• Nie Znaleziono Wyników

O metafizycznej i fenomenologicznej podstawie normy moralnej.

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2022

Share "O metafizycznej i fenomenologicznej podstawie normy moralnej."

Copied!
26
0
0

Pełen tekst

(1)

K s. Bp K A R O L W O JT Y Ł A

O M E T A F I Z Y C Z N E J I F E N O M E N O L O G I C Z N E J P O D S T A W I E N O R M Y M O R A L N E J

(W O P A R C IU O K O N C E P C JE S W . T O M A S Z A Z A K W IN U O R A Z M A K S A SCHELERA)

N i n i e j s z y s z k i c p o r ó w n a w c z y p o w i n i e n w y k a z a ć s i ę p r a w e m o b y w a t e l s t w a w z b i o r z e a r t y k u ł ó w p o ś w i ę c o n y c h p a m i ę c i o. J a c k a W o r o n i e c k i e g o , j e d n e g o z n a j w i ę k s z y c h p o l s k i c h m o r a ­ l i s t ó w o s t a t n i e j d o b y . W i a d o m o , ż e b y ł o n t o m i s t ą , ż e n a u c e p o l s k i e j o r a z s z e r o k i m k o ł o m p o l s k i e j i n t e l i g e n c j i p r z y s w o i ł d o k ­ t r y n ę e t y c z n ą ś w . T o m a s z a z A k w i n u , n i e k t ó r e z; e l e m e n t ó w t e j ż e d o k t r y n y w n i k l i w i e p o g ł ę b i a j ą c i a k t u a l i z u j ą c ( t a k n p . z a ­ g a d n i e n i e s p r a w n o ś c i ) . R ó w n o c z e ś n i e z a ś n i e j e d n o k r o t n i e d a w a ł w y r a z s w y m z a i n t e r e s o w a n i o m d l a w s p ó ł c z e s n e j „ e t y k i w a r t o ś c i " , o d w o ł u j ą c s i ę z w ł a s z c z a d o n i e k t ó r y c h k o n c e p c j i n a j g ł o ś n i e j ­ s z e g o j e j p r z e d s t a w i c i e l a , M a k s a S c h e l e r a . T o o d w o ł y w a n i e s ię m i a ł o c h a r a k t e r s p o r a d y c z n y —• n i g d z i e w d o r o b k u n a u k o w y m o. J a c k a n i e s p o t y k a m y s i ę z j a k i m i ś g r u n t o w n i e j s z y m i s t u d i a m i n a d S c h e l e r e m c z y w o g ó l e n a d e t y k ą w a r t o ś c i . T r z e b a w i ę c s t w i e r d z i ć , ż e w y c z u w a ł o n w s p o s ó b t y l k o i n t u i c y j n y p e w n e p u n k t y s t y c z n e c z y t e ż z b l i ż e n i a d o e t y k i ś w . T o m a s z a . M o ż e w i ę c n i n i e j s z e b a r d z i e j s z c z e g ó ł o w e s t u d i u m p o z w o l i n a m n i e t y l k o o d n a l e ź ć s i ę w ś w i e c i e m y ś l i b l i s k i m o. J a c k o w i W o r o - n i e c k i e m u , a l e n a w e t m y ś l i t e p o g ł ę b i ć i u z u p e ł n i ć . T e g o z a ś d o m a g a s i ę p r z e d e w s z y s t k i m c i ą g ł o ś ć l u d z k i e j w i e d z y i p r a w ­ d z i w a c z e ś ć d l a j e j k o r y f e u s z ó w .

(2)

I. S W . T O M A S Z Z A K W IN U

1. E G Z Y S T E N C JA L N A K O N C E P C JA DO BR A

S w . T o m a s z s t a n ą ł z a s a d n i c z o n a s t a n o w i s k u a r y s t o t e l e s o w - s k i m , p r z y j ą ł r e a l i z m i p l u r a l i z m w f i l o z o f i i d o b r a o d r z u c a j ą c a p r i o r y s t y c z n y i d e a l i z m P l a t o n a s k r y s t a l i z o w a n y p r z e d e w s z y s t ­ k i m w j e g o n a u c e o i d e i d o b r a . R ó w n o c z e ś n i e j e d n a k T o m a s z z A k w i n u p r z e j ą ł d o r o b e k A u g u s t y n a , a t ą d r o g ą d o t a r ł y d o j e g o fi lo z o f i i p e w n e m y ś l i p l a t o ń s k i e p r z e t w o r z o n e j u ż u p r z e d n i o p r z e z A u g u s t y n a w d u c h u r e a l i s t y c z n y m . N a t w ó r c z o ś c i A u g u s t y n a o k a z a ł o s i ę n a j d o w o d n i e j , ż e O b j a w i e n i e , z k t ó r y m t e n m y ś l i c i e l s t a l e s i ę l i c z y ł p r z y z a p o ż y c z a n i u k o n c e p c j i p l a t o ń s k i c h , s t o i n a s t a n o w i s k u g r u n t o w n i e r e a l i s t y c z n y m . P o p r z e t w o r z e n i u z a t e m o w y c h k o n c e p c j i w d u c h u r e a l i z m u m ó g ł T o m a s z z A k w i n u w ł ą ­ c z y ć j e d o s w e g o s y s t e m u , k t ó r y z g o d n i e z c a ł y m a r y s t o t e l e s o w - s k i m n a s t a w i e n i e m j e g o filo z o fii, p o s i a d a ł s t a n o w c z o r e a l i s t y c z n e z a ł o ż e n i a . N a j w a ż n i e j s z ą z k o n c e p c j i g e n e t y c z n i e p l a t o ń s k i c h b y ł a k o n c e p c j a p a r t y c y p a c j i . P r z y j e j p o m o c y m ó g ł T o m a s z p o d o b n i e j a k A u g u s t y n u j ą ć s t o s u n e k d ó b r s t w o r z o n y c h d o B o g a j a k o d o b r a n a j w y ż s z e g o . P o n i e w a ż d o b r o r e a l n i e u t o ż s a m i a s i ę z b y t e m , p r z e t o ó w s t o s u n e k i d z i e w p a r z e z t y m s t o s u n k i e m , j a k i z a c h o d z i p o m i ę d z y b y t e m p r z y g o d n y m p o s i a d a j ą c y m e s s e p e r p a r t i c i p a t i o n e m a b y t e m k o n i e c z n y m , k t ó r y j e s t s a m o i s t n y m i s t n i e n i e m ( e s s e s u b s i s t e n s ) . A r y s t o t e l e s o w s k a k o n c e p c j a d o b r a , w k t ó r e j u w y d a t n i a s i ę p r z e d e w s z y s t k i m t e l e o l o g i ą , d o z n a ł a w u j ę c i u ś w . T o m a s z a p r z e b u d o w y w t y m z n a c z e n i u , ż e n a p i e r w ­ s z y p l a n w y s u n ą ł s i ę w u j ę c i u T o m a s z a a s p e k t i s t n i e n i a , t a k ż e k o n c e p c j a j e g o m o ż e b y ć s ł u s z n i e n a z w a n a e g z y s t e n c j a l n ą .

I s t n i e n i e j e s t b o w i e m d o b r e m i n i e d a s i ę p o m y ś l e ć , a ż e b y j a k i ś b y t n i e p o s i a d a ł i s t n i e n i a (e s s e ) . W o b e c t e g o z a ś k a ż d y j e s t d o b r e m w ł a ś n i e p r z e z t o s a m o , ż e j e p o s i a d a . T a k w i ę c k a ż d y r e a l n i e i s t n i e j ą c y b y t j e s t d o b r e m ; b o n u m e t e n s c o n ­ v e n i u n t u r \ O d o b r u d e c y d u j e w p i e r w s z y m r z ę d z i e s a m o i s t n i e ­ n ie . I s t n i e n i u p r z e d e w s z y s t k i m z a w d z i ę c z a b y t , ż e j e s t b y t e m ,

1 V e rit. 21, 2.

(3)

P O D S T A W Y N O R M Y M O R A L N E J 101

a t o s a m o s t a n o w i p o d s t a w o w ą d o s k o n a ł o ś ć -. D l a t e g o w ł a ś n i e k a ż d y b y t m i ł u j e s w e i s t n i e n i e i d ą ż y d o j e g o z a c h o w a n i a 3. O n o t e ż s t a n o w i z a s a d n i c z ą p o d s t a w ę d o o r z e k a n i a d o b r a o r z e c z a c h : k a ż d a r z e c z t y l e m a w s o b i e d o b r a , i l e m a i s t n i e n i a . P o n i e w a ż B ó g m a b e z w z g l ę d n ą p e ł n i ę i s t n i e n i a , p r z e t o j e s t d o b r e m n a j w y ż ­ s z y m . I n n e b y t y p o s i a d a j ą t a k ą p e ł n i ę i s t n i e n i a , j a k a k a ż d e m u w ś r ó d n i c h o d p o w i a d a . P o n i e w a ż z a ś s ą z ł o ż o n e z s u b s t a n c j i i p r z y p a d ł o ś c i , p r z e t o o d i s t n i e n i a s u b s t a n c j i i o d p o w i e d n i c h p r z y p a d ł o ś c i t a p e ł n i a i s t n i e n i a , j a k ą w i n i e n p o s i a d a ć k a ż d y b y t s t w o r z o n y , z a l e ż y 4. B y t y p o t e n c j a l n e , k t ó r e n i e m a j ą a k t u ­ a l n e g o i s t n i e n i a , o t y l e s ą d o b r e , o i l e w n i c h t k w i o d n i e s i e n i e d o i s t n i e n i a (ordo ad e s s e ) . W t e n s p o s ó b d o b r e m p e w n y m j e s t i m a t e r i a p i e r w s z a , n i e z t e g o t y t u ł u , ż e s t a n o w i p r z e d m i o t d ą ż e ­ n i a , a l e z t e g o , ż e s a m a , , d ą ż y " d o a k t u , s t a r a s i ę b y t o w a ć p o d o k r e ś l o n ą f o r m ą 5.

F o r m a j a k o o d e r w a n a o d i s t n i e n i a i s t o t a r z e c z y n i e s t a n o w i ż a d n e g o d o b r a r e a l n e g o , f o r m a n a t o m i a s t j a k o z w i ą z a n y z i s t ­ n i e n i e m c z y n n i k w s p ó ł t w o r z ą c y k a ż d y b y t s t a n o w i n i e t y l k o o j e g o r e a l n e j d o b r o c i , a l e s t a n o w i p o d s t a w ę , l u b b o d a j j e d n ą z p o d s t a w , o w e j m e t a f i z y c z n e j „ m i a r y b y t u " , n a k t ó r e j o p i e r a s i ę w o s t a t e c z n o ś c i c a ł y p o r z ą d e k n o r m a t y w n y .

2. Z A G A D N IE N IE M IA R Y BYTU

O d ś w . A u g u s t y n a p r z e j ą ł T o m a s z t o p r z e k o n a n i e , ż e w s z y s t ­ k i e b y t y k o n s t y t u u j ą s i ę w e d l e w ł a ś c i w e j d l a k a ż d e g o z n i c h m i a r y se c u n d u m sp eciem , m o d u m e t o rdinem . K a ż d y b o w i e m b y t o t y l e j e s t d o s k o n a ł y , o i l e n i e b r a k u j e m u n i c z e g o w e d l e w ł a ś c i w e j d l a ń o d m i a n y d o s k o n a ł o ś c i (secu n d u m m o d u m suae p e r fe c tio n is )e. J e s t z a ś b y t t y m , c z y m j e s t , d z i ę k i f o r m i e — f o r m a w i ę c s t a n o w i z a s a d n i c z o o d o s k o n a ł o ś c i d a n e g o b y t u .

2 P o t. 3, 6 — i, 48, 1.

3 C G . II, 41.

1 I— II, 18, 1 — I— II, 18, 3, 3.

5 M a . 1, 2 — CG . III, 20 — I, 5, 3, 3.

6 P o r. I, 5, 5 — p ró c z te g o : I, 5, 5,1 — I, 6, 3 — I, 16, 3 — I, 16, 4 — I— II, 52, 1 — C g . I. 40.

(4)

F o r m a j e d n a k m u s i b y ć d o s t o s o w a n a d o m a t e r i i , m u s i b y ć d o n i e j n i e j a k o „ d o m i e r z o n a ” —• to d o s t o s o w a n i e i d z i e w p a r z e z d z i a ł a ­ n i e m p r z y c z y n y s p r a w c z e j , k t ó r e j z a w d z i ę c z a d a n y b y t s w o j e u k o n s t y t u o w a n i e . P o n i e w a ż z a ś u k o n s t y t u o w a n i e t o d o k o n y w a s i ę w s p o s ó b o k r e ś l o n y d z i ę k i z e s p o l e n i u f o r m y z m a t e r i ą , n i e ­ j a k o , , d o - m i e r z e n i u " j e d n e j d o d r u g i e j , p r z e t o T o m a s z s t w i e r d z a : m e n s u r a m o d u m p r a e f i g i t — m i a r a o k r e ś l a s p o s ó b b y t o w a n i a , o d n o ś n ą o d m i a n ę b y t o w a n i a , k t ó r ą p o s i a d a d a n y b y t . O t e j o d m i a ­ n i e s t a n o w i z a s a d n i c z o f o r m a , k t ó r e j b y t ó w z a w d z i ę c z a s w o j ą p r z y n a l e ż n o ś ć d o o k r e ś l o n e g o g a t u n k u ( s p e c i e s ) . D l a t e g o w ł a ś n i e w o m a w i a n y m t e r a z a d a g i u m p o m o d u s , k t ó r e z a k ł a d a p e w n e ,,d o m i e r z a n i e " n a w e w n ą t r z d a n e g o b y t u , w y m i e n i a s i ę s p e c i e s , k t ó r e o k r e ś l a n i e j a k o p o z y c j ę t e g o b y t u w ś r ó d i n n y c h b ę d ą c ą r e a l n y m n a s t ę p s t w e m o w e g o „ d o - m i e r z e n i a ” n a w e w n ą t r z . M o ­ m e n t m i a r y j e s t w t y m m i e j s c u u w y d a t n i o n y t a k ż e i p r z e z to , ż e ś w . T o m a s z w i d z i w g a t u n k u , w p r z y n a l e ż n o ś c i g a t u n k o w e j (s p e ­ c ie s ), p e w n e p o d o b i e ń s t w o z p o r z ą d k i e m m a t e m a t y c z n y m : t a k j a k d o d a n i e lu b o d j ę c i e j e d n o s t k i z m i e n i a li c z b ę , z a k t ó r e j o d p o ­ w i e d n i k u w a ż a T o m a s z g a t u n e k , t a k t e ż d o d a n i e l u b o d j ę c i e j a k i e g o k o l w i e k c z y n n i k a r ó ż n i c u j ą c e g o z m i e n i a p r z y n a l e ż n o ś ć g a t u n k o w ą b y t u .

W ś l a d z a o w y m w e w n ę t r z n y m „ d o m i e r z e n i e m " b y t u i d z i e j e g o z e w n ę t r z n e n i e j a k o d o m i e r z e n i e d o i n n y c h b y t ó w w y r a ż o n e w o m a w i a n y m a d a g i u m s ł o w e m o r d o . B y t u f o r m o w a n y m i a n o w i ­ c ie n i e s i e z s o b ą p e w n ą s k ł o n n o ś ć d o d z i a ł a n i a , a d z i a ł a n i e z w r a c a s i ę d o i n n y c h b y t ó w j a k o d o c e l ó w , d o t y c h m i a n o w i c i e , k t ó r e z u w a g i n a w ł a s n ą f o r m ę m u o d p o w i a d a j ą . A u g u s t y n w i d z i a ł w t y m j a k b y p r z e j a w c i ą ż e n i a (p o n d u s ) w z a j e m n e g o w ś r ó d b y t ó w , d z i ę k i k t ó r e m u k s z t a ł t u j e s i ę p e w i e n n a t u r a l n y w ś r ó d n i c h p o r z ą d e k (o r d o ). W ś l a d z a w e w n ę t r z n ą n a t u r ą i d o ­ s k o n a ł o ś c i ą b y t u i d z i e j e g o o d n i e s i e n i e ( c o m p a r a t i o ) d o i n n y c h b y t ó w 7. B a r d z o z n a m i e n n e j e s t t a k i e s f o r m u ł o w a n i e ś w . T o m a s z a : u n u m q u o d q u e b o n u m , i n q u a n t u m e s t p e r f e c t i v u m s e c u n d u m r a t i o n e m s p e c i e i e t e s s e s i m u l , h a b e t m o d u m , s p e c i e m e t o r d i ­ n e m . S p e c i e m q u i d e m q u a n t u m a d i p s a m r a t i o n e m ; m o d u m q u a n -

S en t. I, d. 3, q. 2, 2.

(5)

P O D S T A W Y N O R M Y M O R A L N E J 103

t u m a d e s s e , o r d i n e m q u a n t u m a d i p s a m h a b i t u d i n e m p e r l e c t i v i 8.

W i d a ć s t ą d , ż e d o b r o u t o ż s a m i a s i ę z c a ł y m b y t e m , z j e g o i s t o t ą o r a z i s t n i e n i e m . W p o r z ą d k u i s t n i e n i a n a l e ż y w i d z i e ć p o d s t a w ę r e a l n e j d o s k o n a ł o ś c i b y t u w w ł a ś c i w e j j e j o d m i a n i e , p o d c z a s g d y p r z e d m i o t e m p o z n a n i a s t a j e s i ę d o b r o t y l k o o d s t r o n y i s t o ­ t y — t y l k o i s t o t a z o s t a j e s p o j ę c i o w a n a . O r d o j e d n a k ż e m a z a p o d s t a w ę s a m ą r e a l n ą d o s k o n a ł o ś ć , d o b r o b o w i e m w p o r z ą d k u e g z y s t e n c j a l n y m w y k a z u j e d ą ż n o ś ć k u i n n y m b y t o m b ą d ź t o j a k o k u c e l o m , b ą d ź t e ż p r z e z to , ż e s a m o j e s t c e l e m d l a i n n y c h .

W b y t a c h n a t r a f i a m y n a r ó ż n e s t o p n i e d o s k o n a ł o ś c i , k t ó r e z w i ą z a n e s ą z r ó ż n y m i s t o p n i a m i , w j a k i c h z a c h o d z ą o w e t r z y w s p ó ł c z y n n i k i d o b r a m o d u s , s p e c i e s e t o r d o w o d n i e s i e n i u d o r ó ż n y c h b y t ó w . I t o n i e t y l k o b y t y s u b s t a n c j a l n e a l e i p r z y p a ­ d ł o ś c i o w e m a j ą s w o j ą m i a r ę w e d l e t e j z a s a d y . T a k w i ę c n p . w c z ł o w i e k u i s t n i e j e d o b r o n a t u r y , k t ó r e o k r e ś l a s i ę w e d l e w ł a ­ ś c i w e g o d l a ń m o d u s s p e c i e s e t o r d o , i s t n i e j e t e ż d o b r o m o r a l n e ( b o n u m v i r t u t i s ) —• i t o z n ó w m i e r z y s i ę w e d l e w ł a ś c i w e g o d l a ń m o d u s s p e c i e s e t o r d o ". P i e r w s z e g o n i e n i s z c z y g r z e c h , d r u g i e n a t o m i a s t n i w e c z y . G d z i e i n d z i e j 10 ś w . T o m a s z a n a l i z u j e t e n p r o ­ b l e m j e s z c z e s z c z e g ó ł o w i e j : d o b r o z w i ą z a n e z s a m ą s u b s t a n c j ą n a t u r y n i e u l e g a n a w e t p o m n i e j s z e n i u p r z e z g r z e c h , a l e j u ż d o b r o z w i ą z a n e z n a t u r a l n ą s k ł o n n o ś c i ą u m n i e j s z a s i ę p r z e z g r z e c h , c h o ć n i e n i s z c z e j e c a ł k o w i c i e , i n a c z e j n i ż d o b r o c n o t y ( m o r a l n e ) i ł a s k i ( n a d p r z y r o d z o n e ) . T o m a s z z a z n a c z a p r z y t y m , ż e g r z e c h s t a n o w i b e z p o ś r e d n i o z n i w e c z e n i e o w e g o m o d u s s p e ­ c i e s e t o r d o , n a k t ó r y m p o l e g a d o b r o c z y n u l u d z k i e g o .

D o s k o n a ł o ś ć k a ż d e g o b y t u s t w o r z o n e g o j e s t w t a k i m z n a c z e ­ n i u „ m i e r z a l n a " . J e d y n i e t y l k o B y t B o ż y z n a j d u j e s i ę p o z a z a s i ę ­ g i e m m o d u s s p e c i e s e t o r d o . J a k o d o b r o z e w s z e c h m i a r w y k l u c z a o n w s z e l k ą m i a r ę d o b r a , a r ó w n o c z e ś n i e s a m s t a n o w i j e j p o d ­ s t a w ę : w s z e l k i e m o d u s s p e c i e s e t o r d o w B o g u m a s w o j ą p r z y ­ c z y n ę W i e d z a B o ż a j e s t n a j w y ż s z y m w z o r c e m (e x e m p l a r )

8 V e rit. 21, 6. 8 V irt. 1, 8, 12.

10 I— II, 85, 4.

11 I, 6, 1, 1.

(6)

b y t ó w i w t y m z n a c z e n i u z w i e s i ę i c h m i a r ą ( m e n s u r a ) . J e ś l i w d a n y m b y c i e b r a k o d p o w i e d n i e j f o r m y — s u b s t a n c j a l n e j l u b p r z y p a d ł o ś c i o w e j — w ó w c z a s w ś l a d z a n i m p o j a w i a s i ę p r i v a t i o m o d i , s p e c i e i e t o r d i n i s 12. Ó w b r a k n i e m a z n a c z e n i a w z a k r e s i e t y l k o i m m a n e n t n y m . D o s k o n a ł o ś ć b y t ó w s t w o r z o n y c h p o z o s t a j e b o w i e m z s a m e j i s t o t y r z e c z y w s t o s u n k u d o B o g a : B ó g j e s t s a m ą p e ł n i ą i s t n i e n i a , s t w o r z e n i a u c z e s t n i c z ą w t e j p e ł n i , s k o r o i s t n i e ­ n i e s w o j e z a w d z i ę c z a j ą B o g u . I m z a ś s ą d o s k o n a l s z e , t y m b a r d z i e j u c z e s t n i c z ą w t e j b e z w z g l ę d n e j p e ł n i i s t n i e n i a , j a k ą j e s t B ó g . Z t e j w i ę c r a c j i m o ż n a p o w i e d z i e ć , ż e b a r d z i e j u p o d a b n i a j ą s i ę d o B o g a . U c z e s t n i c t w o w i s t n i e n i u z a w s z e n i e s i e z s o b ą p o d o b i e ń s t w o . W y ż s z y s t o p i e ń u c z e s t n i c t w a w t e j b e z w z g l ę d n e j p e ł n i i s t n i e n i a , j a k ą j e s t B ó g , w y r a ż a s i ę w p o s t a c i d o s k o n a l s z e j n a t u r y d a n e g o b y t u s t w o r z o n e g o . W e w n ę t r z n a m i a r a j e g o d o s k o n a ł o ś c i s i łą f a k t u n i e j a k o p r z e n o s i s i ę n a z e w n ą t r z , t r a n s c e n d u j e : d o s k o n a ­ ł o ś ć b y t u s t w o r z o n e g o z a w s z e s p r a w i a , ż e b y t ó w d ą ż y d o o s t a ­ t e c z n e g o c e l u , j a k i m j e s t B ó g , p r z e z s a m o s w o j e d o N i e g o p o d o ­ b i e ń s t w o . I m d o s k o n a ł o ś ć t a j e s t w y ż s z a , t y m b a r d z i e j d ą ż y d o B o g a , b o t y m l e p i e j r e p r e z e n t u j e w ś w i e c i e J e g o d o s k o n a ł o ś ć . W t y m u j ę c i u s a m a d o s k o n a ł o ś ć j e s t ju ż d ą ż e n i e m , s a m a w s o b i e d o s k o n a ł o ś ć n a ł a d o w a n a j e s t n i e j a k o c e l o w o ś c i ą . S t w o r z e n i a m n i e j d o s k o n a ł e b y t u j ą d l a d o s k o n a l s z y c h , c a ł y z a ś w s z e c h ś w i a t b y t u j e d l a B o g a , k t ó r e g o b e z w z g l ę d n a d o s k o n a ł o ś ć n a j p e ł n i e j s i ę w y r a ż a w c a ł y m w s z e c h ś w i e c i e 13.

W m y ś l i ś w . T o m a s z a a r y s t o t e l e s o w s k a t e l e o l o g i a z o s t a ł a g r u n t o w n i e z e s p o l o n a z p a r t y c y p a c j ą p l a t o ń s k o - a u g u s t y ń s k ą . U p o d s t a w t e g o z e s p o l e n i a s t o i i d e a w z o r c z o ś c i , e g z e m p l a r y z m , m a j ą c y s w e o p a r c i e w r o z u m i e B o ż y m . B ó g j e s t n a j w y ż s z ą , t r a n s c e n d e n t n ą m i a r ą w s z y s t k i c h b y t ó w p r z e z s a m ą b e z w z g l ę d n ą d o s k o n a ł o ś ć w ł a s n e g o b y t u , p r z e z t ę b e z w z g l ę d n ą p e ł n i ę i s t n i e ­ n i a , k t ó r ą s a m je s t . W ś l a d z a t y m i d z i e p o d o b i e ń s t w o w s z y s t k i c h s t w o r z e ń d o B o g a w b y c i e —• t o p o d o b i e ń s t w o m a s w o j e s t o p n i e . Z a r ó w n o z a ś s a m o p o d o b i e ń s t w o j a k i j e g o s t o p n i e o b j ę t e s ą

12 S en t. I, d. 38, q. 1, 3.

13 I, 6, 1, 2 — I, 23, 4, 5 — I, 65, 2 — Cg. I, 40 (2) — C g. III, 20 — Cg. III, 25 (5) — S en t. I, d. 1, q. 2, 2, 2 — Q u o l. 10, 17.

(7)

PO D S T A W Y N O R M Y M O R A L N E J 105

p o z n a w c z o w u m y ś l e B o ż y m n a s p o s ó b w z o r c z y : S t w ó r c a w s o b i e s a m y m w i d z i n a j w y ż s z y w z ó r b y t ó w s t w o r z o n y c h , b y t y t e z a ś p o z n a j e w i c h o d w z o r o w a n i u , tj. o t y l e , ż e o d w z o r o w u j ą j e g o i s t o t ę , tę , k t ó r ą p o z n a j e p r z e d e w s z y s t k i m . T u t a j t k w i s a m r d z e ń p o r z ą d k u n o r m a t y w n e g o . S a m a c e l o w o ś ć j e s z c z e g o n i e w n o s i , n a w e t s a m o p o d o b i e ń s t w o s t w o r z e ń d o S t w ó r c y w b y c i e j e s z c z e o n i m n i e s t a n o w i , n i e m ó w i j e s z c z e n i c z e g o o u n o r m o ­ w a n i u c a ł e g o ś w i a t a d ó b r .

O u n o r m o w a n i u t a k i m m ó w i d o p i e r o w z o r c z o ś ć , w z ó r j e s t b o w i e m t r a n s c e n d e n t n ą m i a r ą d l a t e g o , c o o d w z o r o w a n e . K a ż d y b y t w o b e c t e g o p o s i a d a s w o j ą m i a r ę i m m a n e n t n ą o r a z m i a r ę t r a n s c e n d e n t n ą . M i a r a i m m a n e n t n a w y n i k a z e s t o s u n k ó w w e ­ w n ę t r z n y c h p a n u j ą c y c h w d a n y m b y c i e , z a c h o d z ą c y c h n p . m i ę ­ d z y f o r m ą a m a t e r i ą w n im . M i a r a t r a n s c e n d e n t n a w y n i k a z o d ­ w z o r o w a n i a B y t u B o ż e g o , J e g o n a j w y ż s z e j d o s k o n a ł o ś c i . O d w z o ­ r o w a n i e t o m o ż e z a c h o d z i ć w w y ż s z y m l u b n i ż s z y m s t o p n i u .

J e s t r z e c z ą b a r d z o z n a m i e n n ą , ż e m e t a f i z y c z n a ,,m i a r a b y t u ” j e s t p r z e d e w s z y s t k i m z w i ą z a n a z p o r z ą d k i e m c a u s a e e x e m p l a ­ ris, j e s t o p a r t a n a w z o r c z o ś c i . B y t s t w o r z o n y j e s t m n i e j l u b b a r ­ d z i e j d o b r y w z a l e ż n o ś c i o d t e g o , w j a k i e j m i e r z e o d w z o r o w u j e w s o b i e b e z w z g l ę d n ą d o s k o n a ł o ś ć P i e r w s z e j P r z y c z y n y W z o r c z e j . C z ł o w i e k j e s t m n i e j l u b b a r d z i e j d o b r y w z a l e ż n o ś c i o d t e g o , w j a k i e j m i e r z e o d w z o r o w u j e w s o b i e d o s k o n a ł o ś ć B o g a . W z o r ­ c z o ś ć z a ś j e s t d o p i e r o p o d s t a w ą c e l o w o ś c i : i m d o s k o n a l e j d a n y b y t s t w o r z o n y o d w z o r o w u j e d o s k o n a ł o ś ć S t w ó r c y , t y m p e ł n i e j o s i ą g a s w ó j c e l. T o s a m o o d n o s i s i ę d o c z ł o w i e k a , n a b i e r a j ą c d l a t e g o o s t a t n i e g o z n a c z e n i a n o r m y m o r a l n e j — z n a j d u j e m y j ą w d o b r z e z n a n y c h s ł o w a c h M t 5,48.

Z a g a d n i e n i e s t o s u n k u c e l o w o ś c i d o w z o r c z o ś c i w c a ł e j T o m a - s z o w e j k o n c e p c j i d o b r a , a z w ł a s z c z a w z w i ą z k u z j e g o k o n c e p c j ą n o r m y , n a l e ż a ł o b y u c z y n i ć p r z e d m i o t e m o s o b n e g o s t u d i u m , s i ę ­ g a j ą c d o p o r ó w n a n i a t e j ż e w ł a ś n i e T o m a s z o w e j k o n c e p c j i d o b r a z k o n c e p c j ą A r y s t o t e l e s a . W t y m m i e j s c u w y s t a r c z y z a u w a ż y ć , ż e T o m a s z w s w o j e j e t y c e , w s w o j e j n a u c e o n o r m i e , n i e w y c h o ­ d z i t y l k o o d z a ł o ż e n i a j a k i e g o ś „ ś w i a t a d ó b r i c e l ó w " , o d c z e g o t a k b a r d z o o d ż e g n u j e s i ę w s p ó ł c z e ś n i e S c h e l e r — i d z i e t u t a j z a

(8)

s u g e s t i ą K a n t a , k t ó r y w t e n s p o s ó b u s i ł o w a ł o c a l i ć e t y k ę i s y s t e m n o r m a t y w n y o d u t y l i t a r y z m u . S w . T o m a s z w i ę c w y c h o d z i r a c z e j o d z a ł o ż e n i a „ ś w i a t a d ó b r [ b y t ó w ] i w z o r ó w ” , w o b r ę b i e k t ó r e g o d o p i e r o r o d z i s i ę c e l o w o ś ć . D z i ę k i t e m u w ł a ś n i e m o ż l i w a j e s t n o r m a , k t ó r a z a w s z e m u s i s t a w a ć p o n a d c a ł o k s z t a ł t e m f a k t y c z ­ n y c h d ó b r i c e l ó w .

3. H IE R A R C H IA DÓBR

K o n s e k w e n c j ą w z o r c z o ś c i w z a k r e s i e s a m y c h b y t ó w j e s t o b i e k t y w n a h i e r a r c h i a d ó b r . A r y s t o t e l e s u z n a w a ł t ę h i e r a r c h i ę , u ś w . T o m a s z a z y s k u j e o n a z a ś o p a r c i e w e g z e m p l a r y z m i e , w n a u c e o p a r t y c y p a c j i . D o b r a d u s z y s ą w y ż s z e o d d ó b r c ia ł a , c i a ł o b o w i e m p o z o s t a j e d o d u s z y w t a k i m s t o s u n k u j a k m a t e r i a d o f o r m y . D o b r a z e w n ę t r z n e s t o j ą j e s z c z e n i ż e j o d d ó b r c i e l e ­ s n y c h . S ą o n e d o b r e m c z ł o w i e k a o t y l e , o i l e p o z o s t a j ą p o d p o ­ r z ą d k o w a n e r o z u m o w i , n a s k u t e k c z e g o z r e s z t ą m u s z ą b y ć p o d ­ d a n e o d p o w i e d n i e j m i e r z e — t y l k o w t e j r o z u m n e j m i e r z e b ę d ą t e ż d o b r e m c z ł o w i e k a . Z a s a d a p o d p o r z ą d k o w a n i a w s z y s t ­ k i c h d ó b r d o c z e s n y c h d o b r o m d u c h o w y m o r a z p o d p o r z ą d k o w a n i a a k c j i k o n t e m p l a c j i c z e r p i e s w e p o d s t a w y z p r z e k o n a n i a o o b i e k ­ t y w n e j w y ż s z o ś c i d u c h o w e j , r o z u m n e j d u s z y n a d c i a ł e m — p r z e ­ k o n a n i e to w f i l o z o f i i ś w . T o m a s z a m a s w e k o r z e n i e w k o n c e p c j i b y t u o r a z j e g o z w i ą z k u z d o b r e m ,4. T o c o d u c h o w e j e s t d o s k o n a l ­ s z e o d t e g o , c o m a t e r i a l n e , d l a t e g o , ż e d u c h s t a n o w i w i ę k s z ą d o ­ s k o n a ł o ś ć b y t o w a n i a n i ż m a t e r i a . I m b a r d z i e j p r z e t o c o ś j e s t w c z ł o w i e k u d u c h o w e , n i e z a l e ż n e o d m a t e r i i , t y m j e s t d o s k o n a l ­ s z e . H i e r a r c h i a d ó b r j e s t p r z e d e w s z y s t k i m o b i e k t y w n a , k i e d y z a ś w n i k a w d z i a ł a l n o ś ć c z ł o w i e k a , n a d a j e t e j d z i a ł a l n o ś c i r ó w n i e ż p i ę t n o r z e t e l n e g o o b i e k t y w i z m u .

T r z e b a t u t a j z w r ó c i ć u w a g ę n a to , ż e o b i e k t y w n a h i e r a r c h i a d ó b r u z a s a d n i o n a p r z e z T o m a s z a p o r z ą d k i e m b y t ó w i o p a r t a n a w z o r c z o ś c i , m a j ą c e j s w ó j p o c z ą t e k w B o g u s a m y m , m u s i p o s i a d a ć p e w n e z n a c z e n i e d l a n o r m o w a n i a w z n a c z e n i u e t y c z ­

" I— II, 2, 6 — I— II, 84, 4 — I— II, 8, 7, 2 — II— II, 73, 3 — II— II, 85, 3, 2 — II— II, 104, 3 — II— II, 118, 5 — II— II, 152, 2, 4 — C g. III, 134 (4,5) — S e n t. I d . 36, 4 — E ph. 6, 1 i w . in.

(9)

P O D S T A W Y N O R M Y M O R A L N E J 107

n y m . D o b r a p r z e d e w s z y s t k i m s ą c e l a m i d z i a ł a n i a , a p o z a t y m s ą ś r o d k a m i d o c e l ó w . D l a ś r o d k ó w m i a r ą j e s t p o n i e k ą d c e l. P o z a t y m j e d n a k m u s i i s t n i e ć p e w n a m i a r a s a m y c h c e l ó w . O n i e j s t a ­ n o w i w ł a ś n i e h i e r a r c h i a d ó b r . H i e r a r c h i c z n o ś ć d ó b r p o z w a l a n a m d ą ż y ć d o c e l ó w w s p o s ó b o b i e k t y w n i e u p o r z ą d k o w a n y , p o z w a l a n a m w d ą ż e n i u d o c e l ó w l i c z y ć s i ę z o b i e k t y w n ą m i a r ą d o s k o n a ł o ś c i b y t ó w . N i e m o ż n a t u o c z y w i ś c i e m ó w i ć o j a k i e j ś m i e r z e w z n a c z e n i u m a t e m a t y c z n y m . P o d s t a w ą d l a o w e g o t r a n s ­ c e n d e n t n e g o „ m i e r z e n i a ” d o s k o n a ł o ś c i b y t ó w , c z y l i d l a m i e r z e n i a o b i e k t y w n y c h d ó b r , j e s t a n a l o g i a m e t a f i z y c z n a , a n a l o g i a p i o p o i - t i c n a l i t a t i s . W i a d o m o , ż e b y t y s t w o r z o n e s ą b a r d z i e j l u b m n i e j d o s k o n a ł e , a w s z y s t k i e p o z o s t a j ą w p e w n y m s t o s u n k u p o d o b i e ń ­ s t w a i o d w z o r o w a n i a w z g l ę d e m B y t u B o ż e g o . R o z u m l u d z k i u j m u j e t e p o d o b i e ń s t w a i r ó ż n i c e w b y t a c h , k t ó r e s t a j ą s i ę c e l a m i d z i a ł a n i a c z ł o w i e k a l u b t e ż ś r o d k a m i d o c e l u . P r z e z t o s a m o u j m u j e p o ś r e d n i o r ó ż n y s t o p i e ń o d w z o r o w y w a n i a s i ę w n i c h B y t u B o ż e g o .

O w o p o r u s z a n i e s i ę r o z u m u w ś r ó d h i e r a r c h i i b y t ó w i d ó b r w c h o d z i z p e w n o ś c i ą d o n o r m o w a n i a w z n a c z e n i u m o r a l n y m . W e d l e ś w . T o m a s z a j e s t o n o n a w s k r o ś r a c j o n a l n e i o b i e k t y w n i e u z a s a d n i o n e . I n n a r z e c z , c z y k o n k r e t n y c z ł o w i e k w k a ż d y m w y p a d k u j e s o b i e u z a s a d n i a , a n a w e t , c z y p r z e ż y w a j e p r z e d e w s z y s t k i m r o z u m o w o . Z w r a c a m n a t o u w a g ę z e w z g l ę d u n a S c h e - l e r a , o k t ó r y m b ę d z i e m o w a p ó ź n i e j , a k t ó r y s t o i n a s t a n o w i s k u , ż e h i e r a r c h i z o w a n i e w a r t o ś c i a p o ś r e d n i o d ó b r j e s t f u n k c j ą c z y ­ s t e g o o d c z u c i a , s w e g o r o d z a j u o d r u c h u s f e r y e m o c j o n a l n e j w c z ł o w i e k u , r o z u m o w e z a ś r a c j e , j e ś l i n a w e t m o ż n a j e p o d a ć , j e d n a k d l a s a m e g o p r a k t y c z n e g o h i e r a r c h i z o w a n i a w a r t o ś c i n i e o d g r y w a j ą ż a d n e j r o l i. W t y m m i e j s c u n a l e ż y r a z j e s z c z e p o d k r e ­ ś l i ć t y l k o , ż e p o n i e w a ż r o z u m o w a m i a r a d ó b r ( t a k ą p r z y j m u j e ś w . T o m a s z ) b ę d ą c y c h p r z e d m i o t e m n a s z e g o d z i a ł a n i a n i e w y k a ­ z u j e j a k i e j ś ś c i s ł o ś c i m a t e m a t y c z n e j , p r z e t o ś c i s ł o ś c i t a k i e j n i e m o ż n a s i ę t e ż d o m a g a ć w s a m y m n o r m o w a n i u e t y c z n y m , k t ó r e j a k s t w i e r d z i l i ś m y p o r u s z a s i ę z a w s z e w j a k i ś s p o s ó b w h i e r a r c h i i d ó b r . W k a ż d y m r a z i e h i e r a r c h i ę t ę u j m u j e c z ł o w i e k w e d l e

(10)

ś w . T o m a s z a n a t y l e , a b y m ó g ł s i ę p r a w i d ł o w o u s t o s u n k o w a ć d o o b i e k t y w n e g o p o r z ą d k u d ó b r .

4. F U N K C JA R O Z U M U I W O L I

D o b r o j e s t p r z e d m i o t e m w o li, j e d n a k ż e u j ę c i e d o b r a , j e g o z o b i e k t y w i z o w a n i e , j e s t w e d l e ś w . T o m a s z a p r z e d m i o t e m r o z u m u . O b i e t e w ł a d z e ś c i ś l e z s o b ą w s p ó ł d z i a ł a j ą ( u t r a q u e a d a c t u m a l t e r i u s o p e r a t u r ): w o l a c h c e , a b y r o z u m p o z n a w a ł , r o z u m z a ś p o j m u j e to , ż e w o l a c h c e , o r a z to , c z e g o c h c e . N a s t ę p s t w e m t e g o w s p ó ł d z i a ł a n i a r o z u m u i w o l i j e s t to , ż e d o b r o i p r a w d a w z a ­ j e m n i e s i ę n i e j a k o z a w i e r a j ą : g d y r o z u m p o j m u j e , ż e w o l a c h c e d o b r a , a t y m b a r d z i e j , g d y p o j m u j e , ż e c o ś j e s t d o b r e m , w ó w c z a s d o b r o s t a j e s i ę p r z e d m i o t e m r o z u m u , e o i p s o z a ś p e w n ą p r a w d ą . Z d r u g i e j s t r o n y p r a w d a j e s t d o b r e m r o z u m u , a z a t e m j e s t t e ż c e l e m w o li , k t ó r a n i e j a k o p c h a r o z u m d o p r a w d y 15. P r a w d a o d o b r u m o ż e m i e ć z n a c z e n i e s p e k u l a t y w n e ; r o z u m u j m u j e d o b r o w s p o s ó b s p e k u l a t y w n y w ó w c z a s , g d y j e d e f i n i u j e u j a w n i a j ą c p r z e z to j e g o i s t o t ę — j e s t t o c z y s t o t e o r e t y c z n e p o z n a n i e d o b r a . P o z a t y m j e d n a k r o z u m p o z n a j e d o b r o w s p o s ó b p r a k t y c z n y — w ó w c z a s , g d y s t a n o w i o n o p r z e d m i o t d z i a ł a n i a (b o n u m o r d i n a ­ b i l e a d o p u s s u b r a t i o n e v e r i ) 1B.

I n t e r e s u j e n a s w n i n i e j s z y c h r o z w a ż a n i a c h z a s a d n i c z o r a c z e j t o d r u g i e p o z n a n i e d o b r a , p o z n a n i e p r a k t y c z n e . C h o d z i b o w i e m o n o r m ę w e t y c e , k t ó r a j e s t n a u k ą p r a k t y c z n ą , z a j m u j e s i ę b o ­ w i e m d z i a ł a n i e m c z ł o w i e k a . W t e j c h w i l i j e d n a k n a l e ż y p o d k r e ­ ś l ić p r z e d e w s z y s t k i m , ż e p r z y s ł u g u j ą c a c z ł o w i e k o w i z d o l n o ś ć n o r m o w a n i a j e s t z a s a d n i c z o z w i ą z a n a z e z d o l n o ś c i ą u j m o w a n i a r o z u m e m s a m e j i s t o t y d o b r a w s p o s ó b o g ó l n y . I n n e s t w o r z e n i a z w r a c a j ą s i ę d o p o s z c z e g ó l n y c h d ó b r , d o t y c h s a m y c h c z ę s t o d ó b r , d o k t ó r y c h z w r a c a s i ę i c z ł o w i e k w s w o i m d z i a ł a n i u , a l e t y l k o o n j e d e n u j m u j e p r z y t y m w s p o s ó b o g ó l n y i s t o t ę d o b r a ( c o m m u n e m r a t i o n e m b o n i ) i w o l ą z w r a c a s i ę z a w s z e d o d o b r a

15 I, 59, 2, 3 — I, 87, 4, 2 — I— II, 9, 1 — I— II, 9, 1, 3 — II— II, 109, 2, 1 — V irt. 1, 6, 5.

16 I, 16, 4, 1 — I, 59, 2, 3 — I, 79, 11, 2 — 1, 82, 3, 1 — I, 82, 4, 1 — V e rit.

3, 3, 9 — M a. 9, 6.

(11)

P O D S T A W Y N O R M Y M O R A L N E J 109

w t e n s p o s ó b u j ę t e g o ‘7. I o t ó ż t y l k o d z i ę k i t a k i e m u u j ę c i u o d n i e s i e n i e c z ł o w i e k a d o r ó ż n o r o d n y c h d ó b r w d z i a ł a n i u j e s t p r z e n i k n i ę t e n o r m ą . N o r m o w a n i e k s z t a ł t u j e s i ę w p o s t a c i s ą d ó w , a l e w s ą d a c h t y c h w y s t ę p u j e z a w s z e o g ó l n e p o j ę c i e d o b r a . P o ­ j ę c i e t o o b e j m u j e c a ł y ś w i a t d ó b r w i c h a n a l o g i c z n o ś c i : m i e ś c i s i ę w j e g o t r e ś c i i d o b r o z e w s z e c h m i a r , to , w k t ó r y m s a m a i s t o t a d o b r a z r e a l i z o w a n a j e s t w c a ł e j p e ł n i , m i e s z c z ą s i ę w n i m r ó w n i e ż t e w s z y s t k i e d o b r a , w k t ó r y c h o n a w c a ł e j p e ł n i n i e j e s t z r e a l i z o w a n a , a l e t y l k o w j a k i e j ś o k r e ś l o n e j m i e r z e . W p o l u i n t e l e k t u a l n e g o w i d z e n i a c z ł o w i e k a , k t ó r y d y s p o n u j e o g ó l n y m p o j ę c i e m d o b r a , m o ż e s i ę z n a l e ź ć c a ł a h i e r a r c h i a d ó b r , d o b r a w y ż s z e i n i ż s z e w e d l e t e g o , w j a k i e j m i e r z e o d w z o r o w u j ą w s o b i e d o b r o n a j w y ż s z e . T o , ż e r o z u m u j m u j e i c h m i a r ę , t o w o s t a t e c z n e j a n a l i z i e z a w d z i ę c z a m y w ł a ś n i e t e m u , ż e p o j m u j e o n s a m ą i s t o t ę d o b r a . D o k o n y w a z a ś t e g o b e z j a k i e g o ś p a t r z e n i a n a ,,d o b r o s a m o w s o b i e ” , b e z k o n t e m p l a c j i s a m e j „ i d e i d o b r a " p o j ę t e j p o p l a t o ń s k u . O g ó l n e p o j ę c i e d o b r a r o z u m w y a b s t n a h o w u j e z o w y c h k o n k r e t n y c h , s z c z e g ó ł o w y c h d ó b r , z k t ó r y m i c z ł o w i e k s p o t y k a s i ę w s w y m d z i a ł a n i u . S w . T o m a s z u w o l n i ł s w o j ą n a u k ę 0 p o z n a n i u d o b r a o d w s z e l k i c h p o z o s t a ł o ś c i p l a t o ń s k i e g o i d e ­ a l i z m u l8.

Z d e c y d o w a n i e n a t o m i a s t u w y d a t n i ł z w i ą z e k d o b r a z p r a w d ą . P r a w d a j e s t i s t o t n y m p r z e d m i o t e m r o z u m u , j e s t t y m , c z e g o r o z u m w ł a ś c i w i e s z u k a w e w s z y s t k i m , c o p o z n a j e . D o b r o z a ś j e s t p r z e d m i o t e m w o l i . P o n i e w a ż w o l a t o a p p e t i t u s r a t i o n a l i s , p r z e t o r o z u m , t a k n a t u r a l n i e z w i ą z a n y z w o l ą , m u s i r ó w n i e ż s z u k a ć p r a w d y w t y m w s z y s t k i m , d o c z e g o w o l a d ą ż y , w k a ż d y m j e j d z i a ł a n i u . D z i a ł a n i e z a ś j e s t a k t e m ( a c t u s s e c u n d u s ) i s t n i e ­ n i a — o p e r a r i s e q u i t u r e s s e . T a k t e d y c a ł e i s t n i e n i e c z ł o w i e k a , c a ł a j e g o e x i s t e n t i a , w c i ą ż a k t u a l i z u j e s i ę p r z y u d z i a l e p r a w d y . 1 t e n w ł a ś n i e n i e u n i k n i o n y , k o n i e c z n y — b o z s a m e j n a t u r y l u d z k i e j w y n i k a j ą c y — u d z i a ł p r a w d y w d z i a ł a n i u o r a z i s t n i e n i u c z ł o w i e k a s t a n o w i s a m ą i s t o t ę n o r m y m o r a l n e j , k t ó r ą ś w . T o m a s z

17 II— II, 141, l — M a. 1, 4.

18 I, 6, 4 — II— II, 23, 2, 1 — V e rit. 26, 4.

(12)

p o j m u j e e g z y s t e n c j a l n i e a n i e f o r m a l n i e t y l k o , t a k j a k e g z y ­ s t e n c j a l n i e p o j m u j e r ó w n i e ż s a m o d o b r o .

II. M A K S SCHELER 1. W A R T O Ś Ć I ETO S

S c h e l e r t a k ż e b y ł z d e c y d o w a n y m p r z e c i w n i k i e m f o r m a l i z m u , w e t y c e . S t a n ą ł o n n a s t a n o w i s k u , ż e w ł a ś c i w y m p r z e d m i o t e m e t y k i j e s t t y l k o i w y ł ą c z n i e w a r t o ś ć , l u b r a c z e j r ó ż n o r o d n e w a r ­ to ś c i, k t ó r e s t a n o w i ą „ m a t e r i ę " l u d z k i c h p r z e ż y ć , l u d z k i c h o d c z u ć i c h c e ń , a w s z y s t k i e ł ą c z ą s i ę u c z ł o w i e k a z w a r t o ś c i ą m o r a l n ą . W a r t o ś c i t w o r z ą w u j ę c i u S c h e l e r a s w o i s t e a p r i o r i . J e s t o n o j e d n a k r a d y k a l n i e r ó ż n e o d k a n t o w s k i e g o a p r i o r i . ' 9 T a m t o w y ­ k l u c z a ł o w s z e l k i p i e r w i a s t e k p r z e d m i o t o w y , p o z a r o z u m o w y , t o n a t o m i a s t n a n i m w ł a ś n i e s i ę o p i e r a . W a r t o ś c i n a l e ż ą d o r z e c z y ­ w i s t o ś c i p r z e d m i o t o w e j , a l e p o z o s t a j ą w n i e j n i e j a k o u k r y t e t a k d łu g o , j a k d ł u g o n i e u j a w n i i c h o d p o w i e d n i e p r z e ż y c i e c z ł o w i e k a c z y t e ż i n n e g o j a k i e g o ś p o d m i o t u z d o l n e g o d o i c h p r z e ż y w a n i a . S c h e l e r t y m i i n n y m i p o d m i o t a m i s i ę n i e z a j m u j e , a l e m o ż l i w o ś ć t a k ą t y m n i e m n i e j z o s t a w i a . I o t ó ż d o p i e r o w p r z e ż y c i u o k r e ­ ś l o n e g o p o d m i o t u w a r t o ś c i t w o r z ą o w o s w o i s t e a p r i o r i. S a m o i c h p r z e ż y c i e p o s i a d a , z d a n i e m S c h e l e r a , c h a r a k t e r p r z e d e w s z y s t k i m e m o c j o n a l n y , s ą o n e b o w i e m p r z e d m i o t e m m i ł o ś c i , k t ó r a i c h ś w i a t b o g a c i i r o z s z e r z a , l u b t e ż n i e n a w i ś c i , k t ó r a ś w i a t t e n u b o ż y i z a c i e ś n i a . P r z e ż y c i e p o z n a w c z e w a r t o ś c i j e s t w t y m u j ę c i u d o p i e r o c z y m ś w t ó r n y m , a p o s i a d a i o n o r ó w n i e ż c h a r a k t e r e m o c j o n a l n y , d o k o n u j e s i ę b o w i e m w d r o d z e o d c z u c i a i n t e n c j o ­ n a l n e g o . J a k ą k o l w i e k m o ż l i w o ś ć p o z n a n i a w a r t o ś c i w s p o s ó b i n t e l e k t u a l n y S c h e l e r w y k l u c z a .

T a k w i ę c w s p o m n i a n e a p r i o r i n i e j e s t z d a n i e m j e g o b y n a j ­ m n i e j p o d m i o t o w e , j a k k o l w i e k d y s p o z y c j a e m o c j o n a l n a o d n o ­ ś n e g o p o d m i o t u w a r u n k u j e u k s z t a ł t o w a n i e s i ę t e g o a p r i o r i w p r z e ż y c i u w a r t o ś c i . J e d n a k ż e a k t y e m o c j o n a l n e n i e s t w a r z a j ą

19 M . S c h e l e r , D er F o r m a l i s m u s in d e r E th i k u n d d ie m a t e r i a l e W e r t ­ e t h i k , H a lle a. d. S. 1921, s. 43 n n, p r z e d e w s z y stk im s. 77 n n (Das A p r i o r i - M a t e r i a l e in de r Ethik) .

(13)

P O D S T A W Y N O R M Y M O R A L N E J 111

w a r t o ś c i , o n e t y l k o o d k r y w a j ą , u j a w n i a j ą , w a r t o ś c i p r z e d m i o ­ t o w e . N i e m o ż n a t w i e r d z i ć , ż e a p r i o r y z m i n t e l e k t u a l n y K a n t a z o s t a ł z a s t ą p i o n y w s y s t e m i e S c h e l e r a a p r i o r y z m e m e m o c j o n a l ­ n y m . I s t n i e j e j e d n a k p e w n a o k o l i c z n o ś ć , k t ó r a w t ę s p r a w ę w n o s i n i e j a k ą t r u d n o ś ć , z w ł a s z c z a g d y c h o d z i o d a l s z e n a s t ę p ­ s t w a w k s z t a ł t o w a n i u s i ę p r o b l e m a t y k i n o r m y e t y c z n e j . O t o w a r t o ś c i b y w a j ą o d k r y w a n e c z y t e ż u j a w n i a n e w p r z e ż y c i u e m o c j o n a l n y m o d r a z u w e d l e p e w n e g o p o r z ą d k u h i e r a r c h i c z ­ n e g o — j a k o w y ż s z e l u b t e ż j a k o n i ż s z e . T a i c h i n t e n c j o n a l n a

„ w y ż s z o ś ć " l u b t e ż „ n i ż s z o ś ć " z a w i e r a j a k ą ś r e l a c j ę i m m a n e n t n ą d o p e w n e j w a r t o ś c i , k t ó r ą d a n y p o d m i o t p r z e ż y w a j a k o n a j w y ż ­ s z ą , o r a z d o p e w n e j , k t ó r ą p r z e ż y w a o n j a k o n a j n i ż s z ą , n i e j e s t t o j e d n a k r e l a c j a u j m o w a n a r o z u m e m a l b o t e ż w r ę c z w y r o z u m o - w a n a i u z a s a d n i a n a , a l e r e l a c j a b e z p o ś r e d n i o o d c z u t a .

E m o c j o n a l n e m u p o z n a n i u w a r t o ś c i t o w a r z y s z y p e w n e o d ­ c z u c i e p o w i n n o ś c i . C h o d z i j e d n a k t y l k o o p o w i n n o ś ć i d e a l n ą ( = w a r t o ś ć x p o w i n n a b y z o s t a ć z r e a l i z o w a n a ) , p r z y c z y m S c h e - l e r p o d k r e ś l a , ż e d o i s t o t y w a r t o ś c i ż a d n a p o w i n n o ś ć n i e n a l e ż y , w a r t o ś ć j e s t b o w i e m s a m a w s o b i e o b o j ę t n a n a i s t n i e n i e , a w i ę c t e ż n a j e j r e a l i z a c j ę z e s t r o n y o d n o ś n e g o p o d m i o t u . P r z e ż y c i e p o w i n n o ś c i „ i d e a l n e j " m o ż e w i ę c r o d z i ć s i ę t y l k o z o w e g o p o d ­ m i o t u — s t a n o w i o n o d l a ń j a k b y z a p r o s z e n i e d o r e a l i z a c j i w a r ­ to ś c i . Z a p r o s z e n i a o w e g o j e d n a k n i e w o l n o b r u t a l n i e z n i s z c z y ć ż a d n y m r o z k a z e m , i m p e r a t y w e m c z y n o r m ą — p r z e z n o r m ę r o z u m i e t u t a j S c h e l e r n a k a z w z a s i ę g u o g ó l n y m . W a r t o ś ć , s k o r o d a ł a o s o b i e z n a ć c z ł o w i e k o w i p r z y p o m o c y o d c z u c i a , z k t ó ­ r y m ł ą c z y ł o s i ę p r z e ż y c i e i d e a l n e j p o w i n n o ś c i , p o w i n n a s t a ć s i ę p r z e d m i o t e m r e a l i z a c j i z e s t r o n y t e g o ż c z ł o w i e k a n a z a s a d z i e s a m e g o p o c i ą g u e m o c j o n a l n e g o , k t ó r y t o p o c i ą g w a r t o ś ć z a w s z e w y w o ł u j e w p o d m i o c i e .

T a k w i ę c S c h e l e r p r z y j m u j e i d e a l e s S o l l e n w a r t o ś c i , a l e p r z e ­ c i w s t a w i a s i ę k a ż d e m u p r z e j a w o w i n o r m a t i v e s S o l l e n , t o o s t a t n i e b o w i e m z n o s i c a ł ą s a m o d z i e l n o ś ć p r z e ż y w a n i a w a r t o ś c i i p o d ­ p o r z ą d k o w u j e d z i a ł a j ą c e g o „ n a ś l e p o " w o l i c u d z e j . P o d p o r z ą d k o ­ w a n i e t a k i e n i e s i e z s o b ą k a ż d y r o z k a z , a w i ę c t z w . r o z k a z s u ­ g e s t y w n y ( „ z r o b i s z t o a t o " ) , w k t ó r y m w o g ó l e n i e w s p o m i n a

(14)

s i ę o i s t n i e n i u w o l i t e j o s o b y , d o k t ó r e j r o z k a z s i ę z w r a c a — a l e t a k ż e i r o z k a z p e d a g o g i c z n y ( „ b ę d z i e n a j l e p i e j d l a c i e b i e , j e ś l i u c z y n i s z to , c o c h c ę , a b y ś u c z y n i ł ' ' ) u n i e m o ż l i w i a s a m o d z i e l n e p r z e ż y c i e t e j w a r t o ś c i , k t ó r a m a b y ć p r z e d m i o t e m r e a l i z a c j i . Z t e g o s a m e g o p o w o d u S c h e l e r j e s t p r z e c i w n y n a w e t w s z e l k i m r a d o m w e t y c e , i t o r ó w n i e ż t z w . r a d o m e w a n g e l i c z n y m , b o i w n i c h z a w i e r a s i ę o d d z i a ł y w a n i e n a w o l ę d r u g i e j o s o b y . D o p i e r o w t y m , c o n a z y w a o n d o r a d ą m o r a l n ą , n i e z n a j d u j e ż a d n e j s u g e s t i i , a l e p r o s t ą t y l k o i n f o r m a c j ę o j a k i e j ś w a r t o ś c i p o ł ą c z o n ą z j e j w s k a z a n i e m , t a k ż e d r u g i c z ł o w i e k s a m ł a t w i e j m o ż e p o z n a ć , c o m a c z y n i ć . T o s y s t e m a t y c z n e u s u w a n i e w s z e l ­ k i c h p r z e j a w ó w r e a l n e j p o w i n n o ś c i i z o b o w i ą z a n i a z e t y k i , w s z e l k i c h f o r m n a k a z u a n a w e t r a d y , j e s t w o c z a c h S c h e l e r a r ó w n o z n a c z n e z p r z e z w y c i ę ż a n i e m n e g a t y w i z m u w e t y c e , k t ó r y r o z p a n o s z y ł s i ę w n i e j o d c z a s ó w K a n t a o r a z k a t e g o r y c z n e g o i m p e r a t y w u . K a ż d y m a s w ó j o s o b i s t y ś w i a t w a r t o ś c i z j a k ą ś s p e c y f i c z n ą h i e r a r c h i ą —- s w o j e w ł a s n e a p r i o r i. T y m n i e m n i e j n a l e ż y s t w i e r d z i ć , ż e i s t n i e j ą c h a r a k t e r y s t y c z n e d l a p e w n y c h e p o k c z y t e ż g r u p s p o ł e c z n y c h s y s t e m y w a r t o ś c i , c h a r a k t e r y ­ s t y c z n e p r z e z w ł a ś c i w e d l a n i c h z h i e r a r c h i z o w a n i e , p r z e z r e l a c j e

„ w y ż s z o ś c i " i „ n i ż s z o ś c i " w e w n ą t r z t e g o , c o S c h e l e r n a z y w a e t o s e m 20. E t o s t e n u l e g a z m i a n o m , u l e g a r o z w o j o w i . S c h e l e r n i e u z n a j e j a k i e g o ś s t a ł e g o , „ s k o ń c z o n e g o " ś w i a t a d ó b r o b i e k t y w ­ n y c h , a l e k a ż e s i ę n a m l i c z y ć z p e w n ą p e r s p e k t y w ą , w k t ó r e j s t o p n i o w o o d s ł a n i a j ą s i ę p r z e d c z ł o w i e k i e m w a r t o ś c i j a k o „ m a ­ t e r i a ” ż y c i a m o r a l n e g o . P o d k r e ś l a , ż e c a ł a p e ł n i a t y c h ż e w a r ­ t o ś c i n i e m o ż e b y ć o b j ę t a w p r z e ż y c i u j e d n e g o j a k i e g o ś c z ł o ­ w i e k a a n i n a w e t j e d n e j e p o k i h i s t o r y c z n e j .

W i d a ć j e d n a k , ż e n i e t y l e c h o d z i o o b j ę c i e w s z e l k i c h w a r t o ś c i , i l e r a c z e j o m o ż l i w i e n a j t r a f n i e j s z e u c h w y c e n i e t y c h r e l a c j i h i e r a r c h i c z n y c h , j a k i e p o m i ę d z y n i m i z a c h o d z ą . N a t y m p o l e g a a f i r m a c j a e t o s u c h r z e ś c i j a ń s k i e g o , k t ó r e j w d z i e l e S c h e l e r a t r u ­ d n o s i ę n i e d o c z y t a ć . J e z u s C h r y s t u s , w k t ó r y m S c h e l e r w i d z i n a j w i ę k s z e g o g e n i u s z a m o r a l n o - r e l i g i j n e g o l u d z k o ś c i , u c h w y c i ł w ł a ś n i e n a j t r a f n i e j r e l a c j e h i e r a r c h i c z n e w ś r ó d w a r t o ś c i , r z e c

20 O p. cit., s. 311 n n. ( V a r i a t i o n e n d e r Ethos) .

(15)

PO D S T A W Y N O R M Y M O R A L N E J 113

m o ż n a : n a j d o s k o n a l e j u p o r z ą d k o w a ł c a ł ą „ m a t e r i ę " e t y c z n ą . B y ł o t o z d a n i e m S c h e l e r a d z i e ł o „ s e r c a " , n i e r o z u m u , w s z e l k i b o w i e m p o s t ę p w d z i e d z i n i e m o r a l n o ś c i j e s t d z i e ł e m s e r c a , s p r o ­ w a d z a s i ę d o t e j p r a w i d ł o w o ś c i , z j a k ą e m o c j o n a l n e a k t y m i ­ ł o ś c i i o d c z u c i a z a a n g a ż u j ą s i ę w k s z t a ł t o w a n i u e t y c z n e g o a p r i o r i .

2. P R A W ID Ł O W O Ś Ć P R Z E Ż Y W A N IA W A R T O Ś C I CZY N O R M A ?

T o ,,a p r i o r i e t y c z n e ", k t ó r e w p r a k t y c e u t o ż s a m i a s i ę z a w s z e z j a k ą ś p o s t a c i ą e t o s u , p o s i a d a b e z p o ś r e d n i z w i ą z e k z s a m y m p r z e ż y w a n i e m w a r t o ś c i m o r a l n y c h 21. W a r t o ś c i t e p o j a w i a j ą s i ę b o w i e m p r z y s p o s o b n o ś c i r e a l i z o w a n i a j a k i e j ś „ m a t e r i i " , tj. j a ­ k i c h ś w a r t o ś c i p r z e d m i o t o w y c h o o k r e ś l o n e j a p r i o r i p o z y c j i h i e r a r c h i c z n e j . S k o r o m i a n o w i c i e r e a l i z u j ę —• a r e a l i z a c j a t a d o ­ k o n u j e s i ę z a w s z e c h c e n i e m — w a r t o ś ć , k t ó r ą p r z e ż y w a m j a k o w y ż s z ą , w ó w c z a s w p a r z e z t a k ą r e a l i z a c j ą c z u j ę s i ę m o r a l n i e d o b r y , p o z y t y w n a w a r t o ś ć m o r a l n a p o j a w i a s i ę w m o i m ś w i e c i e e m o c j o n a l n y m . W p r z e ż y c i u t e g o „ d o b r a " z a w i e r a s i ę p e w n a r e l a t y w n o ś ć ł a t w o z r o z u m i a ł a w o b e c f a k t u , ż e w y ż s z o ś ć w a r ­ t o ś c i b ę d ą c e j p r z e d m i o t e m r e a l i z a c j i z a w i e r a w s o b i e r e l a c j ę d o w a r t o ś c i n a j w y ż s z e j . G d y b y s a m a t a w a r t o ś ć n a j w y ż s z a s t a ł a s i ę p r z e d m i o t e m c h c e n i a , w ó w c z a s r e a l i z a c j i t a k i e j m u s i a ł o b y t o w a r z y s z y ć p r z e ż y c i e „ d o b r a " w z n a c z e n i u a b s o l u t n y m .

P r z e c i w n i e k s z t a ł t u j e s i ę m o j e p r z e ż y c i e m o r a l n e w ó w c z a s , g d y p r z e d m i o t e m c h c e n i a c z y n i ę w a r t o ś ć , k t ó r e j n i ż s z o ś ć o d c z u ­ w a m w m o i m e m o c j o n a l n y m p o l u w i d z e n i a . R e a l i z a c j i t a k i e j t o w a r z y s z y o d c z u c i e „ z ł a " — w a r t o ś ć m o r a l n a n e g a t y w n a p o j a ­ w i a s i ę w m o i m ś w i e c i e e m o c j o n a l n y m , j e s t t o z n ó w „ z ł o " o z a ­ b a r w i e n i u r e l a t y w n y m — ł a t w o z r o z u m i a ł e : p r z e c i e ż k a ż d a w a r ­ t o ś ć „ n i ż s z a " w s a m e j s w e j i s t o c i e z a w i e r a r e l a c j ę d o j a k i e j ś w a r ­ t o ś c i n a j n i ż s z e j . G d y b y t a o s t a t n i a b y ł a p r z e d m i o t e m m o j e g o c h c e n i a , w ó w c z a s c z u ł b y m s i ę z ł y w z n a c z e n i u a b s o l u t n y m . T a k w i ę c i „ d o b r o " i „ z ł o " , p o z y t y w n a o r a z n e g a t y w n a w a r t o ś ć m o -

21 O p . cit., s. 19 n n . (Da s V e r h ä l t n i s s d e r W e r t e , ,g u t" u n d „ b ö se " z u d e n ü b r i g e n W e r t e n u n d z u d e n G ü te r n ).

8 — R o c z n ik i T e o lo g ic ? n o -K a n o n ic z n e

(16)

r a l n a , s t o p n i u j ą s i ę w p r z e ż y c i u z a l e ż n i e o d „ m a t e r i i ” d z i a ł a n i a m o r a l n e g o c z ł o w i e k a .

S c h e l e r u c h w y c i ł w t e n s p o s ó b z a s a d n i c z ą p r a w i d ł o w o ś ć , j a k a f e n o m e n o l o g o w i n a r z u c a s i ę w z w i ą z k u z p r z e ż y w a n i e m

„ d o b r a " i „ z ł a ” m o r a l n e g o . C z y m o ż n a j e d n a k p o w i e d z i e ć , ż e c h w y t a j ą c t ę p r a w i d ł o w o ś ć p o s t a w i ł j a k ą ś z a s a d ę n o r m a t y w n ą , ż e o k r e ś l i ł n o r m ę e t y c z n ą ? — P o m i j a j ą c j u ż n a w e t t ę o k o l i c z n o ś ć , ż e z a s a d y n o r m a t y w n e j n i e c h c i a ł b y s t a w i a ć z u w a g i n a r z e k o m o n e g a t y w n y c h a r a k t e r , k t ó r y t o w a r z y s z y w s z e l k i e j n o r m i e , w s z y s t k i e m u , c o m a z a z a d a n i e o k r e ś l i ć a z w ł a s z c z a w y w o ł a ć p o w i n n o ś ć , n a l e ż y s t w i e r d z i ć , ż e p r z y t o c z o n a p r a w i d ł o w o ś ć p r z e ­ ż y w a n i a d o b r a i z ł a m o r a l n e g o w z a s a d z i e n i e m a c h a r a k t e r u n o r m y . N i e m ó w i o n a b y n a j m n i e j , c o j e s t d o b r e , a c o złe , p o d a j e t y l k o , p r z y s p o s o b n o ś c i c z e g o (tj. j a k i e j w a r t o ś c i ) „ d o b r o ” l u b

„ z ł o " s i ę p r z e ż y w a . T o z a ś j e s t z a s a d n i c z a r ó ż n i c a . P r z y t o c z o n a p r a w i d ł o w o ś ć n o s i c h a r a k t e r p r z e d e w s z y s t k i m o p i s o w y , n i e z a ś n o r m a t y w n y . T y m n i e m n i e j o c z y s t e j o p i s o w o ś c i n i e m o ż e b y ć m o w y d l a t e g o , ż e w g r ę w c h o d z ą w a r t o ś c i . C o w i ę c e j — w g r ę w c h o d z i z a w s z e j a k a ś h i e r a r c h i a w a r t o ś c i , i c h w y ż s z o ś ć l u b n i ż ­ s z o ś ć , a t o w s z y s t k o w n o s i j a k b y z d a l e k a p e w i e n m o m e n t n o r m o w a n i a — u s t a w i a n i a c z y n u , tj. c h c e n i a w ś w i e c i e w a r t o ś c i . Z w r ó c i l i ś m y j u ż n a t o u w a g ę w i n n y m k o n t e k ś c i e f i l o z o f i c z n y m a n a l i z u j ą c p o g l ą d y ś w . T o m a s z a n a z a g a d n i e n i e n o r m y .

W y ż s z o ś ć i n i ż s z o ś ć w a r t o ś c i d o s t a r c z a n i e w ą t p l i w i e a p r i o r i p e w n y c h d y r e k t y w n o r m a t y w n y c h , s ą t o j e d n a k n i e j a k o d y r e k ­ t y w y d a l s z e t y l k o . B l i ż s z y c h d y r e k t y w , b l i ż s z y c h p o d s t a w n o r ­ m o w a n i a , S c h e l e r n i e w s k a z a ł , a l e b o d a j ż e t e ż n i e m ó g ł w s k a ­ z a ć p r z y t a k i e j w i z j i r z e c z y w i s t o ś c i , j a k ą d y s p o n o w a ł w s w y m s y s t e m i e f i l o z o f i c z n y m . D y r e k t y w y z a ś d a l s z e p o z o s t a w i o n e s a m e s o b i e o k a z u j ą s i ę p r z y b l i ż s z y m z e t k n i ę c i u z ż y c i e m n i e ­ w y s t a r c z a j ą c e . N i e z a s p o k a j a j ą p o p r o s t u p o t r z e b k o n k r e t n e g o n o r m o w a n i a , k o n k r e t n e g o o r z e k a n i a o d o b r u l u b z ł u w d z i a ł a l ­ n o ś c i c z ł o w i e k a . T a k w i ę c n p . s a m o o d c z u c i e w y ż s z o ś c i p e w n y c h w a r t o ś c i , n p , r e l i g i j n y c h , k t ó r e ł ą c z ą s i ę z k o n k r e t n ą c z y n n o ś c i ą m o d l i t w y , n i e d o s t a r c z a m i j e s z c z e b l i ż s z e j i w y s t a r c z a j ą c e j p o d ­ s t a w y d o s t w i e r d z e n i a , ż e t a k o n k r e t n a m o d l i t w a j e s t c z y n e m

(17)

P O D S T A W Y N O R M Y M O R A L N E J 115

m o r a l n i e d o b r y m . P o d o b n i e t e ż t r u d n o j e s t o r z e c , ż e t a k i e p r z e ­ ż y c i e w a r t o ś c i z m y s ł o w y c h , j a k i e n i e w ą t p l i w i e w i ą ż e s i ę n p . z j e d z e n i e m , j e s t m o r a l n i e z ł e d l a t e g o , ż e s a m e w a r t o ś c i z m y ­ s ł o w e o d c z u w a m j a k o „ n i ż s z e " .

M o ż n a b y m n o ż y ć p r z y k ł a d y p r z e m a w i a j ą c e z a t y m , ż e s a m o o d c z u c i e h i e r a r c h i i w a r t o ś c i n i e d o s t a r c z a c z ł o w i e k o w i d o s t a ­ t e c z n e j p o d s t a w y d o b e z p o ś r e d n i e g o n o r m o w a n i a , j a k k o l w i e k p e w i e n d a l s z y i c h w p ł y w n a t ę c z y n n o ś ć n i e u l e g a w ą t p l i w o ś c i . T a k n p . n i e u l e g a w ą t p l i w o ś c i , ż e m o d l i t w ę j a k o t a k ą u z n a j e s i ę z a c z y n n o ś ć d o s k o n a l s z ą n i ż j e d z e n i e j a k o t a k i e — i to o w s z e m z r a c j i t e j g ł ó w n e j w a r t o ś c i , k t ó r a w j e d n y m i d r u g i m w y p a d k u s t a n o w i p r z e d m i o t p r z e ż y c i a . N o r m o w a n i e j e d n a k ż e n i e d o t y c z y t y l k o c z y n ó w j a k o t a k i c h , a l e m u s i d o t y c z y ć c z y n ó w k o n k r e ­ t n y c h w i c h n a t u r a l n e j i p r a k t y c z n e j p o s t a c i . W p r z e c i w n y m r a z i e ś w i a t d o b r a i z ł a m o r a l n e g o u k s z t a ł t o w a ł b y s i ę w j a k i ś s p o s ó b d o ś ć n i e w s p ó ł m i e r n y w z g l ę d e m n a s z e j n a t u r y . G d y b y

„ d o b r o " s y s t e m a t y c z n i e i a p r i o r i w i ą z a ł o s i ę t y l k o z t y m c o w y ż ­ s z e ( d u c h o w e — ś w i ę t e — b o s k i e ) , a „ z ł o " z t y m c o n i ż s z e ( w i ­ t a l n e — z m y s ł o w e ) , w ó w c z a s n i e u c h r o n n i e p o p a d a l i b y ś m y w j a k i ś m a n i c h e i z m . W a ż n i e j s z a z a ś j e s z c z e j e s t t a u w a g a , ż e w ó w c z a s d o b r o m o r a l n e , p o d o b n i e z r e s z t ą j a k i zło, b y ł o b y z b y t j e d n o z n a c z n i e u w i k ł a n e w „ m a t e r i i " , w p r z e d m i o t a c h n a s z e g o d z i a ł a n i a , a n i e s t a n o w i ł o b y d o ś ć w y r a ź n e j i c h a r a k t e r y s t y c z n e j d o s k o n a ł o ś c i p o d m i o t u , tj. o s o b y d z i a ł a j ą c e j .

J e s z c z e p o w a ż n i e j s z e z a s t r z e ż e n i a b u d z ą s i ę w zrw iązku z d r u g ą p r a w i d ł o w o ś c i ą , w e d l e k t ó r e j z d a n i e m S c h e l e r a d o b r o i z ł o m o r a l n e p o j a w i a s i ę w p r z e ż y c i u d z i a ł a j ą c e j o s o b y . D o b r o m i a n o w i c i e m i a ł a b y o n a p r z e ż y w a ć w ó w c z a s , g d y p r z e d m i o t e m c h c e n i a c z y n i j a k ą ś w a r t o ś ć p o z y t y w n ą w d a n e j , a t o m i a n o w i c i e w y ż s z e j k l a s i e w a r t o ś c i , z ło z a ś , g d y p r z e d m i o t e m t y m c z y n i w a r t o ś ć n e g a t y w n ą w t e j s a m e j k l a s i e . R e g u ł a n i n i e j s z a w y g l ą d a j a k o u z u p e ł n i e n i e p o p r z e d n i e j , w n i c z y m s i ę t a m t e j n i e s p r z e ­ c i w i a j ą c . Z a k ł a d a o n a j u ż i s t n i e n i e p e w n y c h k l a s w a r t o ś c i — z n ó w w y ż s z y c h l u b n i ż s z y c h . O t ó ż d o b r o m i a ł o b y t o w a r z y s z y ć w a r t o ś c i p o z y t y w n e j w y ż s z e j k l a s y r e a l i z o w a n e j c h c e n i e m w o d ­ r ó ż n i e n i u o d w a r t o ś c i n e g a t y w n e j t e j ż e k l a s y . J e ż e l i w i ę c

(18)

n p . w e ź m i e m y k l a s ę w a r t o ś c i e s t e t y c z n y c h , p r z e ż y c i e d o b r a m o ­ r a l n e g o m u s i a ł o b y s i ę z a w s z e w i ą z a ć z c h c e n i e m p i ę k n a , p r z e ­ ż y c i e z a ś z ł a z c h c e n i e m b r z y d o t y . T r u d n o z a p r z e c z y ć , ż e j a k i e ś d o b r o i z ło z t y m i p o s t a c i a m i c h c e n i a s i ę w i ą ż e — a l e c z y t o j e s t d o b r o i zło m o r a l n e ? P o w s t a j e w i ę c t y m b a r d z i e j t o p y t a n i e , c z y S c h e l e r n i e z a c i e r a i s t o t n e j o d r ę b n o ś c i , j a k ą w a r t o ś c i m o r a l n e p o s i a d a j ą , n a r z e c z s a m e j „ m a t e r i i " l u d z k i e g o d z i a ł a n i a , c z y n i e p r z e n o s i n i e j a k o w a r t o ś c i m o r a l n y c h i n a l i u d g e n u s .

W s z y s t k o t o ł ą c z y s i ę j a k n a j b a r d z i e j z z a g a d n i e n i e m n o r m y . N o r m ą b o w i e m n a z w i e m y to , c o w j a k i ś s p o s ó b w y t w a r z a w a r ­ t o ś c i m o r a l n e , z n a j d u j e s i ę n i e j a k o b e z p o ś r e d n i o p r z y i c h n a r o ­ d z e n i u , a w k a ż d y m r a z i e c o u m o ż l i w i a i c h k s z t a ł t o w a n i e s i ę w c z ł o w i e k u —■ o s o b i e . O t ó ż , j a k w i d z i e l i ś m y , w a r t o ś c i p r z e d ­ m i o t o w e i s t o t n i e u m o ż l i w i a j ą t o k s z t a ł t o w a n i e s i ę d o b r a l u b z ła m o r a l n e g o w c z ł o w i e k u , a l e t y l k o j a k b y z d a l e k a . N a j b l i ż s z e g o c z y n n i k a S c h e l e r n i e w s k a z a ł —■ t a k p r z y n a j m n i e j n a l e ż y s ą d z i ć n a p o d s t a w i e a n a l i z y .

D l a ś w . T o m a s z a , j a k s o b i e p r z y p o m i n a m y , o w y m n a j b l i ż ­ s z y m ź r ó d ł e m , z k t ó r e g o n i e j a k o b i j ą „ w a r t o ś c i ” m o r a l n e , d o b r o i z ł o m o r a l n e , j e s t n a t u r a l n e u z d o l n i e n i e r o z u m u d o p o z n a w a n i a p r a w d y w t y m w s z y s t k i m , c z e g o c h c e w o l a c z y l i w k a ż d y m d o b r u , k t ó r e j e s t j e j „ m a t e r i a l n y m ” p r z e d m i o t e m l u b c e l e m . W e d ł u g S c h e l e r a n a t o m i a s t w a r t o ś c i m o r a l n e n i e j a k o w y t r y s k a j ą w p r z e ż y c i u e m o c j o n a l n y m c z ł o w i e k a p r z y s p o s o b n o ś c i p r z e ż y ­ w a n i a j a k i c h k o l w i e k i n n y c h w a r t o ś c i w s p o s ó b z u p e ł n i e s p o n ­ t a n i c z n y , t y l k o w e d l e p e w n e j z n a m i e n n e j p r a w i d ł o w o ś c i — o n i e j t o w ł a ś n i e b y ł a t e r a z m o w a . A n a l i z a S c h e l e r a n i e w y k a z u j e w t y m m i e j s c u o b e c n o ś c i ż a d n e g o s u b i e k t y w n e g o c z y n n i k a n o r m u j ą ­ c e g o : w a r t o ś c i w r ę c z r o d z ą s i ę p o z a n o r m ą p o d m i o t o w ą i n i e z a ­ l e ż n i e o d n i e j , c o w i ę c e j — w b r e w t e m u w s z y s t k i e m u , c o r o l ę n o r m a t y w n ą m o g ł o b y s p e ł n i a ć , p r z y c z y n i a j ą c s i ę d o p r z e ż y c i a p o w i n n o ś c i . Ł a t w o z d a ć s o b i e s p r a w ę z t e g o , ż e S c h e l e r t a k w y ł ą c z n i e i j e d n o s t r o n n i e n a s t a w i ł s i ę n a p r z e z w y c i ę ż e n i e f o r m a l i z m u K a n t a w e t y c e , ż e z u p e ł n i e n i e d o s t r z e g ł c a ł e g o p o z y ­ t y w n e g o i k o n s t r u k t y w n e g o z a g a d n i e n i a n o r m y — p o w i e d z m y w i ę c e j : n i e m ó g ł g o w ł a ś c i w i e z o b i e k t y w i z o w a ć p r z y z a ł o ż e n i a c h

Cytaty

Powiązane dokumenty

Zgadzam sie˛ natomiast co do tego, z˙e termin innowacja frazeologiczna jest pre- cyzyjniejszy od uz˙ytego przeze mnie.. Na koniec jeszcze uwaga o polszczeniu obcych terminów: s ˛

Ważny jest jednak także sposób tworzenia nastroju - poprzez hiperbolizację (typową dla ekspresjonjzmu) lub poprzez impresjonistyczne posługiwanie się płaszczyznami (rosa

na w tym traktacie, albo zgoda wszystkich kontrahentów, wyra­ żona w formie jakiego bądź aktu międzynarodowego 1 1 ). Tak więc norma traktatowa wewnętrzna różni się od ustawy

Pierwsza, Romanowowie (1), zaczyna się od Fiodora Romanowa (ojca cara Michała) i kończy na Elżbiecie Piotrownie, natomiast druga, Romanowowie (2). Z tabel

Obrady sesji charakteryzowały się szczerością wypowiedzi, dążeniem do wszech­ stronnej oceny ZMP i próbami wyciągnięcia z dorobku tej organizacji tego, co

Otwarcie się na tę sztukę ozna- cza wchłonięcie nie tylko barwy, kształtu, przestrzeni ale także ułamka, refleksu tej intensywności, której doświadczał malarz: „Czasem udaje

Wynika z nich, że powrót w debatach ekonomicznych do re- fleksji nad funkcjonalnością depozytu ordoliberalnych wartości względem współczesnych wyzwań i zagrożeń rozwojowych

W zeszłym roku ten efekt działał w drugą stronę – osłabiający się złoty między końcem 2015 a końcem 2016 roku podniósł nominalną wartość długu publicznego