [11], tj. w 10-stopniowej skali, przy czym 1 oznacza niskie ryzyko zdrowotne, a 10 bardzo wysokie. Po-

umieszczono zalecanà koncentracj´, tj. 25 µg/m³. Wy˝szym klasom przyporzàdkowano wskaêniki ryzyka umieralnoÊci. Wyniki zamieszczono w tabeli 1.

Ze wst´pnej oceny wynika, ˝e tylko ok. 27 % wy- ników pomiarów da∏o niskie ryzyko zachorowalno- Êci, ok. 34% umiarkowane, natomiast reszta, tj. ok.

39% ju˝ wysokie ryzyko umieralnoÊci (od 1,2 do 4,9%), w tym ok. 4,5% bardzo wysokie (powy˝ej 5%).

Dysponujàc ww. wskaênikami nie mo˝na jednak w prosty sposób wyliczyç, ile konkretnie zgonów Temperatura powierza [°C]

<–2 –2÷0 0÷2 2÷4 4÷8 8÷12 >12

St´˝enie PM2,5 [µg/m3]

0 10 20 30 40 50 60

Pr´dkoÊç wiatru [m/s]

<1 1÷1,5 1,5÷2 2÷2,5 2,5÷3 3÷4 >4

St´˝enie PM2,5 [µg/m3]

0 10 20 30 40 50 60

sezon zimowo-wiosenny

Rycina 2. Rozk∏ad empiryczny Êrednich dobowych st´˝eƒ PM2,5 w ró˝nych przedzia∏ach klasowych Êred- niej dobowej temperatury powietrza i pr´dkoÊci wiatru.

Figure 2. Empirical distribution of daily mean PM2.5 concentrations in different intervals of daily mean air temperature and wind velocity.

(5)

nieczyszczeƒ, które sà cz´sto ze sobà skorelowane, tote˝ sumowanie uzyskanych wskaêników prowa- dzi∏oby do znacznego zawy˝enia liczby zgonów. Czy w zwiàzku z tym faktycznie istnieje zwiàzek przy- czynowy st´˝enie py∏ów drobnych – wzrost umieral- noÊci? Przyk∏adowo, w pracy [12] badano jednocze- sny wp∏yw temperatury i st´˝eƒ PM10 oraz ozonu na ÊmiertelnoÊç w Sydney. Korzystajàc z d∏ugolet- niej bazy danych (1993–2004) stwierdzono od 4,5%

do 12,1% zmiany umieralnoÊci ze wzrostem temperatury o 10° C. Gdy uwzgl´dniono tylko temperatu- r´ zwiàzek by∏ mniej wyraêny, tj. od 1,1% do 0,9%.

Z kolei w badaniach w mieÊcie Tajwan [13] zauwa-

˝ono zimà statystycznie istotnà dodatnià zale˝noÊç mi´dzy umieralnoÊcià (wszystkie przyczyny i z powodu tylko uk∏adu krà˝enia) dla dwóch analizowanych grup (powy˝ej 65 lat i wszystkie przypadki) a st´˝eniami SO2, CO i NO2. Ze st´˝eniem PM10 skorelowana by∏a umieralnoÊç tylko w grupie wiekowej powy˝ej 65 lat. Latem statystycznie istotna dodatnia zale˝noÊç istnia∏a tylko mi´dzy umieralno- Êcià w grupie wiekowej powy˝ej 65 lat i ozonem.

W pracy [14] wykazano synergiczny efekt st´˝enia PM10 i wysokiej temperatury na dziennà umieral- noÊç w mieÊcie Wuhan, Chiny. Wzrost st´˝enia PM10 o 10 µg/m³ w czasie goràcych dni wywo∏a∏

wzrost umieralnoÊci o 2,2%, gdy analizowano wszystkie przypadki zgonów, poza nieszcz´Êliwymi wypadkami. W innych badaniach [15] prowadzonych równie˝ w Wuhan, na podstawie danych z lat

2001–2004, stwierdzono 0,36% (95% przedzia∏ uf- noÊci – PU, 0,1930,53%) zmiany umieralnoÊci ogó-

∏em zwiàzanej ze wzrostem st´˝enia dziennego PM10 o 10 µg/m³i odpowiednio o 0,51% (95% PU, 0,2130,75%) z powodu chorób krà˝enia, 0,71%

(95% PU 0,231,23%) z powodu chorób uk∏adu oddechowego. Z kolei w Wiedniu [16] oszacowano 2,6% wzrost umieralnoÊci wskutek wzrostu st´˝enia PM2,5 o 10 µg/m³. W Polsce, na podstawie badaƒ przeprowadzonych w czterech miastach stwierdzono [17] wzrost o 0,6% dziennej liczby zgonów z powodu chorób uk∏adu oddechowego ze wzrostem st´-

˝enia py∏u ca∏kowitego o 10 mg/m³.

Jak wynika, umieralnoÊç odniesiona do ekspozycji na PM nie jest jednoznaczna. Wyniki badaƒ cià- gle budzà wàtpliwoÊci ze wzgl´du na szereg uprosz- czeƒ w prowadzonych analizach. Pomiary zazwyczaj dotyczà jednego miejsca i zostajà uogólniane, tj. przenoszone na wi´ksze obszary. Dyskusyjne jest przyj´cie Êredniej z jednego czy nawet wielu punk- tów pomiarowych jako wskaênika nara˝enia ca∏ej populacji w danym mieÊcie. Nie bierze si´ pod uwa- g´ indywidualnej ekspozycji ludzi na PM uwzgl´d- niajàc ich aktywnoÊç, miejsce przebywania, we- wnàtrz czy na zewnàtrz pomieszczeƒ i in. Dalej za- k∏ada si´, ˝e py∏ drobny jest jednakowo toksyczny, niezale˝nie od obszaru badaƒ. Pami´taç nale˝y, ˝e py∏ drobny to nie tylko wtórne zanieczyszczenia, tj.

siarczany czy azotany, ale stanowià go tysiàce ró˝- nych form wirusów, bakterii, py∏ków, fragmentów Tabela 1. Procentowy rozk∏ad Êrednich dobowych st´˝eƒ PM2,5 w dziesi´ciu klasach francuskiego wskaêni-

ka jakoÊci powietrza (ATMO).

Ta b l e 1. Percent distribution of daily mean PM2.5 concentrations in ten categories of French Air Pollution Index (ATMO).

Wskaênik ryzyka St´˝enie

umieralnoÊci

Klasa kryterialne

Rozk∏ad st´˝eƒ

wg WHO wg ATMO

(%) (µg/m³) (%)

1 0–4 0

2 5–9 0

3 10–14 4,5

4 15–19 22,8

5 20–24 20,4

0,0–1,1 6 25–36,5 13,6

1,2–2,4 7 37,5–49 11,4

2,5–3,6 8 50–61,5 16,0

3,7–4,9 9 62,5–74 6,8

>5,0 10 >75 4,5

(6)

insektów, czàstki gleby czy piasku. Wiele badaƒ laboratoryjnych wykaza∏o, ˝e siarczany i azotany w st´˝eniach pojawiajàcych si´ w atmosferze nie sà toksyczne (sole siarczanowe sà szeroko stosowane w medycynie). Najwi´ksza wi´c niewiadoma tkwi w materiale organicznym.

Motoryzacj´ uwa˝a si´ obecnie za g∏ówne êród∏o drobnego aerozolu w mieÊcie, ale nie tylko bezpo- Êrednio emitowane zwiàzki sà toksyczne. Ruch sa- mochodowy wzmaga turbulencj´ i do atmosfery przedostaje si´ py∏ drogowy, zawierajàcy wiele aler- genów (py∏ków, szczàtków traw, liÊci, odchodów zwierz´cych, gumy i in., jak równie˝ specyficzne zwiàzki organiczne). Jest to problem stosunkowo ma∏o rozpoznany.

Czy nie mo˝emy mieç do czynienia z podobnym zjawiskiem, jak w przypadku dobowych zmian st´-

˝eƒ ozonu i wilgotnoÊci wzgl´dnej powietrza czy temperatury? Analizujàc dobowe serie czasowe st´˝eƒ ozonu w atmosferze równolegle z wilgotno- Êcià wzgl´dnà i temperaturà mo˝na stwierdziç sil- nà ujemnà zale˝noÊç z wilgotnoÊcià i dodatnià z temperaturà. Faktycznie zwiàzek przyczynowo – skutkowy nie istnieje mi´dzy wilgotnoÊcià czy tem- peraturà a st´˝eniem ozonu. Zarówno zmiany temperatury, jak i st´˝eƒ ozonu wywo∏ane sà intensyw- noÊcià promieniowania s∏onecznego, czyli zwiàzek ten istnieje mi´dzy intensywnoÊcià promieniowania a st´˝eniem ozonu oraz intensywnoÊcià promieniowania i temperaturà. Podobnie mo˝e byç ze zwiàzkiem st´˝enie PM – umieralnoÊç, z tà ró˝ni- cà, ˝e nie znamy faktycznej przyczyny. Czy inne przyczyny zgonów, jak np. stres, agresja, ha∏as mo- gà korelowaç ze st´˝eniami PM i wzrostem umie- ralnoÊci? Je˝eli dzienne fluktuacje w ruchu samo- chodowym wp∏ywajà na zmiany st´˝eƒ PM i rów- noczeÊnie wywo∏ujà agresje, odpowiedzialne za pewne schorzenia kardiologiczne, to czy mo˝na mówiç o zwiàzku przyczynowym st´˝enie PM i da- ne schorzenie?

Wnioski

Na podstawie przeprowadzonej oceny zanieczyszczenia powietrza we Wroc∏awiu py∏em PM2,5 mo˝na stwierdziç, ˝e st´˝enie py∏ów PM2,5 we Wro- c∏awiu – wg kryteriów WHO i EEA – stanowi powa˝ny czynnik ryzyka utraty zdrowotnoÊci jego mieszkaƒców. W 52% badanych dni stwierdzono przekroczenia wartoÊci zalecanej przez WHO wy- noszàcej 25 µg/m³ dla PM2,5. Na podstawie zmierzonych st´˝eƒ PM2,5, mieszczàcych si´ w zakresie od 18 do 100 µg/m³, mo˝na wywnioskowaç znaczà-

Przy ocenie typu przyczyna – skutek powinno byç analizowanych jednoczeÊnie wiele czynników ryzyka. Dalsze badania powinny podà˝aç w kierun- ku identyfikacji specyficznych form pierwotnie emi- towanych aerozoli oraz w materiale organicznym z wtórnej emisji. Przyczyn utraty zdrowotnoÊci ludzi nale˝y szukaç równie˝ w innych, obecnie niezna- nych czynnikach, które mogà korelowaç ze zmiana- mi st´˝eƒ py∏ów w atmosferze, a to wskazuje na ko- niecznoÊç podejmowania interdyscyplinarnych ba- daƒ.

Literatura

1. Dockery D.W., Pope C.A.,Xu X. I wsp.: An association between air pollution and mortality in six U.S. cities, N Engl J Med 1993; 329: 1753-1759.

2. Pope C.A., Thun M.J., Namboodiri M.M.i wsp.: . Particulate air pollution as a predictor of mortality in a prospective study of U.S. Adults, Am J Respir Crit Care Med 1995; 151: 669- 674.

3. Schwarz J.: The distributed lag between air pollution and daily deaths, Epidemiology 2000b; 11: 320-326.

4. Pope C.A., Burnett R.T., Thun M.J. i wsp.: Lung cancer, car- diopulmanory mortality and long-term exposure to fine particulate air pollution, JAMA 2002; 287: 1132-1141.

5. Zwoêdziak J., Oborska-Kumaszyƒska D., Pater K.: Ocena wp∏ywu jakoÊci Êrodowiska na stan zdrowia ludzi w oparciu o modele wielokryterialnej analizy statystycznej, Medycyna Ârodowiska 2006; 9: 27-37.

6. WHO (World Health Organization) Europ. Air quality guide- lines for particulate matter, ozone, nitrogen dioxide and sulfur dioxide. Global update 2005. Geneva 2006.

7. WHO (World Health Organization) Europe. Health risk of PM from long range transboundary air pollution, Copenha- gen 2006.

8. Rozporzàdzenie Ministra Ârodowiska nr 796 z dn. 6 czerwca 2002 w sprawie dopuszczalnych poziomów niektórych substancji w powietrzu, alarmowych poziomów niektórych substancji w powietrzu oraz marginesów tolerancji dla dopuszczalnych poziomów niektórych substancji.

9. Abbey D.E., Nishino N., McDonnell W.F. i wsp.: Long-term inhalable particles and other air pollutants related to mortality in nonsmokers, Am J Respir Crit Care Med 1999; 159:

373-382.

10. McDonnell W.F., Nishino-Ishikawa N., Petersen F. i wsp.:

Relationships of mortality with the fine and coarse fractions of long-term ambient PM10 concentrations in nonsmokers, J Exposure Anal Environ Epidemiol 2000;10: 427-436.

11. Garcia J., Colosio J.: Air –Quality Indices.Elaboration,uses and international comparisons. Les Presses dr l’Ecole des Mi- nes, Pary˝ 2002.

12. Veneckova P., Beggs P.J., De Dear R.J. i wsp.: Effect of temperature on mortality during the six warmer months in Syd- ney, Australia, between 1993 and 2004., Environ. Res. 2008;

108: 361-369.

13. Liang WM., Wei HY., Kuo HW.: Association between daily mortality from respiratory and cardiovascular diseases and air pollution in Taiwan, Environ. Res. 2009; 109: 51-58.

14. Qian Z., He Q., Lin HM. i wsp.: High temperature enhanced

(7)

15. Qian Z., He Q., Lin HM. i wsp.: Association of daily cause- specific mortality with ambient particle air pollution in Wu- han, China, Environ. Res. 2007b; 105, 380-389.

16. Neuberger M., Rabczenko D., Moshammer H.: Extended ef- fects of air pollution on cardiopulmonary mortality in Vien- na, Atmos. Environ. 2007; 41: 8549-8556.

17. Rabczenko D., Wojtyniak B., Wysocki M., Goryƒski P.:

Krótkookresowy wp∏yw zanieczyszczeƒ powietrza atmosfe- rycznego dwutlenkiem siarki, pylami zawieszonymi i dwutlenkiem azotu na umieralnoÊç mieszkaƒców miast w Polsce, Przegl Epidemiol 2005; 59: 969-979.

Adres do korespondencji:

Anna Zwoêdziak

Instytut In˝ynierii Ochrony Ârodowiska Politechnika Wroc∏awska

50-370 Wroc∏aw, Wyb. Wyspiaƒskiego 27 tel. 71 320 25 00

e-mail: anna.zwozdziak@pwr.wroc.pl