Problemowa koncepcja badania naukowego. Cz. 1 / Zygmunt Hajduk.

ZYGMUNT HAJDUK

R o c z n ik i F i l o z o f i c z n e Tom XXXTV, z e s z y t 5 - 1986

Biblioteka Uniwersytecka KUL

llllllllllll _1000903788

PROBLEMOWA KONCEPCJA BADANIA NAUKOWEGO C zęść I

1 . A k tu aln o ść

W tr a d y c y j n e j f i l o z o f i i n a u k i n ie przyw iązyw ano w spo só b p ro g r a ­ mowy w ię k sz e j w agi do t e o r e t y c z n e j r e f l e k s j i nad zespołem z a g a d n ie ń

d o ty c z ąc y c h p ro b le m u . Tej k a t e g o r i i n ie um ieszczan o w z b io rz e n a c z e l­

nych s t r u k t u r m e to d o lo g ic z n y c h lu b e p is te m ic z n y c h , t a k i c h j a k o b s e r ­ w a c ja , e k sp e ry m e n t, p o m ia r, u o g ó ln ie n ie e m p iry c z n e , h ip o te z a , praw o, t e o r i a lu b te s t o w a n ie , z w ła sz c z a em p iry c z n e, czy te ż fu n k c je s y ste m a - ty z a c y jn e . K o re k tu ra t a k ie g o s t a n u rz e c z y d o k o n a ła s i ę wraz z r e o r i e n ­ t a c j ą t e o r i i r a c j o n a l n o ś c i na p ro b le m a ty k ę d y nam iki n a u k i, k t ó r a b y ła z re g u ły p o m ijan a w k ie ru n k a c h p o z y ty w iz u ją c y c h , k o n c e n tru ją c y c h s i ę z a s a d n ic z o na k w e s tia c h tz w . s t a t y k i n a u k i. Respektow ano n ie w ą tp liw ie s z e re g odnośnych s tw ie r d z e ń znanych o g ó ln ie . Zgadzano s i ę z tym , że o k re ś lo n a k o n c e p c ja problemów le ż y u podstaw m niej lu b b a r d z i e j ade­

kw atnego u j ę c i a b a d a n ia naukowego, z w łasz cz a je g o g e n ero w an ia . S ta ­ w ia n ie o ra z rozw iązy w an ie problem ów naukowych le ż y bowiem w samym t r z o ­ n ie t a k ie g o b a d a n i a . W iększość h i p o t e z , t e o r i i o ra z zabiegów w y jaś­

n i a n i a czy przew id y w an ia tra k to w a n o ja k o ro z w ią z a n ia p o staw io n y c h kwe­

s t i i , n ie u to ż sa m ia n o je d n a k w sz y s tk ic h ro z w ią z a ń problemów z t e o r i a ­ m i. R ozw iązania t a k i e b y ły t e ż uważane za o s i ą g n i ę c i a n a u k i, zw łaszcza zespołów badaw czych. Uważano t e ż , że w p u n k c ie w y jś c ia badań le ż y o p e r a c j a s e le k c jo n o w a n ia pro b lem u badaw czego, k tó ry o r i e n t u j e c a ły p ro c e s badaw czy. Z id e n ty fik o w a n ie i p o s ta w ie n ie problem u j e s t n ie m n iej d o n io s łe od je g o r o z w ią z a n ia . P o trz e b n e s ą n i e je d n o k r o tn ie więk­

s z e k o m p eten cje fachow e d la z id e n ty fik o w a n ia ź le p o staw io n y c h p r o b le ­ mów, zw łasz cz a gdy c i e s z ą s i ę sze rsz y m z a in te re s o w a n ie m , a n i ż e l i d la u k a z a n ia b łę d n y c h ro z w ią z a ń d o b rz e p o staw io n y c h z a g a d n ie ń .

Mimo że w p ra k ty o e badaw czej fu n k cjo n o w ały te g o ro d z a ju z a s a d y , t o w f i l o z o f i i n a u k i n ie podejmowano sy ste m a ty c z n y c h badań nad n a tu rą ,

GMoU r,

40 Zygmunt Hajduk

s tru k tu rą problemów, nad związkami między kwestiami naukowymi; nauka nie była też rozpatrywana jako szczególnego rodzaju operacja rozwią­

zywania problemów. Nie opracowano też podejścia do metodologii nauki, w k tó rej problem byłby uważany za stru k tu rę metodologiczną n iezależ­

ną od wyżej wymienionych, za autonomiczną jednostkę an aliz metodolo­

gicznych. Taki stan rzeczy można by usprawiedliwić wykluczeniem z obrębu metodologii problematyki odkrycia, dotyczącej również zabie­

gów staw iania zagadnień, ich selekcjonowania i proponowania rozwią­

zań. Zauważmy jednak, że problemy mogą być przedmiotem badań logiko- strukturalnych, niezależnie od sposobu traktowania zawartości kon­

te k s tu odkrycia. Są przecież doniosłymi osiągnięciami wiedzy, teo rię np. uważa s ię wtedy za problemowy sposób generowania nowych proble­

mów; są też jednostkami komunikowania oraz instruow ania, które s ię odkrywa, ocenia, uznaje bądź odrzuca. Za odrębne odkrycie naukowe uważa s ię /M. Polanyi/ zidentyfikowanie ważkiego i możliwego do roz­

wiązania problemu, ukierunkowującego perspektywicznie dociekania na­

ukowe. Pod tym ostatnim względem koresponduje z te o rią i podobnie do n ie j nie j e s t zadowalająco wyartykułowany. Dotyczy to również pro­

blemów spoza dyscyplin przyrodniczych, zwłaszcza humanistycznych, w tym filo zo ficzn y ch . Teorie problemów tych różnych dziedzin poznania naukowego uzgadniają zwykle dociekania lo g ik o -stru k tu raln e z h is to ­ ry o zno-rozwoj owymi . Właściwą tym koncepcjom j e s t też problemowo zo­

rientowana h is to ria id ei /np. L. Laudan/. Dodajmy, że rozwiązanie problemów przez dane stru k tu iy metodologiczne stanowi w tym nurcie f i lo z o f i i nauki niezależną kw alifikację epistem iczną, ingerującą w ic h ocenę . Wtedy zaś uaktualnia s ię zawartość kontekstów funkcjono­

wania oraz uzasadniania, w których ro ztrząsa s ię czynność rozwiązy­

wania problemów. J e j efektywność odgrywa ro lę w dyskusji nad ra cjo ­ nalnością i postępem nauki2 .

Przedstaw iciele wysuwanych współcześnie problemowych koncepcji badania naukowego podejmują szereg id e i wysuwanych już w przeszłości.

Tradycje programowanej f i lo z o f i i nauki, opartej na interogatywnej t e o r i i badania naukowego, s ię g ają starożytności /A rystoteles/.Późniąj zaznaczają s ię u F. Bacona, I . Kanta, według których is to tn ą ro lę w nauce odgrywa staw ianie pytań przyrodzie, badania zaś stanowią mniej lub bardziej zadowalającą na nie odpowiedź; służą pozyskiwaniu infoj>

macji na drodze staw iania pytań, problemów i ich rozwiązywania. Do

t e j id e i nawiązują później Ch.S. P eirce, R.G. Collingwood w związku z

metodą eksperymentowania. Kontynuatorami te j tra d y c ji są J . Dewey^

Problemowa koncepcja badania naukowego 41 oraz E. Mach. Ten o s ta tn i, podobnie jak I . Kant /metodologiczny ide­

alizm /, ujmuje aktywność poznawczą jako czynność rozwiązywania pro­

blemów. W przeciwieństwie do Kanta utrzymuje on, że czynność ta nie j e s t kontrolowana przez czysty rozum. J e s t natomiast metodologicznie wyselekcjonowanym uogólnieniem biologicznie /instynktow nie/ motywo­

wanej czynności eliminowania braku odpowiedniości między człowiekiem i otoczeniem. Wszystkie problemy naukowe biorą s ię z braku te j odpo­

wiedniości, zasadzającej s ię na niedookreśloności oczekiwań. Elimi­

nacja tego braku j e s t cenna z punktu widzenia przetrwania gatunku. Z tego źródła pochodzą dwa główne typy problemów naukowych. W proble­

mach empirycznych chodzi o adaptację myśli do faktów, w problemach formalnych zaś o adaptację myśli do myśli. Zmodernizowana wersja tego stanowiska zaznaczy s ię u K.R. Poppera, M. Bunge, J . Kekesa . n

Z nazwiskiem Ł. W ittgensteins I /T raćtatu ś Logico-Philosophicus, London 1955 /1 9 2 2 // i W ittgensteins I I /Philosophical In v estig atio n s, Oxford 1958 /1 9 5 5 // wiąże s ię XX-wieczna tradycja tego nurtu, oparta odpowiednio na paradygmacie języka nauk formalnych oraz języka po­

tocznego /jedna z możliwych in te r p r e ta c ji W ittgensteins I I / . 0 i le w pierwszym wypadku objaśnia s ię oraz opracowuje dla przykładu zagad­

nienie sensowności syntetycznych zdań języka na podstawie zdań e le ­ mentarnych oraz ich prawdziwościowych związków, o ty le w wypadku dru­

gim zagadnienia filo z o ficz n e są rozpatrywane na podstawie analizy ję ­ zyka traktowanego jako gra^.

Z tego okresu wpływowymi okazały s ię również publikacje R. G.

Collingwooda6, uwzględniające metodologiczne obok logicznych, ep is­

temologie znych oraz lingw istycznych, jak p rzyjęło s ię współcześnie mówić, aspekty czynności staw iania pytań i wysuwania odpowiedzi. Te­

go rodzaju interogatywna te o ria nauki wydaje s ię bardziej adekwatna od problematyki zastanej w faktycznej praktyce badawczej. Na te j koncepcji badania naukowego zarysowuje s ię nowszy program metodologii nauki. Mimo zastrzeżeń wysuwanych współcześnie pod adresem C ollin­

gwoods ’’lo g ik i pytań i odpowiedzi”, dotyczących m .in. presupozycji pytań konstytuujących badania czy też presupozycji badań w ogóle,pod­

k reśla s ię , że pojmował on wszystkie dociekania badawcze jako zbiór

proponowanych odpowiedzi na pytania?. Zauważa s ię czasem, że to

właśnie Collingwood był pierwszym, który w t e o r i i poznania naukowego

akcentował nie ty le fak ty , te o rie oraz testowanie empiryczne, i l e

problemy, jako naczelne jednostki analizy metodologicznej •

42 Zygmunt H ajduk

Do pow yższych, znanych z h i s t o r i i i w yselek cjo n o w an y ch p ró b o d w o łu ją s i ę w p ro s t lu b p o ś re d n io b o g a ts z e w sp ó łc z e ś n ie k i e r u n k i zarówno m niej lu b b a r d z i e j r e k o n s t r u k c y j n e , a w ięc k o r z y s t a j ą c e w m niejszym lu b w iększym s t o p n i u z wyników l o g i k i e r o t e t y c z n e j o ra z p s y c h o lo g i i k o g n ity w n e j /W. R eitm an , H. S im o n /, j a k i t e k i e r u n k i , k tó ry c h p r z e d s t a w i c i e l e św iadom ie n ie e k s p o n u ją w proponow anych u j ę ­ c i a c h w różnym s t o p n i u zaaw ansow anej t e o r e t y c z n i e problem ow ej k o n - c e p o j i n a u k i. Wspólne d la obydwu k ierunków j e s t d o s t r z e g a n i e z o r i e n ­ to w a n ia zarówno n a u k i, j a k i m e to d o lo g ii na p ro b le m y , i c h s t a w i a n i e , fo rm u ło w a n ie , k r y ty k ę , m ody fik o w an ie, k o ry g o w a n ie , z a s tę p o w a n ie o ra z ro z w ią z y w a n ie . R óżnica d o ty c z y sposobów e k s p l i k a c j i ty c h z ab ieg ó w . J e s t bądź b a r d z i e j i n t u i c y j n a , gdy odw ołuje s i ę do p r a k t y k i n ie ty lk o b a d aw c z ej, bądź b a r d z i e j r e k o n s tr u k c y jn a , gdy u w z g lęd n ia z w ła s z c z a pewne elem en ty ró ż n y c h w e r s j i l o g i k i p y ta ń d la u k a z a n ia s z c z e g ó l n e j r o l i p y ta ń w n a u c e . A u to rzy te g o k ie ru n k u f i l o z o f i i n a u k i k o r z y s t a j ą d o ść sw obodnie z n a rz ę d z i badaw czych te g o d z i a ł u l o g i k i f i l o z o f i c z ­ n e j . Ta l i n i a badań j e s t w sp ó łc z e ś n ie re p re z e n to w a n a m .in . p r z e z n ie ­ k tó ry c h p r z e d s t a w i c i e l i o śro d k a f i ń s k i e g o / J . H in tik k a , X. N i i n i l u o - t o / , p o n a d to p r z e z t a k i c h m y ś l i c i e l i , j a k M. B unge, J . G iedym in, Th.

N i c k l e s , S . B ro m b erg er, K. A jd u k ie w ic z , T. K u b iń s k i, S. K l e i n e r , H.

Sim on, L . T o n d l, N. R e s c h e r. K ie ru n e k opozycyjny t o z w łasz cz a o r i e n ­ t a c j a popperow ska /K .R . P o p p e r, J . A g a s s i, Th. Kuhn, I . L a k a t o s / , a ta k ż e S. Toulm in, J .N . H a t t i a n g a d i , L. Laudan, G .L. P a n d i t , J . Kekes, S . A m sterd am sk i^.

Na r z e c z problem ow ej t e o r i i b a d a n ia naukowego p o d a je s i ę z po­

w yższych p o z y c j i s z e re g r a c j i .

1° N ie z a le ż n ie od sp o so b u re k o n s tru o w a n ia n a u k i pewna s t y l i z o ­ wana p o s ta ć c ie k a w o ś c i le ż y w p u n k c ie w y jś c ia te g o p r z e d s i ę w z i ę c i a . J e j p o s t a c i e t o n p . dylem aty p rag m aty czn e /R .L . A c k o ff/, z a m ie rz e n ie p o z n a n ia nowych fa k tó w lu b w y ty c z e n ia b ie g u z d a rz e ń czy s t w i e r d z e n i a p ra w d z iw o śc i tw ie rd z e ń bądź t e ż ciekaw ość ja k o ź ró d ło wiedzy / A r y s to ­ t e l e s / . Każdą n i e t r y w i a l n ą p o s ta ć c ie k a w o ś c i w yraża s i ę w fo r m ie p y - t a n i a , z d a n ia p y ta jn e g o .

2 ° J e ś l i p o z n a n ie naukowe, je g o w y niki m ają s łu ż y ć z a s p o k a ja n iu

c ie k a w o ś c i, t o w o k re ś lo n y c h t e o r i a c h te g o b a d a n ia n a le ż y u w zg lęd n ić

ró ż n e form y p ow staw ania problem ów . Trudno byłoby z g o d zić s i ę ze s t a ­

now iskiem , jak o b y pewne t y l k o ro d z a je z a g a d n ie ń by ły d o n io s łe lu b by

t a i c h k w a l i f i k a c j a b y ła u z a le ż n io n a od o k r e ś lo n e j i c h form y lu b j ę ­

zy k a, w którym s ą w e rb a liz o w a n e . Bogactwo form odkryć i p ro je k tó w ba-

Problemowa k o n c e p c ja b a d an ia naukowego 45 dawczych s t o i na p rz e s z k o d z ie w y se le k c jo n o w an iu w yróżnionego r e j e ­ s t r u z asad w a rto ś c io w a n ia p rz e d m io tu i formy ty c h o s i ą g n i ę ć . To samo doty czy e w e n tu a ln o ś c i w yróżnionego ję z y k a / f o r m a ln e g o /, do k tó re g o dało b y s i ę na danym e t a p i e badań zredukować fu n k c jo n u ją c e w p ra k ty c e problem y •

5 ° Co do ź r ó d e ł i form b a d a n ia zauważa s i ę w sp ó łc z e śn ie o r ie n ­ t a c j e m eto d o lo g ic z n e o p a rte na w y różnionych dość w ąsk ich z b io ra c h py- t a ń . Według N. R esch era

n p . nauka s y s te m a ty z u je w iedzę o ś w ie c ie na p o d sta w ie w y ja ś n ia ją c y c h z a s a d , u m o ż liw ia ją cy c h odpow iedzi na py­

t a n i e " d la c z e g o ? ’’. Odpowiedź na te g o ty p u p y ta n ie stan o w i t e ż o t ł u - m aczeniu . C h a r a k te r y s ty c z n e d la m e to d o lo g ic z n eg o e s e n c ja liz m u py­

t a n i a o i s t o t ę lu b n a tu r ę rz e c z y / p y t a n i a ty p u "czym j e s t ? " / s ą w P o p p ero w sk iej f i l o z o f i i n a u k i n ie u p ra w n io n e . Przy ta k im w y ró ż n ia ­ n iu o k re ś lo n y c h ro d zajó w p y ta ń w łaściw a nauce by łab y pewna k la s a py­

t a ń , k t ó r e j odpowiada o k re ś lo n a form a w ie d zy . Poza j e j obrębem pozo­

s ta ł y b y b a d a n ia re a liz o w a n e w t r a k c i e zo rg anizow anego kom unikowania o ra z d i a l o g u . Z ad an ia m e to d o lo g ii n ie n a le ż y w ięc upatryw ać w e l i m i ­ now aniu pewnych typów fa k ty c z n y c h b a d ań , le c z w id e n ty fik o w a n iu r ó ż ­ nych podstaw praw om ocności p y ta ń o ra z sto so w an y ch metod u d z i e l a n i a z a d o w a la ją cy c h odpow iedzi 14

Modele b a d a n ia naukowego o p a r te na ro zw iązy w an iu problemów z a - stajem y u K.R. Po p p era i je g o k o n ty n u ato ró w 1^ . w m e to d o lo g ii Poppera id e a problem u n ie b y ła w c en tru m bad ań od samego p o c z ą tk u 1 6 . D opiero p ó ź n ie j P o p p er lo k u je j ą w i c h p u n k c ie w y jś c ia . U trzym uje t e ż , że każda nowa w arto ścio w a t e o r i a g e n e r u je nowe problem y w zw iązku z j e j te sto w a n ie m , a jednym ze sposobów szaco w an ia j e j p ło d n o ś c i j e s t wska­

z a n ie nowych d o n io s ły c h problem ów , którym d a je p o c z ą te k . Dobrze j e s t t e ż c h a ra k te ry z o w a ć naukę ja k o p o stęp o w a n ie od jed n y ch problemów do in n y c h , b a r d z i e j podstaw ow ych. W ielką wagę do p ro b le m ó w ,s y tu a c ji p ro ­ blemowych o ra z i c h m o d y fik a c ji /c z ase m n i e d o s t r z e g a ln y c h , czasem r e ­ w o lu c y jn y c h / p o p rz e z próby i c h ro z w ią z a n ia p rz y w ią z u je s i ę t e ż w h i s - t o r i i n a u k i, k t ó r a n ie j e s t w y łą c z n ie h i s t o r i ą t e o r i i naukowych 17 .

Również J . A g a ss i o p tu je w p ł a s z c z y ź n ie n ie t y l e d e s k ry p ty w n e j,

i l e p re s k ry p ty w n e j t e o r i i n a u k i na rz e c z badań o tw a rty c h , z o r i e n t o ­

wanych na p ro b lem y , i c h ro z w ią z y w a n ie . I n t e r e s u j ą c e ro z w ią z a n ia s ą

c e n n e , naw et gdyby z o s ta ły o b a lo n e w początkow ych f a z a c h t e s t o w a n ia .

Zauważa zarazem , że w p rz e c iw ie ń s tw ie do sprawy o b ie k ty w n o śc i i

w z g lęd n e j d o n i o s ł o ś c i problemów pośw ięca on /P o p p e r / m niej uw agi z ło ­

ż o n e j k w e s t i i d o b o ru z a g a d n ie ń badaw czych. S u g e ru je , że czynność t a

44 Zygmunt Hajduk

do pewnego sto p n ia in te rsu b ie k ty w n a , j e s t realizow ana wedle podat­

nych na krytycyzm k ry terió w ogólnych1 .

Wspólne d la tego kierunku ujmowania nauki i m etodologii j e s t po­

ję c ie rozwiązywania problemów. Każde ze stanow isk tego n u rtu cechuje sw o ista in t e r p r e t a c j a t e j c zy n n o ści. J e ś l i s i ę j ą sk o jarzy z Poppe- rowskim kontekstem u z a sa d n ia n ia , w którym są uprawnione metody p o stę ­ powania badawczego, to r o z p a tru je s i ę lo g iczn e konsekwencje testo w a­

nych h ip o te z . Są kwestionowane w ramach krytycyzmu, również empiryca- nego. W kuhnowskiej f i l o z o f i i nauki czynność t a j e s t zróżnicowana za­

le ż n ie od te g o , czy mamy do cz y n ie n ia z tr a d y c ją nauki norm alnej czy re w o lu c y jn e j. Kuhn nie odnosi te ż tru d n o śc i związanych z negatywnym wynikiem t e s t u /P . Duhem, K.H. P opper/ do indyw idualnej hipotezy czy system u teo rety czn eg o jako c a ł o ś c i , le c z do sp o łe c z n o śc i badaczy u- p raw iający ch naukę norm alną. Ten jaw nie pragmatyczny c h a r a k te r kuh­

nowskiej k o n cep cji nauki /rozw iązyw anie problemów to rozwiązywanie zagadek/ j e s t przeciw staw iany j e j pragm atycznie neutralnym ujęciom . To p rz e c iw sta w ie n ie , z wyraźnym akcentem na czynnik obiektyw istyczny, cech u je stanow isko P oppera, zw łaszcza j e ś l i odwołamy s i ę do jeg o kon­

c e p c ji zaw a rto ści trz e c ie g o ś w ia ta . B a rd ziej pokrewna Kuhnowi n iż Popperowi wydaje s i ę te ż I . L akatosa m etodologia naukowych programów badawczych, poprzez j e j c h a r a k te r h isto ry c z n y i pragm atyczny1^.

Nazywany czasem f i l o z o f i ą problemów ra c jo n a liz m krytyczny u s i­

ł u j e zdać sprawę z ogólnych cech s tr u k tu ra ln y c h różnych d z ie d z in pro­

blemów oraz typów ic h rozw iązań. T ra k tu ją c zaś c a łe " ż y c ie ” jako sta w ia n ie i rozwiązywanie problemów, j e s t te ż o k reślany mianem t e o r i i r a c jo n a ln e j p r a k ty k i, n astęp u jąco c h arak tery zo w an ej: 1° W k a t e g o r i i problemów rozpatryw ać sprawy " ż y c ia " i św ia ta /o d elem entarnych kwe­

s t i i żyoiowych po su b te ln e zag ad n ien ia n au k i, s z t u k i, r e l i g i i / , i to w is to tn y c h a sp ek tach , um ożliw iających ujmowanie ty c h zagadnień z u jed n o lico n eg o punktu w id zen ia. 2® U ogólniać s t r u k t u r a ! np warunki r a c jo n a ln e j p ra k ty k i d la stosow ania ty ch samych wzorców i metod we w szy stk ich sy tu a c ja c h problemowych. 3° W c e lu u s ta le n ia ta k ic h wzor­

ców o k r e ś lić podstawowe warunki ra c jo n a ln o ś c i adekwatnych rozw iązań problemów. 4 ° P rzekładać zasady rozwiązywania zagadnień z je d n e j d z ie d z in y na in n e , łą c z ą c na t e j drodze t e o r i ę i p ra k ty k ę , m yślenie i d z i a ł a n i e , naukę i " ż y c ie " . 5° U niw ersalizow ać treścio w o skonkre­

tyzowany p o s t u l a t r a c jo n a ln o ś c i, by o b ja śn ić na podstaw ie rozważań

ogólnych p o trz e b ę postawy k ry ty c z n e j. Postulowana p rzez ra c jo n a liz m

krytyczny p rak ty k a ra c jo n a ln a p rz e n ik n ie wtedy do poszczególnych

Problem owa k o n c e p c ja b a d a n ia naukowego 45 d z i e d z i n ż y c ia

.

2 , S ta n o w isk a re k o n s tru k c y jn e 2 . 1 . U ję c ie p r z e d a n a lity c z n e

O becnie tru d n o by ło b y ju ż mówić o u je d n o lic o n e j s e m io ty c z n ie i l o g i c z n i e t e o r i i problem ów o g ó ln ie p rz y jm o w an ej, tym b a r d z i e j że z asta je m y ró ż n e p r z e d a n a lity c z n e k o n c e p c je problem ów u w z g lę d n ia ją c e n ie t y l k o k w e s tie poznaw cze, a l e i pozapoznaw cze, j a k ró w n ież ró ż n e d z i a ł y l o g i k i f i l o z o f i c z n e j o ra z i c h w e rs je angażowane do i c h r a c j o ­ n a l i z a c j i . Zwraca s i ę p rz y t e j o k a z j i uwagę na n ie a d ek w a tn o ść o fe ­ row anych p r z e z d z i a ł y t e j l o g i k i środków badaw czych do p e ł n i e j s z e g o z re k o n stru o w a n ia wysuwanych u ję ć problemów f a k t y c z n i e tk w ią c y ch w p r a k ty c e b a d a w c z e j. D otyczy t o w m niejszym s t o p n i u niezaaw ansow anych i n t u i c j i , zw iązan y ch z em piry s ty c z n y mi modelami problemów naukowych, z w łaszcza z tz w . minimalnym i p o z y ty w isty cz n y m . J a k k o lw ie k s y t u a c j e problemowe n ie p o m ie rn ie rz a d k o b y ły przed m io tem o d d z ie ln y c h a n a l i z , n ie m n ie j suponowano, że typow ą s y t u a c j ę problem ow ą lu b pro b lem de­

te r m in u ją t e o r e t y c z n i e n e u t r a l n e dane o b s e r w a c ji, i s t o t n e ró w n ież p rz y i c h r o z w ią z a n ia c h .

Według m inim alnego m odelu e m p iry sty c z n e g o s y tu a c ja ta k a j e s t o k re ś lo n a b ąd ź p rz e z e m p iry c z n ie dany f a k t do w y ja ś n ie n ia , p ro g n o zo ­ w ania na p o d s ta w ie /e w e n t u a ln ie n o w e j/ t e o r i i , bądź p rz e z po szu k iw a­

n ie sposobów / z a l e ż n i e od form y em piryzm u/ k o n t r o l i otrzym anych wy­

ników . Model p o z y ty w isty c z n y d o łą c z a do p o p rz e d n ie g o s k ła d n i k meto­

d o lo g ic z n y . J e s t ubogacony o e k s p l i k a c j e m .in . c z y n n o ś c i w y ja ś n ia n ia , p ro g n o zo w an ia, p o tw ie r d z a n ia , o d n ie s io n y c h do ro z w ią za ń problem ów , c z y l i do h i p o t e z , praw , t e o r i i , co s k ł a d a ł o s i ę na z aw a rto ść kon­

t e k s t u u z a s a d n ia n ia . Wtedy t e ż t e w ła ś n ie s t r u k t u r y , a n ie p ro b le m y , s ą p rzedm iotem z a i n te r e s o w a n ia f i l o z o f i i n a u k i. Problem y naukowe, bo t e t y lk o m iały ra n g ę problemów a u te n ty c z n y c h / n p . M. S c h lic k '/ , b y ł y b ąd ź f a k t u a l n e , bądź języ k o w e. P ie rw sz e s ą rozw iązyw ane na d ro d ze przed m io to w y ch badań p r z y ro d n ic z y c h , d ru g ie zaś s ą u c h y la n e w wyniku k la ro w a n ia zwrotów ję z y k a n p . pew nej t e o r i i . Pragm atyczny w ątek te g o u j ę c i a u ja w n ia e fek ty w n e ro z w ią z a n ie pro b lem u uważane za w ytłum acze­

n ie t r u d n o ś c i . Z ro zu m ien ie powodów j e j p o ja w ie n ia s i ę pozw ala j ą u c h y l i ć , a k o n sek w en tn ie w yelim inow ać sam p ro b le m . K o le jn o ść czynno­

ś c i by łab y w ięc n a s tę p u ją c a : w y ja ś n ie n ie t r u d n o ś c i , j e j z ro z u m ie n ie

o ra z w yelim inow anie

.

46 Zygmunt Hajduk

Powyższa c h a ra k te ry sty k a teg o modelu ma w iele wspólnego z induk- cjonizmem, traktowanym jako kwestionowana w spółcześnie te o r i a odkry­

c i a naukowego. W związku z tym p o s tu lu je s i ę a lte rn a ty w n e , przede wszystkim zaś bogatsze u ję c ia natury o b se rw a c ji, a zw łaszcza p ro b le ­ mów ^naukowych, ic h teo rety czn eg o t ł a , w ramach k tórego w y s tę p u ją ,ja k również ic h m iejsca i r o l i w s tr u k tu r z e oraz rozw oju wiedzy2^ . w w arstw ie te sto w a n ia model pozytyw istyczny z a k ła d a ł zaś ew entualność ja k ie g o ś ro d z a ju a lg o ry tm icz n ej l o g ik i u z a sa d n ia n ia , o k r e ś la ją c e j s y tu a c ję , w k tó r e j problem uważa s i ę za rozw iązany. Mimo że t a id ea te ż b y ła przedmiotem k ry ty k i /n p . H. Putnam2**-/ , b y ła do pewnego sto p ­ n ia wykorzystana w p ó źn iejszy ch te o r ia c h rozwiązywania problemów.

2 .2 . U jęcia a n a lity c z n e

Odwołamy s i ę t u do wpływowych w spółcześnie k o n c e p c ji, k tó ry ch wykład n ie j e s t zawężony do warstwy je d y n ie i n t u i c y j n e j . N iektóre jeg o fragm enty dotyczące e k s p lik a c ji problem u, jeg o typów i rozw ią­

za n ia są przedstaw ione za pomocą środków badawczych l o g ik i k la sy c z ­ n ej i różnych rodzajów l o g ik i e r o te ty c z n e j łą c z n ie z im p lik acjam i me­

todologicznym i i epistem ologieznym i2^ . W ty c h u ję c ia c h ś ro d k i te nie s ą w jednakowym s to p n iu aplikow ane; a k cen tu je s i ę również p o zalo g ica- ne aspekty zag a d n ie n ia .

2 .2 .1 . M. Bunge

2 . 2 . 1 . 1 . K o n tek st, p o d e jś c ie , p ro je k t badawczy

T eo ria poznania naukowego stanow i w iodącą perspektyw ę d y sk u s ji problemów, k tó ry c h d o ciek an ie stanow i o p rz e d się w z ię c iu badawczym.

M iarą s to p n ia jeg o zaawansowania j e s t z a się g ro z trz ą sa n y c h problemów.

Nie w y stę p u ją one w i z o l a c j i , le c z jako s k ła d n ik tzw . p o d e jś c ia /n p . naukowego, aplikatyw nego, te c h n ic z n e g o /. W je g o sk ła d wchodzi wiedza t ł a / B / , problemy / P / , zadania /A / oraz metody czy te ż śro d k i badaw­

cze /M /. Układ te n <B, P, A, M> j e s t zależny od c z a su . Problemy nie z a k ła d a ją z re g u ły c a ł o k s z t a ł t u wiedzy t ł a , le c z ty lk o j e j fragm ent wymagany do io h p o sta w ie n ia i ro z w ią z a n ia . J e s t to tzw . k o n te k s t p ro ­ blem u, k tó iy w danym p o d e jś c iu uw zględnia t e jeg o s k ła d n ik i, k tó re na sposób sy n ta k ty c z n y , semantyczny i pragmatyczny są o d n iesio n e do p o ję ć w ystępujących w sform ułow aniu problem u.

Każdy problem można w z a sa d z ie u jąć na w ie le sposobów, ma zatem

w ięcej kontekstów n iż je d e n . Możliwość w łączenia problemu do a l t e r -

Problemowa koncepoja badania naukowego 47 natywnyoh kontekstów sugeruje w ielość jego rozwiązań, jak również to, że w pewnyoh wypadkaoh j e s t preferowane określone p o d e jśc ie , w in ­ nych zaś j e s t wskazane łą c z e n ie k ilk u podejść cząstkowych. Tego ro­

dzaju problemy p o stu lu ją zwykle badania interdyscyplinarne26 . Zmiana kontekstu problemu, c z y li jego rek on cep tu alizacja, zaohodzi przeważ­

n ie przy roztrząsan iu zagadnień aplikacyjnych np. matematyki, f i z y ­ k i, chem ii.

Ogólnie powiemy, że każdy problem j e s t in te g ra ln ą o zęśo ią kon­

te k stu , j e s t więc - lnaozej mówląo - składnikiem takiego lub innego p o d ejścia . To, które z nich j e s t w łaściw e, będzie uzależnione od za­

dania, c e lu badań. Je&ll do podejśoia wprowadzić proponowane rozwią­

zania w p o sta o i hipotezy lub t e o r i i /H /, to mamy do czynienia z p la ­ nem, programem lub projektem badawozym. Dla zagadnień bardziej do­

n iosłych funkcjonuje k ilk a takich konkurencyjnych projektów. Dziedzi­

ny aktywnej e k sp lo r a c ji poznawczej uważa s i ę za podlegająoy zmianom zespół programów badawozyoh w różnym stopniu od s ie b ie zależnych.

Odróżnia s i ę te ż p rojekt rutynowy od oryginalnego. Pierwszy wią- że s i ę z czynnością roztrząsan ia problemów znanych, rutynowych. Jego fazy to ic h sformułowanie, badanie, rozwiązanie oraz sprawdzenie o- trzymanego wyniku. Fazami drugiego, związanego z problemami badawczy­

mi są: czynność zarysowania problemu, wyboru p od ejśoia, planowanie badania, proponowanie rozw iązania, sprawdzenie wyniku oraz ocena wy­

su n iętego rozwiązania w ś w ie tle dotychczasowej wiedzy. J e ś l i wydaje s i ę ono akoeptowalne, to poszerza s i ę lub rewiduje dotychczasową wie­

dzę, j e j fragment. V przeoiwnym r a z ie powtarza s i ę proces badawczy, modyfikując niektóre jego sk ła d n ik i. W badaniaoh rutynowych sformu­

łowania problemów mają k w a lifik a c ję d efin ity w n o ści, a rozwiązania są traktowane jako pewne, są te ż wykorzystywane do dalszych badań, na­

wet gdyby nie wysuwały nowych problemów. Przebiegają te ż lin e a r n ie do określonego c e lu . Problemy znane są tu badane środkami już zasta­

nymi. W oryginalnym projekoie badawczym sformułowania k w estii badaw­

czych są n ied efln ityw n e, wyniki nie są kwalifikowane jako pewne, a sk ład n ik i p od ejścia są podatne na modyfikacje, co ma wpływ nie tylko na ich rozw iązania, a le także na d alsze problemy. Brak j e s t również algorytmów rozwiązywania takioh k w e s tii, co nie wyklucza ewentualno­

ś c i określonych s t r a t e g ii oraz heurystyk ioh roztrząsan ia2? .

48 Zygmunt Hajduk 2 .2 . 1 . 2 . Logiczna s tr u k tu r a problemów

Termin "problem ", oznaczający tru d n o ść , j a k i e j n ie da s i ę ro z ­ w iązać w sposób autom atyczny, le c z na drodze badań te o re ty c z n y c h lub em pirycznych, j e s t pierwszym ogniwem ła ń cu ch a: p ro b le m -b a d a n ie -ro z - w ią z a n ie . Dotyczy sfe ry /zw erbalizow anego/ p o zn an ia, d z ia ła n ia i war­

to śc io w a n ia . Pierw sza j e s t c e n tr a ln a d la nauk zw łaszcza f a k tu a ln y c h . Obok problemu jak o o b ie k tu pojęciow ego, wyrażanego za pomocą zdań p y ta ją c y c h lu b ro zk azu jący ch czy te ż oznajm ujących pewnego języ k a2®, uw zględnia s i ę czynność sta w ia n ia p y ta ń . Abstrahujemy tu od a sp ek tu p sychologicznego i koncentrujem y uwagę na a sp e k c ie logicznym .

Z tego punktu w idzenia wskazuje s i ę na wewnętrzną s t r u k t u r ę pro­

blemów konstytuow aną p rz e z t ł o lu b p re su p o z y c je , g e n e ra to r o raz ro z­

w iązanie problem u. Niech b ęd zie problem : "co m y śli? " , c z y l i "co s t a ­ nowi podmiot m y ślen ia? ". Przyjm uje s i ę z góry jako niekwestionowane z a ło ż e n ie lu b p rz e sła n k ę i s t n i e n i e o b ie k tu - n ie c h to b ę d z ie umysł lu b mózgowie - na podłożu k tó reg o r e a l i z u j e s i ę p ro ces m y ś le n ia .J e s t on generowany p rz e z p red y k at "m y śli" lub fu n k c ję p ro p o zy cjo n aln ą "x m y śli" /sy m b o lic z n ie "T x "/, g d zie x j e s t wyrażeniem do u s ta le n ia .P r o ­ blem ta k i in d u k u je b ad an ia, k tó ry c h wynikiem b ęd zie ro zw iązan ie o p o s ta c i "b m y śli" /sy m b o liczn ie "T b "/, gdzie b j e s t nazwą o k reślo n e­

go podm iotu. Innymi słowy problem przyjm uje p o s ta ć : " ja k ie ma być x, j e ś l i ma stanow ić podmiot m y ślen ia? " /sy m b o lic z n ie /? x /T x /. Supozycją te g o problem u j e s t w yrażenie "coś m y śli" /sy m b o lic z n ie / 9 x /T x /, jego generatorem j e s t "Tx", a rozw iązaniem "Tb" lu b po p r o s tu "b ". Logicz­

n ie rz e c z b io rą c sz e re g : p re su p o z y c ja -g e n e ra to r-ro z w ią z a n ie d a je s ię zid en ty fik o w ać d la każdej k lasy problemów.

Każdy w łaściw ie problem j e s t staw iany na pewnym t l e wiedzy do­

tych czaso w ej, z a w ie ra ją c e j k o n te k s t oraz jeg o z a ło ż e n ia . S k ład n ik i te g o o s ta tn ie g o z b io ru /dane lu b h ip o te z y / n ie s ą kwestionowane w ba­

d a n iu danego problem u, choć w innego ro d z a ju badaniach n ie j e s t to w ykluczone. Problemy wywodzą s i ę ze z b io ru tzw . form uł o tw artych, u- k azu jący c h lu k i w dotychczasow ej w iedzy, wypełniane wynikami badań.

Form alnie g e n e ra to r jako fu n k c ja p ro p ozycjonalna s t a j e s i ę problemem po d o łą c z e n iu /ró w n ież w ielokrotnym / o p e ra to ra p y tajn eg o sym bolizo­

wanego p rz e z "?"• J e s t in terp reto w an y w epistem ologieznym se n sie p ro ­ wadzenia d o ciekań bez w skazania sposobu re a liz o w a n ia t e j czy n n o ści.

B adania problemu ro z strz y g a ln e g o d a ją w końcu z b ió r form uł czy kon­

s tru k to ró w , k tó re po p o d sta w ien iu do g e n e ra to ra p r z e k s z ta łc a ją go w

Problemowa koncepcja badania naukowego 49 zdanie o określonej wartośoi lo g iczn ej2^.

Występujące w schemacie problemu zmienne są nie tylko indywidu- owe, ale i predykatowe. Te o sta tn ie ukierunkowują badania na nie­

znany zbiór własności P obiektu b. Symboliczna forma odnośnego pro­

blemu //? P /P b / wskazuje na rozumienie symbolu P jako koniunkcji wła­

sności. Gdy pytamy o wartości zmiennych indywiduowych, mamy do czy­

nienia z problemami indywidualnymi, a pytania o wartości zmiennych predykatowych nazywamy problemami funkcjonalnymi. Przyjmiemy, że każdy problem elementarny /atomowy/ należy do jednej z tych dwu klas, a problemy złożone są ioh kombinacją. Zastajemy też problemy, w któ­

rych zmienne nie występują w sposób jawny, lecz ukryty. Dotyczy to pytań o wartość logiczną zdań egzystencjalnych oraz uniwersalnych. 1 tak p ytanie: "czy i s t n ie j ą swobodne kwarki?" przekształca s ię na py­

ta n ie : "czy j e s t prawdą, że i s t n ie j ą swobodne kwarki?", a w formie e x p lic ite : "jaka j e s t wartość logiczna zdania, że i s t n ie j ą swobodne kwarki?" Analogiczny szereg otrzymujemy dla przypadku zdań uniwersal­

nych: "czy każda rzecz s ię zmienia?", "czy j e s t prawdą, że każda rzecz s ię zmienia?", "jaka j e s t wartość logiczna zdania, że każda rzecz s ię zmienia?"^ .

^ s tę p u ją c y w dyskutowanych wypadkach operator pytajny j e s t po­

jęciem pierwotnym i j e s t s ta le stowarzyszony z funkcją zdaniową, za­

w ierającą wyrażenia typu indywiduowego lub predykatowego. Dołączenie operatora nie rozwiązuje zagadnienia. Rozwiązanie lub odpowiedź nie zawiera zmiennych wolnych. W ogólnym wypadku ma k s z ta łt "Bb", gdzie B j e s t n-arnym predykatem, b reprezentuje n-elementowy zbiór indywi­

duów^1.

Podane odróżnienie problemów elementarnych j e s t alternatywne w stosunku do zastanych już podziałów, w których oprócz pytań d ialek­

tycznych wyróżniano pytania dotyczące faktów. J e s t tu uwzględniony nie ty le aspekt logiczny /różne rodzaje zmiennych, jakie w nich wy­

s tę p u ją /, i l e metodologiczny /odpowiedzi p o stu lu ją posłużenie s ię odrębnymi metodami/. Wyróżniano też problemy konstrukcji oraz proble­

my wyprowadzenia logicznych konsekwencji z założeń. Uwspółcześniona

wersja tego podziału /G. Polya/ mówi wtedy odpowiednio o problemach

heurezy i dowodzenia^2 . W nomenklaturze Bungego będą to problemy in ­

dywidualne. Do t e j grupy zalicz a on również nie wyselekcjonowaną w

osobną grupę problemów ro zstrzy g an ia, i to zwłaszcza wtedy, gdy j e s t

postulowane określenie w artości logicznej wyrażenia. Np. pytanie "czy

t j e s t elementem zbioru T?" stanowi szczególny przypadek pytania

50 Zygmunt H ajduk

”ćzy p j e s t prawdziwe?*' o i l e p t o t y l e co t e T ^ . U w zg lęd n ien ie do­

s tę p n y c h środków badawczych o ra z zam ierzonego c e l u o k r e ś la i c h ch a­

r a k t e r m e to d o lo g ic z n y .

Rozpatrzm y je s z c z e k i l k a c ie k aw szy c h k a t e g o r i i problemów e l e ­ m en tarn y ch .

Z problemem odwrotnym lu b dualnym do pro b lem u w p ro st mamy do c z y n i e n ia w tedy, gdy dane te g o o s t a t n i e g o s ą niewiadomymi p ie rw sze g o i o d w ro tn ie . W ta k im zw iązku p o z o s t a j ą n p . z a g a d n ie n ia a n a l iz y i sy n ­ t e z y . Typowym p rzypadkiem ty c h d ru g ic h s ą problem y t e c h n i k i , będące zwykle i n w e r s ją problemów naukowych o znanych ro z w ią z a n ia c h .

W " p ro b le m a c h -d la c z e g o " pytamy o p r z e s ł a n k i danego z d a n ia : / ? p / / p * - q / . Są one c h a r a k t e r y s ty c z n e d l a s y t u a c j i , k ie d y d y sp o n u je s i ę n p . g e n e r a l iz a c ja m i n iż sz e g o r z ę d u , u s i ł u j e s i ę z aś podać wyższego r z ę d u g e n e r a l i z a c j e , z k tó ry c h d a ło b y s i ę p o p rz e d n ie w yprow adzić.O d­

w ro tn o ś c ią s ą problem y w yrażone fo rm u łą : / ? q / / p » - q / . Pytamy wtedy o k onsekw encje z d a n ia p . Są t u dwie s y tu a c je z a l e ż n i e od te g o czy to z d a n ie / p / j e s t fa łsz y w e czy t e ż praw dziw e. W pierw szym wypadku n ie j e s t generow ana w ie d za , l e c z f i k c j e . P y ta n ia d ru g ie g o r o d z a ju s ta n o ­ w ią p u n k t w y jś c ia badań p ło d n y c h .

P y ta n ia e g z y s te n c ja ln e s ą form ułow ane w p o s t a c i : "czy i s t n i e j ą o b ie k ty ty p u K?" lu b o g ó l n i e j : "czy o b ie k ty ty p u K s ą m ożliw e?",g d zie K r e p r e z e n t u j e i c h c e c h y . J e s t t e ż in n a p o s ta ć te g o p y t a n i a : " ja k a j e s t w a rto ść lo g ic z n a z d a n ia , że K j e s t lu b może być k l a s ą n ie p u s t ą ? "

Z a le ż n ie od fo rm aln eg o lu b fa k tu a ln e g o i s t n i e n i a /o d p o w ie d n io : r o z ­ w ią za ń danego u k ła d u równań o ra z o b ie k tu f iz y c z n e g o / b a d a n ia będą ty p u je d y n ie p o jęcio w eg o lu b p o ję c io w o -e m p iry c z n e g o . D rugi p rz y p a d ek j e s t c h a r a k te r y s ty c z n y d la n au k i i t e c h n i k i . Odpowiedź na t a k i e py­

t a n i a j e s t e p is t e m o lo g ic z n ie u p rz e d n ia w s to s u n k u do b a r d z i e j s z c z e ­ gółow ych p y ta ń o t o , j a k i s t n i e j e / j e s t m o żliw e/ K.

Problem y i s t n i e n i a fa k tu a ln e g o m ają ró żn y s t o p i e ń o g ó ln o ś c i n ie t y l k o w a s p e k c ie o n to lo g iczn y m , a l e i e p iste m o lo g ic z n y m o ra z norma­

tywnym /z w ła s z c z a w t e c h n i c e / ^ .

Oprócz problemów p r o s ty c h , k tó ry c h n i e k t ó r e ty p y p rz e d s ta w io n o ,

s ą t e ż problem y zło żo n e / m o le k u la r n e /, budowane za pomocą s t a ł y c h

lo g ic z n y c h ra ch u n k u zd ań . Wprowadza s i ę b in a rn e r e l a c j e i o p e ra c je

na p roblem ach e le m e n ta rn y c h , za pomocą k tó ry c h do k o n u je s i ę i c h z ło ­

ż e n i a . N ieoh II / x / b ę d z ie elem entarnym problem em in d y wid ualnym,*Jf / ? /

- elem entarnym problemem fu n k c jo n a ln y m . Obydwie t e formy n ie c h b ęd ą

podporządkow ane j e d n e j , / T T / v / / , p o p rz e z w prow adzenie in n e g o ty p u

Problemowa koncepcja badania naukowego 51 zmiennej / v / . Wtedy ~H / v / = /? v / G/v/, gdzie G/v/ je a t generatorem problemu. Przy składaniu dwu problemów elementarnych

otrzymuje s ię problem alternatywny / T / v ^ / vel 77 s<3y zo stał rozwiązany TT/v ^ / lub'7/"/v2/ , bądź obydwa. Rozwiązanie problemu zło­

żonego będzie wtedy alternatyw ą rozwiązań elementarnych. J e ś l i war­

tościam i zmiennych v2 będą a, b, wtedy rozwiązaniem, S/a, b /, binarnego problemu alternatywnego będzie wyrażenie: G^/a/ v G2/ b / . Sym bolicznie:'7T/v1, v£/ = /TT/v^/ vel 7T/v2/_7<—> { s /a , b / = /G ^/a/

v G2/b /_ 7 j. Zaprzeczenie problemu wprowadza s ię d e fin icy jn ie: non Ti /v /if /? v / 2? G/v/_7. Powiemy, że rozwiązanie problemu alternatyw ­ nego j e s t alternatyw ą rozwiązań jego składników. Rozwiązanie negacji problemu j e s t zaprzeczeniem rozwiązania problemu.

Analogiczny tok rozumowania ma miejsce dla złożenia koniunkcyj- nego, implikacyjnego, równoważnościowego oraz dla binarnej r e la c j i problemów ogólniejszych /m ocniejszych/ lub równie ogólnych /równie mocnych/, co dany problem. Przy te j okazji wprowadza s ię pojęcie sub- problemu, c zy li szczególnego przypadku pewnego problemu.

Ma podstawie powyższych zabiegów składania problemów otrzymuje s ię problemy w dowolnym stopniu złożone. Umożliwiają one również ana­

lizowanie problemów złożonych na p r o s ts z e ^ .

Z k o lei można podać następującą d e fin ic ję : problemJT j e s t dobrs©

/w łaściw ie/ sformułowany /zbudowany/ w kontekście 0 wtedy tylko gdy:

/ i / TT j e s t w 0 sensowny /dobrze pomyślany/; / i i / generator problemu zawiera ty le zmiennych oraz operatorów pytajnych, i le j e s t niewia­

domych; formuła problemu wskazuje zatem na przedmiot badań; / i i i / problem j e s t elementarny typu indywidualnego lub funkcjonalnego bądź j e s t złożeniem problemów prostych za pomocą podanych operacji i re - l a c j i ^ 6.

W objaśnieniu sensowności problemu występuje pojęcie jego p re- supozycji. Kontekst C j e s t zawarty w korpusie dotychczasowej wiedzy B. Ma pojęcie sensowności TT w C są nałożone warunki, jak ie mają być łącznie spełnione. 1° li j e s t elementem p odejścia, zawierającego rów­

nież aktualne lub możliwe metody badania 77 . 2° Pojęcia występujące w sformułowaniu77 występują też w 0, a zatem i w B. 3° Presupozycje tego problemu są z kontekstem zgodne. O statni warunek elim inuje ewen­

tualność problemów odosobnionych. Mie j e s t tym samym wymagana zgod­

ność z całokształtem wiedzy B, co umożliwia staw ianie kw estii rewo­

lu c y jn y c h ^ .

Problem spełniający warunki podane w powyższej d e f in ic ji j e s t

52 Zygmunt Hajduk

właściwie określony, zdeterminowany, i skoro j e s t rozstrzygalny za pomocą środków badawczych, jego rozwiązanie j e s t zdeterminowane n ajczęściej jedno, choć wieloczłonowe. Podana d e fin icja nie gwarantu­

je jednak automatycznego formułowania problemów sensownych, a więc tak ic h , których żadna presupozycja nie j e s t jawnie fałszywa ani w danym kontekście nierozstrzygalna. J e s t tak dlate&o, że wszystkie dorzeczne założenia problemu nie są z reguły e x p lic ite wyłuszczone i zbadane. Z wyjątkiem przypadków trywialnych każda l i s t a presupozycji j e s t właściwie niekompletna, co dotyczy również systemów dedukcyj­

nych. Samo ujawnienie te j niepełności może prowadzić do in te re s u ją ­ cych i nowych problemów. Zwłaszcza w naukach faktualnych przebadanie wszystkich założeń, nawet podstawowych, nie j e s t do zrealizowania, tym bardziej że nie przyjmuje s ię w nich założeń kwalifikowanych ja ­ ko niepowątpiewalne, ostateczne, niekoiygowaine. Cecha zmienności układu założeń wskazuje na względny charakter sensowności pytań.Zmie­

nia s ię ona wraz ze zmianą ich kontekstu. Trudno byłoby więc trak to ­ wać niektóre kwestie jako wewnętrznie bądź też ustawicznie bezsenso­

wne. Słuszniej będzie uważać je za aktualnie n iein teresu jące bądź też za in te resu jąc e, jednak ich dyskusja byłaby przedwczesna ze wzglę­

du na faktyczny brak narzędzi badawczych. O i l e wyróżnia s ię kwestie formalnie p ro ste , a więc elementarne lub atomowe, to nie ma ze wzglę­

du na zbiór ich założeń kw estii prostych semantycznie^8 .

W perspektywie pragmatycznej problemy nie występują w oderwaniu od podmiotu. W t e o r i i problemów występuje zwrot: ’’posiadanie proble­

mu /p y ta n ia / przez daną osobę”. W określeniu tego zwrotu występują dwa człony: 1° osoba ta zamierza dysponować odpowiedzią na to pyta­

n ie, 2° j e s t też przekonana, że nie posiada / i faktycznie nie posia­

d a / odpowiedzi na to pytanie. Potrzeba lub żądanie odpowiedzi przez kogoś je s t więc isto tn e dla posiadania TT • Sama nieznajomość odpowie­

d zi nie wystarcza. Może nie być nią zainteresowana. Taka osoba nie tylko nie będzie dysponowała rozwiązaniem jT , ale sam problem nie będzie je j problemem^.

Dotąd nie zwróciliśmy jeszcze uwagi na to , że problemy nie wy­

stęp u ją w iz o la c ji, lecz w zespołach, są członami zespołów zagadnień, mają charakter systemowy. Dotyczy to zarówno sfery pozapoznawczej, jak i — szczególnie — poznawczej, a przede wszystkim badań oryginal­

nych w nauce i technice, gdzie każdy problem j e s t nie tylko związany z zagadnieniami poprzednimi, ale j e s t też punktem wyjścia badań pro­

wadzących do kolejnych zagadnień^ . Wprowadzone już operacje i r e la —

Problemowa koncepoja badania naukowego 53 c je między problemami słu ż ą ob jaśn ien iu związków typu logiczn ego między problemami. Korzysta s i ę ponadto z r e la o j i /o zęśo io w o / porząd­

kującej lo b zb ió r. Z punktu widzenia s t r a t e g i i badań zwraca s i ę uwa­

gę zwłaszcza na epistem ologiozny 1 pragmatyczny /następstw o w c z a s ie oraz związek między zadaniami i środkami/ aspekt k o le jn o ś c i roz­

trzą sa n ia zagadnień, o i l e badania te nie mają okazać s i ę doraźne, przypadkowe, a więc i mało skuteczne. Rozwiązywanie k w estii nauko­

wej41 j e s t przede wszystkim warunkowane tym, by inne elementy układu, którego j e s t ona składnikiem, były bądź rozwiązane, bądź fa k ty czn ie - uprzednio lub równocześnie - dyskutowane4 2 .

2 .2 . 1 . 5 . Rozwiązywanie problemów

Zabieg ten pozostaje w związku z czynnościami alternatywnymi, stanowiącymi końcową fa z ę d ysk u sji problemów, o g ó ln iej - końcowy etap badań. Kwestie naukowe n ie są w żadnej z nich deklarowane jako wykra­

czające poza m ożllwośoi poznawcze zespołów oadawozych.

Są sy tu a c je , w których ta k ie kw estie znikają z pola widzenia naukowoów, mimo że n ie zo sta ły w sposób wyraźny ani wyeliminowane, ani rozwiązane. Dla względów niejednokrotnie pozapoznawczych /np.pro­

f e s j o n a liz a c ja nauki/ n ie skupiają już na sob ie uwagi młodszych gene­

r a c j i naukowców. Pod wpływem nowych zadań podejmuje s i ę zagadnienia inne od dotyohczasowyoh, nawet gdyby nie zo sta ły rozwiązane. Niemały ud ział b le r z e w tym odkryoie nowej t e o r i i , pozwalającej dyskutować nowy zespół zagadnień za pomocą środków przez n ią oferowanych. Hoże t e ż być ta k , że n ie dysponujemy jeszo z e t e o r ią d ostateozn ie adekwat­

ną dla rozwiązania danego problemu. Nie popada on wtedy w całkow ite zapomnienie, jego m iejsoe zajmują inne zagadnienia, bardziej podatne na dysk u sję. Dobrze postawiony problem n ie j e s t zgoła ignorowany, c z ę s to odkrywa s i ę go w nowym i całkiem nieoczekiwanym k on tek ście.

Rozwój nauki dokonuje s i ę nie ty lk o na drodze rozwiązywania pro­

blemów, a le i poprzez e lim in a cję zagadnień bezprzedmiotowych. Zabieg ten dotyczy trzech grup zasadnie eliminowanych k w e s tii. J e ś l i by na­

wet zagadnienia tryw ialne były poprawnie sformułowane, to będą e l i ­ minowane z powodu braku ioh dostatecznego zintegrowania z odnośnymi teoriam i lub programami badawczymi, nie wnoszą te ż niczego znaczące­

go do wiedzy. Jednym z przejawów postępu ja k ie jś dyscypliny będzie elim inowanie takioh problemów oraz podejmowanie pytań, które angażu­

j ą /t e o r e t y c z n ie / bogatą wiedzę przy u d ziela n iu odpowiedzi. Obiekty

54 Zygmunt Hajduk

wiedzy nie są ze swej natury mniej lub b ardziej złożone. Taka kwali­

fik a c ja bierze s ię ze sposobu u ję c ia , p o d ejścia. Eliminowanie pseu- doproblemów4^ j e s t warunkowane an alizą ich presupozycji. Na fa łszy ­ wych założeniach są również oparte tzw. problemy-ohimery, służące w przeciwieństwie do poprzednich celom praktycznym. Jedne i drugie po- z o stają poza obrębem nauki.

Są też przypadki, kiedy badania nie prowadzą do rozwiązania pro- blemów, jednak je k la ru ją , co pozwala inaczej je ująć, przeformułowaó lub zmienić ioh t ł o . Bardziej precyzyjne ich sformułowanie, klarowny związek z tłem usprawnia ewentualność rozwiązania. Czasem zachodzi też re la c ja odwrotna: naturę problemu k laru je rozw iązanie. Jego ab­

surdalność wskazuje na niewłaściwe sformułowanie zagadnienia, a k i l ­ ka jego niespójnych rozwiązań stanowi przejaw jego nie-zdeterminowanLa, Z tego punktu widzenia zabieg klarowania problemu j e s t jednym ze wskaźników naukowego postępu44.

Samo rozwiązanie problemów elementarnych, czy to indywidualnych czy funkcjonalnych, przyjmuje postać zdania sprawozdawczego lub hi­

potezy, zależnie od tego, czy jego zawartość j e s t korygowalna i wy­

kracza poza dane doświadczenia, czy też nie wykracza poza te dane i nie j e s t korygowalna.

V ogólnym przypadku rozwiązanie j e s t kwalifikowane pod względem w artości logicznej jako prawdziwe, aproksymatywnie prawdziwe /w sen­

s ie prawdopodobności4^ / oraz fałszywe. Rozwiązania większości pro­

blemów nauk faktualnych mają kw alifikację prawdopodobności, co wy­

raźnie k o ntrastuje z wynikami nauk formalnych, mającymi walor / f o r ­ m alnej/ prawdziwości. Wśród założeń pytania będącego sformułowaniem problemu wyróżnia s ię założenia pozytywne, mówiące o is tn ie n iu roz­

wiązania problemu /odpowiedź prawdziwa/, oraz założenia negatywne, głoszące, że nie każda odpowiedź j e s t prawdziwa. Wedle założenia je - dyności is tn ie je tylko jedno rozwiązanie danego problem u,a pozytywne założenie zwężające j e s t twierdzeniem wskazująoym podzbiór, w którym ma się znajdować prawdziwa odpowiedź na p y tan ie. I s tn ie n ie rozwiąza­

nia problemu, a więo odpowiedzi prawdziwej, nie gwarantuje możliwo­

ś c i je j wskazania. Występujące w matematyce i dyscyplinach sto su ją ­ cych ją twierdzenia o is tn ie n iu i jedyności rozwiązania nie w ystar­

c zają do jego znalezienia, o k reślają wszakże warunki, w jakioh ono is tn ie je i j e s t jedyne. Warunki te nie muszą stanowić składnika zbio­

ru danych, jakimi dysponujemy na wstępie badań, mogą być postulowane

przez te o r ię , w k tó rej dany problem j e s t uwikłany46.

Problemowa koncepcja badania naukowego 55 J e ś l i chodzi o m etalogiczną własność zupełności t e o r i i , to nie j e s t ona realizowana w naukach faktualnych, suponująoych /rów nież bo­

g a t s z e / t e o r ie nauk formalnych. Własność ta nie j e s t w tym se n sie pożądana, że z reguły wprowadza s i ę do założeń t e o r i i faktualnych p rzesła n k i /n p . hipotezy pomocnicze, nowe dane empiryczne/ ze wzglę­

du na ic h a p lik a c ję do określonych sy tu a c ji badawczych. Do t e o r i i zupełnej n ie można zaś z d e f i n i c j i wprowadzać formuł spoza t e j t e ­ o r i i . J e ś l i zupełność formalną uważać za równoważną aksjornatyzowal- n o ści t e o r i i , to będzie dotyczyć naczelnych przesłanek t e o r i i faktu­

alnych. Częściowa aksjomatyzowalność, a więc niezupełność formalna, j e s t kompensowana przez ic h otwartość na nowe doświadczenia, ap lik a­

c je i rozwój. J e ś l i więo te o r ia j e s t niezupełna, jak j e s t w wypadku każdej niesprzeoznej i d o sta teczn ie bogatej t e o r i i , to n ie może s i ę uporać z każdym leżącym w j e j za sięg u problemem. Innymi słowy, n ie­

zupełność j e s t stowarzyszona z n iero zstrz y g a ln o ścią t e o r i i T. Niech np. problem7 będzie na gruncie T dobrze określony. Ti będzie w T rozstrzygalny jedynie wtedy, gdy zawiera formuły pozwalające otrzymać rozwiązanie S / 3 * /, w przeciwnym r a z ie S/7T/ n ie j e s t z n ie j wyprowa- d żaln e. Inaozej mówiąc nie każdy problem j e s t w danej t e o r i i fa k tu - a ln ej ro zstr zy g a ln y , mimo że może być w j e j kontekście postawiony.

W alternatywnej t e o r i i b ogatszej będzie można go rozwiązać, pozosta­

ną jednak inne problemy, ponieważ kolejna te o r ia będzie niezupełna.

Stąd budowanie nowych, coraz mocniejszych t e o r i i nie wyeliminuje w danym c z a s ie n ierozstrzygaln ych problemów4 ?.

Rozpatruje s i ę tu rozstrzygalność zrelatywizowaną do określo­

nych środków, a więc do założeń lub danych oraz do procedur rozstrzy­

gan ia, również algorytm icznych. Nie w szystkie problemy, nawet te do­

brze ok reślone, są r o zstr zy g a ln e . W zbiorze zagadnień rozstrzygalnych wyróżnia s i ę kw estie rozwiązane w sposób definitywny albo temporalny oraz nie rozwiązane. Abstrahując od problemów rutynowych, trudno o jakimś problemie w sposób konkluzywny okazać, że j e s t rozstrzygalny, wyjąwszy przypadek faktycznego rozw iązania. Z drugiej strony daje s i ę czasem okazać, że problem JT j e s t jawnie n ierozstrzygaln y, co stanowi rozwiązanie metaproblemuf "czy 37 j e s t rozstrzygalny?" Donio­

s ł e dla f i l o z o f i i nauk formalnych tw ierdzenia lim itu ją c e nie mają od­

powiednika w f i l o z o f i i nauk empirycznych. W tych naukach nie można wykazać n iero zstrz y g a ln o ści jakiegokolw iek tw ierd zen ia. Wiemy jedy­

n ie , że pewne zagadnienia zo sta ły rozwiązane, j e ś l i nie w sposób zu­

pełny i precyzyjny, to cząstkowo i aproksymatywnie, inne zaś pozo-

56 Zygmunt Hajduk

s ta ły nie rozwiązane czy nawet nie u sta lo n e. W tych dziedzinach spotyka s i ę szereg przykładów zagadnień c ią g le dyskutowanych, choć je sz c z e nie rozwiązanyoh: skończoność lub nieskończoność p rzestrzen ­ na w szechśw iata, faktyczna geneza promieni kosmicznych, ro la mutacji neutralnyoh, mechanizmy uczenia s i ę języka, prawa h i s t o r i i . Zasadne przekonanie o m ożliwości ic h rozwiązania j e s t nieodzowne przy podej­

mowaniu perspektywicznego projektu badawczego. Mimo zaznaczającego s i ę postępu w rozwiązywaniu zagadnień naukowych dotyczących faktów nie zyskuje ono k w a lifik a c ji f in a ln o ś c i. Postęp w ja k ie jś d zied zin ie badań modyfikuje zwykle problemy, bogatsza wiedza sprzyja stawianiu problemów b ard ziej złożonyoh. Zaawansowanie j a k ie jś dziedziny j e s t wyznaczone nie ty lk o problemami rozwiązanymi, a le i poddanymi bada- niom zagadnieniami n ie rozwiązanymi 48 •

W tra k cie rozwiązywania zagadnień, zwłaszcza rutynowych, wyko­

r z y s tu je s i ę reguły formułowane w ramach heury s t y k i. Do tego rodza­

ju problemów przede wszystkim są stosowane algorytmy. W badaniach o- ryginalnych, a więc w pracy nad zagadnieniami badawczymi, czy to w naukach przyrodniczych, technicznych, czy te ż humanistycznych, znaj­

dują raczej zastosowanie b ard ziej ogólne wskazówki heurystyczne4^.

Otrzymane rozwiązanie poddaje s i ę k o n tr o li uw zględniającej:

/ a / d zied zin ę jego w ażności, / b / n iezależny sprawdzian, polegający na wskazaniu innyoh sposobów rozw iązania, / c / orygin aln ość, a więc t o , czy było już znane, / d / spójność z p r zy jętą już wiedzą, / e / zmia­

ny, ja k ie ono wnosi do uznanej już wiedzy. Wskazuje s i ę te ż możliwe sposoby udoskonalenia rozw iązania, co daje n iera z początek nowym kie­

runkom badań. Zaznaoza s i ę w ten sposób ic h łańcuchowa systemowość.

Rozwiązanie bywa nieraz uogólniane, uszczegóław iane, może te ż suge­

rować płodną a n alogię przy d y sk u sji innego problemu. Rozwój nauki do­

konuje s i ę nie t y le na drodze ukazywania is tn ie ją c y c h już problemów, i l e poprzez budowanie nowyoh układów zagadnień, które krzyżują s i ę z dotychczasowymi, mają jednak większy z a s ię g , są l i c z n i e j s z e , ogól­

n ie j s z e , g łę b sz e . To, ozy jakaś dyscyplina j e s t nadal żywa, określa m .in. kryterium generowania problemów ubogacających w iedzę. Czynni­

kiem współdeterminującym oryginalność zespołów badawczych j e s t umie­

jętn o ść dostrzegania i roztrząsan ia nowych problemów. Nie występują one na gruncie doktryn zdezaktualizowanych. Rozwiązania notoryczne n ie wypływają z natury nauki, którą cechuje problematyzowanie wyni­

ków zastanych. Wiążąca s i ę z t ą cechą postawa krytyczna znajduje wy­

raz w staw ianiu i badaniu problemów determinowanych aktualnym stanem

Problemowa koncepcja badania naukowego 57 wiedzy, w związku z przesunięciem akcentu z wyników dyskusji proble­

mów na ich staw ianie i badanie p o stuluje s ię zmodyfikowanie standar­

dowej f i l o z o f i i nauki zainteresowanej głównie wynikami badań, a nie io h ek sp lo racją, sta ty k ą , a nie dynamiką nauki^O.

2 .2 .2 . J.H intikka - I . N iin ilu o to - S. Bromberger - A .I. Goldman

Orientowanym na logikę erotetyczną ujęciom badania naukowego towarzyszy świadomość niedostatecznego zaawansowania tego d z ia łu lo ­ g ik i dla pełniejszego ich zrekonstruowania. J e s t w stadium rozwoju i szereg kw estii nie zostało w n ie j opracowanych. Ta świadomość towa­

rzyszy też ekspozycji interogatywnej te o r i i tych badań dokonanej przez J . H intikkę, I . N iin ilu o to , S. Bromberga i A .I. Goldmana. Z tego względu j e j wyniki są stosownie do t e j t e o r i i modyfikowane oraz dopełniane środkami badawczymi innyoh działów lo g ik i filo z o fic z n e j /modalnej, epistem ioznej, imperatywno-epistemicznej/. Nie korzysta s ię przy tym z ja k ie jś wyróżnionej w ersji lo g ik i pytań i odpowiedzi.

V dalszym ciągu podtrzymuje s ię też dość powszechnie przyjmowaną od- powiedniość między pytaniem i problemem oraz odpowiedzią i jego roz­

w iązaniem ^.

Wspólnym dla stanowisk repezentowanych przez tych autorów j e s t pewien schemat traktowania badania naukowego w kategoriach t e o r i i py­

ta ń . Obejmuje a n alizę określonyoh typów pytań, odpowiedzi oraz pro­

cedury ich stowarzyszania lub r e la o jl między nimi, przyjmującej też postać możliwości udzielenia odpowiedzi na p y tan ie, bądź wskazania tego, oo stanowi p otencjalną na nie odpowiedź /answerhood/^2 . Tę kw estię odróżnia s ię w ogólnym przypadku od sprawy staw iania pytań, dotyczy więc tego, co w danej sy tu a o ji ma być w pierw szej kolejności przedmiotem pytania /questionhood/. Wysuwa s ię czasem wątpliwośoi /n p . I . L ev i/ pod adresem ewentualnej lo g ik i pytań efektywnie określa­

ją c e j to , co ma być w danej sy tu a c ji pytaniem słusznym. Czynność sta ­ wiania pytań j e s t istotnym członem heury sty k i i trudno przypuszozać, by dało s ię j ą ująć w jak iś układ re g u ł. Nie można stąd wnosić, by t a czynność w nauce była a r b itr a ln a . J e s t ona wyznaczona przez żąda­

ną inform ację oraz wiedzę t ł a pytająoego. J e ś l i nawet logika pytań nie determinuje przedmiotu pytania w danej sy tu a c ji problemowej, to może wskazać pragmatyczną nie odpowie dni ość określonyoh p y ta ń ^ .

Ze względu na ro lę pytań w nauce posługujemy s ię stosunkowo swo­

bodnie aparatem pojęciowym t e o r i i pytań N.D. Be Ina pa, Ł. Aqvista.,

58 Zygmunt Hajduk

D. H arra h a, J . K atza, J . H i n t i k k i . Według te g o o s ta tn ie g o , p y ta n ia w yrażane w fo rm ie zdań p y ta jn y c h s ą trak to w an e ja k o wymogi i n f o r ­ m a c ji. I t a k p y ta n ie o p o s ta c i

/ 2 . 1 / d la c z e g o / k t o , co e t c . / p?

j e s t zaleceniem zmiany ep iste rn iezn eg o s ta n u osoby p y ta ją c e j i j e s t k o lo k w ia ln ie wyrażane rozkaźnikow o

/ 2 . 2 / sp ra w ić , bym w ie d z ia ł, d la c z e g o / k t o , co e t o . / p?

O pis ep iste rn iezn eg o s ta n u r z e c z y , j a k i w y stę p u je po o p e ra to rz e r o z - kaźnikowym / l u b optatywnym/ "sp ra w ić , b y " , nazywa s i ę dezyderatem py­

t a n i a . P re su p o z y c ję p y ta n ia otrzymujemy po p r z e k s z ta łc e n iu d ezy d era­

t u na odpow iednią k o n s tru k c ję z operatorem epistem icznym "w ie, ż e " , k tó ry n a s tę p n ie pom ijany. J e ś l i w p re su p o z y c ji pominąć s to ją c y na p o c z ą tk u w yrażenia k w a n ty fik a to r, otrzymamy m acierz p y ta n ia ^ * .

Grupowanie p y ta ń dokonuje s i ę z a le ż n ie od lo g ic z n e j n atu ry ic h p o te n c ja ln y c h odpow iedzi. Takimi odpowiedziami na p y ta n ia p ro p o zy cjo - n a l n e ^ s ą zd a n ia lu b ic h z b io r y . Do t e j grupy p y ta ń z a lic z a s i ę "py- ta n ia - d la c z e g o ? " , " p y ta n ia - ja k ? " ^ 6 n a rra c y jn e " p y ta n ia -c o ? " o ra z py­

t a n i a a lte rn a ty w n e . Ogólna p o sta ć lo g ic z n a ta k ic h p y ta ń o skończonej l i c z b i e p y ta ń p ro p o zyojonalnych a lte rn a ty w

h ^ , hg, . . . , hQ j e s t n a s tę p u ją c a :

/ 2 . 5 / sp ra w ić , bym w ie d z ia ł, czy h,,, czy hg, . . . » czy hn . J e ś l i p re su p o z y c ją p y ta n ia / 2 . 3 / b ę d z ie w yrażenie

n n

/ 2 . 4 / V h, A i / h i & h . / ,

i=1 1 ij= 1 1 3

to dezyderatem te g o p y ta n ia b ę d z ie w yrażenie / 2 . 5 / V n wiem, że L .

i=1

/ 2 . 3 / j e s t w tym wypadku jedynym alternatyw nym "p y tan iem -czy ?".

J e ś l i jeg o p resu p o zy c ją zaw iera je d y n ie pierw szy c z ło n w yrażenia / 2 ^ / , t o jeg o dezyderatem b ęd zie bądź / 2 . 5 / , bądź / 2 . 5 ’/ /h . ? wiem,

że h ^ /. i ~Z'

W pierwszym wypadku / 2 . 3 / b ęd zie niewyozerpująoym "py tan iem -czy ?", w drugim zaś - wyczerpującym re je s tr e m " p y ta n ia -c z y ? " . P y ta n ie / 2 . 6 / czy j e s t t a k , że p?

d a je s i ę traktow ać jak o " p y ta n ie -c z y ? "

/ 2 . 7 / sp raw ić, bym w ie d z ia ł, czy p lub i p ?

J e ś l i p re su p o z y c ją p y ta n ia "dlaczego j e s t ta k , że p?" j e s t p , to p re­

sup o zy cją p y ta n ia / 2 . 6 / j e s t ta u to lo g ia : P v i p .