Cyrklaff v. Cyrklaf Jadwiga

1

SPIS ZAW ARTOŚCI TECZKI

i i..

I. M a te r ia ły d o k u m e n ta c y jn e

i/1 -

;.:2 —

a

II. M a te r ia ły u z u p e łn ie n ia ją c e re la c ję / A ~ A ( c

III. !i;ne m a te r ia ły (zebrane przez „relatora”):

111/1- dot. ro d z in y re la to ra

ill/2 - d o t. o g ó ln ie o k re s u s p rz e d 1 9 3 9 r.

III/3 - dot. o g ó ln ie o k re s u o k u p a c ji (1 9 3 9 - 1 9 4 5 ) IIW - ciDl. o g ó ln ie o k re s u po 1 9 4 5 r.

lii/5 - in n e ...

IV . K o re s p o n d e n c ja

V. Wypisy ze źródeł [tzw.: „nazwiskowe karty iiifonnacyjne”] ^ - k /.

r ^ n '-U . 5

VI. Fotog rafie gL^aj U V * jO \y G M Ą , p4

- ^ ^ A ,

2

3

C ó r k a zsxożnego hsrrllsrz** by3łera B o le s ła w a Cy r klafs i .Jego żony Zofii m i a ł a w y kształcanie średnie/A czasie okupacji p r ac o wa ł a ^ako ekspe­

d i e n t k a v sklepie mleczarski® w Golubiu.Czynna w sssrcopowocy społeczne.1

v )? K

Z sp r zy s i ę ź o n o ^ p r z y p u s z c z a l n i e w liX2 r, p ro w sd z lł a akrzynkę p oc zt o w ą

I?>/rt>clwn l£

d l a inspektoratu feyewar oraz ^roaaćiziła m a te r ia ł y sanitarne we ^rapółpri cy z d r J .E o pp e m. A re s zt o wa n a 3.1 1345 r,zamor d ow a na w transporcie wię«l C y r k l a f Ja d w ig a " T e k la " /1 9 1 4 - I 19A5 / /f

4

5

i, ( ?9i*i-

v \ . P . , - . - . / ^ r v 7 * * * * .

J a d w i g a Cyrnla:kŁps J e ic l a "

■]

^ U i . w 1 9 1 4 x . , c ó r k a B o l e s ł a w a i ^ o f i i Gyicklafós?. .. c z a s i e o k u p a c j i y:i e s ,z k a ł a z ma tk ą w G o i u b i u n.DrwWcą p r z y

Synku, n i 35 i . p r a c o w a ł a j a k o e k s p e d i e n t k a w s k l e p i e m l e c z a r s k i m S z u l c a w G o l u b i u .

. ^ o s t a ł a zwerbowana do -AK w 1942

. . p r z e z J , a

kows&iego ps " ' l a d e k " .

j e j s k l e p i e £ u n c k j o ń o w a ł a o d t ą d s k r z y n k a p o c z to w a

/

• d l a s z t a b u i n s p e k t o r a t u B r o d n i c a , .w iążąca . s k r z y n k i m i e s z c z ą c e s i § u k i . G r a j k ó w s t - i e j ps "Matka" w GoŁubiu i H . - ó o ł o b i n s k i e j ps '‘H a l s z k a " w .D o b r z y n i u . - S k r z y n k a " T e k l i " o b s ł u g i w a ł y ł ą c z n i c z k i

— X - '

■brodnickie^ iii. i n .

.Gybuaplska p s . ł‘A d a " , Z. Z a k r z e w s k a p s " C ł i r y z a n - .tema" i ^ . B e k t e r ps " C z a r n y A n i o ł " . Od 1944 r . ' ' T e k l a " n a l e ż a ł a

do z e s p o ł u ł ą c z n o ś c i wSk / f / o j s k o w e j j ł u ż b y j ^ o b i e t / ^ i n s p e k t o r a t u B r o d n i c ą , dokąd; j e ź d z i ł a na o d p r a w y . Z b i e r a ł a wakźe . m a a e r i a ł y

■sanitarne-kil-.. z e s p o ł u .s an lui-rn c^ o- .kk., m ^ia* „ „ . o n t a n c i o z dr koppern z 'G o lu b ią o r a z b y ł a c z y n n a w ' samopomocy s p o ł e c z n e j .

^osteucó a r e s z t o w a n a J s t y c z n i a 1945 r • w Go l u b i u ..-raz z m a t ^ ą / k t ó r ą po k i l k u d n i a c h z w o l n i o n o / i p r z e w i e z i o n a ' na ś l e d z ­ tw.o do 3 r o d n i c y . D n ia I 9 . 1 . i > ’45 r , wraz' z i n n y m i " . . i ^ n i a r k a m i

• / * i- ■

ewakuowana do Bydgoszczy, a stamtąd.w końcu s t y c z n i a t r a n s p o r t e m

•> ' - ' v

k i l k u s e t k o b i e t p i e s z o prażona w ;kierunku k a k ł a i i-'zamordowana. w s z e lk i ś l a d po wym t r a n s p o r c i e zaginą?:..

6

u r , w 1314 r 0 córka Bolesława i Zofii Cy r kl a fó w

W czasie okupacji m ie s zk a ła z m a t k ą w G ol u b i u n. D rw . pr z y Rynku n r 36 i p ra c owała jako ekspedientka w sklepie m l e c z a r s k i m Szulca w Golubiu, Z os t a ł a zwerbowali do AL w 1942 r, przez iF.Grajkowskiego ps"Tsdek"

?ełni±*, fUBkc^ę skrzynki*, p o c z t o w e j dla sztabu inspektoratu B r odnica wiąią s k r z y n k i mieszcz ącą aif u k.Graj ko w sk i ej p s"Matka*/l H. Ż oł o b i ń s k i e j ps

/H ,^C't>iVvjy'V»'vir'v x

Halszka"/.Slrzyckę "T e kl i ,f ob s łu g iw a ły łączniczki brodni c ki e m . i n . n . C y ­ b u l s k a p s . " A d a " fZ . Z a k r z e w 3 k a pa " C b r y z a n t e m a " i A. B ek t er p s* C z a r n y A n i o ł ”,

►<7

IŁU,'

Od 1944 r^nble ż ał a do śekcji łączności WSK /wojsk o we j służby k o b i e t / szts b u inspektoratu B ro d nica,dokąd jeździła na odprawy* Z bi erała także m a t e ­ riały sanitarne d l a sekcji sanitarnej fcSI^m.in. w konta kc i e z d r Ko p p e m a Gol u bi a ^i była czynna w samopomocy społecznej.

Aresztowana w d n iu 3 . stycznia 1945 r. w G o l u b i u wraz z m a t k ą / k t ó r ą po kilku dniacfe zwolniono/ została przewi ez io n a na śledztwo d o Br o dnicy.Are- sttowanie nastąpiło w związku z r o z b i c i e m p rz e z JagokOKacandó g r u p y desan-

pacyfi k ac j i

t ow o ^rozpoznawczej "Pomorze*

Niemcy Znaleźli ma ga z y a sanitarnej w Pokrzydow*ie koło Brodnicy.Był to j e d e n z kilku punk

/i s ć i \ ^

tów p r z y g o to w yw a ne g o szpitala po l o w e g o na okres "Burzy".Aresztowania zato

- j ł t ó

c z y ł y szerokie k r ęg i ,o b ję ł y p ra w dopodobnie 7 2 o s o b y z obwodu\ Br o d n i c a i Nowe c i a s t o Lubawskie, "Tekla" została d n i a 1 3 ,1 * 19 4 6 r.wraz z i«nyai^więź

ćy»r>* 2. Av-> &''■*

niarkami e w ak u ow a na d o B y d g o s z c z y a stamtąd w końcu stycznia transportem k i l k u s e t k o b i e t pieszo pędzona w kierunku Kakła.Wszelki ślad po tym trans

porcie zaginął. , #ln#

Biogram o party ns i n f o r m a c j a c h J , S o b c z a k - £ a rs z ew s ki e j ps,"Jai*a",H,Lu- boń s ki e j-Lipkowskiej, U. SuszyńskiegorffTiitkowskiego, Z .Z a kr z ew s ki e j p ą %

^ ^ l ^ d e a ^ o r a z ku zynki "Tekli" J, J or d an , I n f o r m a c j e gromadz o ne w zbior ac h E, Zswackiej p oz .352,tamże kilka fotografii "Tekli" .

C y r k la f Jadw iga p s " T e k la "

7

u r . w 1314 r. córka Bolesława 1 Zofii Cy r klafów

W czasie okupacji mieszkała z m a t k ą w G o l u b i u n.Drw,przy Rynku n r 3 6 1 p r ac owała jako ekspedientka w sklepie m l e ć ż a r s k i m Szulca w Golubiu, Zos ta ł a z w e r b o w a ć do AK w 1342 r, p r z e z «f,Grajkowskiego ps"Tadek" J .

M k- o j »w< u ic jło . (cą,

funkcję. skrzynki, p o c z t o w i dla sztabu inspektoratu B r od n ic a w iążą

• ''W

0

skrzynkę- m i e s z c z ą c ^ się u M . G ra jk o ws k ie j ps " Ma t ka " i H . Źo ł o b i ń s k i e j ps

"Halszka^t^SErzyiłę "lekli" o b sł u gi w ał y łączniczki brodni ck i e m . i n . % . C y ­ b u l s k a p s . " A d a ", Z .Z a kr z ew s ka ps "Chryzantema" i A . B e k t e r ps " Cz a r r y Anioł".

Od 1944. rjfoależeła do dekcji łączności WSK /w o js k ow e j służby ko b ie t / szts bu inspektoratu B ro d nica,dokąd jeździła na odprawy. Z b ie r ał a także mate­

riały sanitarne d l a sekcji sanitarnej lSK,«.in. w k on t akcie z d r Eoppem z G o l u b i ą (i była czynna w samopomocy społecznej.

Areszt o wa n a w d n i u 3 , stycznia 1345 r, w G o l u b i u w ra z z m a t k ą / k t ó r ą po kilku dniach zwolniono/ została p r ze w ie z io n a na śl e dztwo d o B r o d n ic y .A r e­

sztowanie nastąpiło w związku z r o z b i c i e m przez^Jagt^ousmando g r u p y d e s a n ­ tow o- r oz p oz n aw c ze j " P o m o r z e 1* L.%.?.§ W czasie Niemcy Znaleźli maga

Jc c i i

zyn Ys anitarnf* U3K « ?okrzydow*ie koło B r o d n i c y . ^ 1 **° j*(3en 2 kilku punk tów p r z y g o t o w y w a n e g o szpitala p o lo w e g o na okres "Burzy".Aresztowania zato czyły szerokie k r ęg i ,o b ję ł y p ra w dopodobnie 7 2 0 30 b y z ob wodu ^Brodnica i Nowe M i a s t o L u b a w s k i e . " T e k l a " została d n i a 1 3 ,1 , 13 4 5 r .wraz z innymi więź n ia r ka m i e wa k uo w an a d o B y d g o s z c z y a stamtąd w końcu stycznia transportem k i l k u s e t k o b i e t p ieszo p ęd z on a w k i er u nk u Nakła,\.szelki ślad p o tym trans

p or c ie zaginął. o ^

Biogram o party na inform ac j ac h ^J , So b cz a k- W ar s ze ws k i ej p s . " J a r k a " fH,Lu­

zu " “

b ońskiej-Lipkowskiej,W.Suszyńskiego/,T.WitkowskiegofZ. Z ak r z e w s k i e j p ąO r chidea 'oraz ku z yn k i "Tekli" J,Jordan.Inforniacje g ro m ad z on e w zb i orach E, Z aw a ck l ej p o z . 3 5 2 , tamże kilka f otografii "Tekli"

C y r k la f Jadw iga p s " T e k la "

8

C y rk la f J a d w ig a ps. „T ekla” (1914-1 945), żołnierz A K Obw. B rodnica.

U rodzona w 1914 r.; córka zam ożnego handlarza bydłem B olesław a i Zofii.

W czasie okupacji m ieszkała z m atką w G olubiu n. D rw ęcą przy ul. R ynek 7 35 i pracow ała w sklepie m leczarskim Szulca. Do A K została w prow adzona w 1942 r. przez Jan a G rajkow skiego ps. „Tadek”, łącznika Km dy Z W Z -A K Obw. Rypin z KO Pom orze i członka zespołu łączności do zadań specjalnych.

Sklep m leczarski Szulca funkcjonow ał jak o skrzynka pocztow a dla sztabu Insp.

Brodnica, w iążąc skrzynki m ieszczące się u M arii G rajkow skiej ps. „M atka g T adka” w Golubiu i H eleny Żołobińskiej ps. „H alszka” w D obrzyniu. Skrzynkę

„Tekli” obsługiw ały brodnickie łączniczki, m .in. W anda C ybulska ps. „A d a”

i L eokadia Z ofia Z akrzew ska ps. „C hryzantem a” . Od 1944 r. członkini sekcji łączności W SK Insp. B rodnica, dokąd jeźd z iła na odprawy. Czynna w sam opo­

mocy społecznej, zbierała także m ateriały sanitarne dla sekcji sanitarnej W SK , m.in. w kontakcie z dr K oppem z Golubia. A resztow ana 3 I 1945 r. w G olubiu razem z m atką (k tó rą po kilku dniach zw olniono), została przew ieziona na śledztw o do B rodnicy, skąd 19 I 1945 r. z grup ą 56 w ięźniów ew akuow ana do

9

Bydgoszczy. W końcu stycznia tr. z transportem kilkuset kobiet pędzona w kierunku N akła;

transport zaginął w niew yjaśnionych okoliczno­

ściach. A resztow anie „T ekli” (i kilkudziesięciu jeszcze osób) było wynikiem rozbicia przez Jagdkom m ando radzieckiej grupy desantow o- -rozpoznawczej krypt. „Pom orze” . W czasie pacyfikacji N iem cy znaleźli w Pokrzydow ie k.

Brodnicy m agazyn sekcji sanitarnej W SK , jeden z kilku punktów przygotow yw anego na okres

„Burzy” szpitala polow ego. A resztow ano w ów ­ czas praw dopodobnie 72 osoby z Obw. A K Brodnica i N ow e M iasto Lub. Do dziś jej los i data śm ierci nie są znane.

APAK, T.: Jagielska-Nowak I., Kozłowska K., Lubońska-Lipowska H., Sobczak- -Warszewska J., Suszyńska W., Zakrzewska Z., Żołobińska H.; K r a j e w s k i M., SI. Biogr..., s. 68; Z a w a c k a E., Szkice WSK..., s. 384; Słownik uczestniczek..., s. 68.

E lżbieta Skerska

10

Jadwiga Cyrklaff'

(1914-1945)

Ps. „Tekla”, przedwojenna harcerka, członek AK, łącznik, działaczka pomocy społecznej, aresz­

towana i zamordowana przez Niemców.

***

U

w orskiej2; przed w ojną jej ojciec był za­

m ożnym rolnikiem 3 i właścicielem skle­

pu mleczarskiego; m iała troje rodzeństw a: W iktorię, Celestyna i Stefana4; w czasie okupacji m ieszka­

ła z rodziną w G olubiu przy Rynku 35 i pracow ała w sklepie m leczarskim swojego ojca5, także na go- lubskiej starówce; zw erbow ana przez J. G rajkowskie-

1 W dokum entach pojawia się rów nież zapis nazw iska z jednym „ f” n a końcu:„ C yrklaf”, w akcie urodzenia widnieje „Cyrklaff”

2 Księga Urodzeń USC Ostrowite 1914-1918. Po utw orzeniu w 1907 r. z wcześniejszego ob­

wodu dworskiego nowej gminy wiejskiej O strowite w yłączono K rążno z O bw odu Urzędowego i Urzędu Stanu Cywilnego Gajewo i włączono do nowo utw orzonych w O strowite, za: R. Kowalski, Gmina Golub-Dobrzyń. Historia. Krajobraz Zabytki, G olub-D obrzyń 2002, s. 126.

3 Słownik Biograficzny Konspiracji Pomorskiej podaje, że ojciec Jadwigi Cyrklaff był zamoż­

nym handlarzem bydta, czemu przeczy siostrzeniec Jadwigi Cyrklaff - A ndrzej Skubiszak. Prostuje też on informację, że Niemcy przejęli w czasie okupacji sklep mleczarski. Z ostał on upaństwow iony w 1949 r. - zabrany Zofii C yrklaff.

4 W iktoria zm arła w 2004 r, Stefan w czasie w ojny - w 1944 r., Celestyn w 2000 r. w Kana­

dzie.

5 A. Skubiszak demenuje również upowszechnioną do tej p ory informację, że sklep należał czy DVl nadznrnwarw nr7<=>7 KTipmra

Ryc. 10. Jadw iga Cyrklaff.

Zdjęcie do biogram u - ro k 1943.

11

W sp o m n ie n ia

W

gops.„Tadek” doAKi zaprzysiężonaprawdopodobniew 1942r.6; była łącznikiem międzydziałaczami AKw Golubiu(MariaGrajkowskaps.„Matka”)i Dobrzyniu (Helena Żołobińskaps.„Halszka”); w sklepieprowadziłateż skrzynkę pocztową dla inspektoratuBrodnica; współpracowałaz łącznikami brodnickimi,z którymi została aresztowana, m.in. z Leokadią ZofiąZakrzewską„Chryzantemą”, Wandą Cybulską „Adą” i StefaniąBekter „CzarnymAniołem”; niezwykle aktywnyżoł­ nierzAK; od1944rokuczłoneksekcji łączności WSK(WojskowejSłużby Kobiet) Inp. Brodnica, dokądjeździła naodprawy; współpracowałaz doktoremJerzym GerardemKoppem, zbierając materiałydla sekcji sanitarnej WSK,od1944roku w samopomocyspołecznej,m.in. sprzedawałapozakartkowynabiał;aresztowa­ naz matką ZofiąwskutekrozbiciaprzezJagdkommando(oddział wyspecjalizo­ wany w zwalczaniu ruchuoporu) grupydesantowo-rozpoznawczej „Pomorze” w dniu3 1 1945r. i przewiezionanaczasśledztwadoBrodnicy; 19I 1945r. wraz z grupą 56więźniówewakuowanadoBydgoszczy,a stamtąd, pod koniec stycznia, pędzonatransportem wśródkilkuset kobietw kierunku„Nakła”. Niestetyśladpo tymtransporciezaginął;datyi miejscazgonuJadwigi Cyrklaff„Tekli” nie udało sięustalić. Ryc. 11. Jadwiga Cyrklaff. Rok1943(1944). 6 E. Zawacka, Brodniczanki w konspiracji wojskowejlat 1939-1945, [w:]S.Bilski (red.), Szkice brodnickie,Toruń1988, s.216.

12

gozaciągnęli, potemprzedostał siędowojska angielskiego. Do kraju już nie wró­ cił.Pozakończeniudziałańwojennych zamieszkał z żonąSzkodką w Wielkiej Brytanii, a potemw Kanadzie. Celestyni babcia zrobiliwszytko, byustalić datęorazmiejsceśmierci Jadwi­ gi. Niestety, zakażdymrazemw odpowiedzi przychodziławiadomość, żejestto niemożliwe. W okresiegierkowskiej odwilżyporaz pierwszyw prasie, a dokładniew to­ ruńskiej gazecie„Nowości” ukazałsięobszerny artykuł o JadwidzeCyrklaff, o jej działalności,aresztowaniu, śmierci.Byliśmybardzozaskoczeni,żektoś pozwolił nadruktakiegotekstu. HistoriaAKw Golubiu-Dobrzyniuwymaga dokładnego zbadania, bomyślę,żeprawdziwi akowcyprzewracająsięw grobie, gdy słyszą, kto jeszcze donichnależał

C zę ść w sp o m n ie n io w a

M

szkołę. Potem, pozdaniumatury i zakończeniuedukacjinaszedrogisięrozeszły. Każdaposzław swojąstronę. Ja pojechałamdoBydgoszczy, ona zostałatu w Go­ lubiu. Alejakeśmysięjuż spotkały, to żeśmy sobiezawsze serdeczniepogadały”. Jak sięuczyłanaszabohaterka?Jakabyła? Wedługpani Strzałkowskiej,„bar­ dzo spokojna, opanowana, zdolna, z ogromnympotencjałemintelektualnym, życzliwa ludziom, a przedewszystkimmądra. Pamiętam, żebyływybory, chyba 1928roku, i ona tak pięknie je opisała, żewysłuchałajej wypracowaniacałaszko­ ła, gdy uczniówzgromadzonow jednej z sal i głośnoje przeczytała. Na saliwy­ pracowaniebyłogłośnoczytane. Do dzisiaj pamiętamtamtowydarzenie” - wspo­ minana pani Jadwiga. Ryc.13. Wrzesień 1942r. Pierwszy z lewej- najmłodszy, zmarły w 1944rokubrat Jadwigi- Stefan. „Tekla” zatembardzodobrze sięuczyła. Miałazawsze odrobionelekcje i inne uczennice częstoodniej spisywałypracedomowe. Mieszkałaz mamąZofią, bratemi siostrą. Łączyłyich wszystkich niezwykłe serdeczne stosunki.Rodzeństwobardzosiękochało i nawzajemwspierało. Tobył domtakiej zubożałej,przedwojennej inteligencji. Ciepły,przytulny bez bijatyk, pijaństwa, podniesionychgłosów. Skromnieurządzony, ale zawsze czysty. Pani Zofiabardzoo niego i dzieci dbała” - mojarozmówczyni nie kryjepodziwu i sza­ cunku, jakimdarzyłarodzinę Cyrklaffów. Pod koniecnaszej rozmowy ponownie wracadoszkolnychwspomnieńi uśmiecha sięz rozrzewnieniem:

13

14

15

16

■■■■■■■■■

i k

On i k i e d y śt u ż y l i. Sy l w e t k ig o l u b i a n id o b r z y n i a n w XX w i e k u

4 2 ---

Pokrzydowa”. Z orientow ałam się, że nic o m nie nie wiedzą i naturalnie zaprzeczy­

łam, bo napraw dę w Pokrzydowie nie byłam. D ostałam kilka razy w twarz i w y­

prow adzono m nie. Późnym w ieczorem załadowali nas na ciężarowy sam ochód i powiedzieli, że nas rozstrzelają. Jednak powieźli do więzienia za cm entarzem . W mojej celi znalazło się 21 kobiet. M iałyśm y tylko 7 sienników. Często brali nas do innej sali na przesłuchania. N aturalnie wracałyśm y bardzo pobite. Znęcali się n ad nam i także i w inny sposób. Na przykład kazali nam się wykąpać w wannie, w której przedtem kąpała się dziewczyna, o której wiedziałyśmy, że aresztowana była za za­

rażenie żołnierzy niem ieckich chorobą weneryczną. M iałyśmy się kąpać w tej samej wodzie, która nie weszła do wanny, była straszliwie bita. Kiedyś prow adzono nas niby do kąpieli, a kiedy rozebrano nas do naga, przychodzili gestapowcy, ustaw ia­

li nas w szeregu, kazali stać kilka godzin bijąc nas pejczam i po piersiach i śmiejąc się ze starszych kobiet. C odziennie w noszono do naszej celi kilka brudnych od kału

„kibli”, a m y m usiałyśm y czyścić je cegłami, aż m ożna był się w nich przeglądać”.

Ryc. 19. Pośw iadczenie obyw atelstw a Jadwigi C yrklaff w ydane przez M agistrat w G olubiu

H istoria życia Jadwigi Cyrklaff, a zwłaszcza o statnie d n i jej życia, skryw a n a ­ dal w iele tajem n ic. W ierzym y gorąco, że kom uś u d a się odnaleźć isto tn e szczegó­

ły z jej życia. A m oże u d a się też natrafić n a ślad tajem niczego tra n s p o rtu k ob iet w k ie ru n k u N akla i do trzeć w przyszłości do m iejsca, gdzie Ją zam ordow ano.

B iogram : Do r o t a Pn i e w s k a

W sp o m n ie n ia : Ma r i a St a r o s t a, Do r o t a Pn i e w s k a

17

18

19