BADANIA NAUKOWEGO.

M 28 ^. Warszawa, d. 8 Lipca 1888 r. T om V II.

TYGODNIK POPULARNY, POŚWIĘCONY NAUKOM PRZYRODNICZYM.

PRENUMERATA „W S Z E C H Ś W IA T A ."

W W arszawie: rocznie rs. 8 k w artaln ie „ 2

Z przesyłką pocztową: rocznie „ 10 półrocznie „ 5

Prenum erow ać m ożna w R ed ak cy i W szechśw iata i we w szystkich k sięg arn ia ch w k ra ju i zagranicą.

Komitet Redakcyjny stanowią: P. P. D r. T. Chałubiński, J. Aleksandrowicz b. dziek. Uniw., K. Jurkiewiczb.dziek.

Uniw.,mag K.Deike, mag.S. Kramsztyk,Wł. Kwietniew­

ski, W. Leppert, J . Natanson i mag. A. Śldsarski.

„W szechśw iat11 przyjm uje ogłoszenia, k tó ry ch tre ść m a jakikolw iek zw iązek z nauką, n a następujących w arunkach: Za 1 w iersz zw ykłego dru k u w szpalcie albo jego m iejsce pob iera się za pierw szy ra z kop. 7 ’/2j

za sześć następnych razy kop. 6, za dalsze kop. 5.

-^_d.r©s 15©d.a,ls:c3ri: IKIralsowsłsie-IFTzea.mieście, U STr ©S.

O M ETO D ZIE

BADANIA NAUKOWEGO.

Z abierając się do skreślenia a rty k u łu o m etodzie badania naukow ego dla W szech­

świata, p rzystęp uję do roboty w pełnem prześw iadczeniu o zbyteczności takiego w y­

k ła d u dla większości stałych pren u m erato ­ rów tego popularnego pism a naukow ego; nie wolno mi bowiem pow ątpiew ać, że, o cenia­

ją c należycie doniosłość badania naukow e­

go, czytelnicy posiadają dostatecznie jasn e pojęcie o istocie n au k i i w iedzy i znają w y­

bornie trudności, ja k ie w ypada przezw ycię­

żać badaczow i p rz y zbieraniu rzetelnych wiadomości i u k ład an iu ich w system atycz­

ną całość za pośrednictw em logicznie zw ią­

zanych wniosków.

P rzekonałem się je d n a k z wieloletniej nauczycielskiej działalności, że młodzież poświęcająca się zaw odom o partym na ści­

śle naukow ych podstaw ach, opuszczając ła ­ wy uniw ersyteckie n ad e r często nie wynosi ze szkoły jasnego pojęcia o istotnych celach

n au k i i m etodzie naukow ej. P rzeciw nie ży­

wi ona przekonanie, że zabierając w swoich k ajetach czystą esencyją w iedzy będzie ju ż przygotow ana do zaradzenia sobie we wszel­

kich położeniach i potrzebach życia p ra k ty ­ cznego. M am więc praw o przypuścić, że w yjaśnienie w k ró tk ich słow ach znaczenia rzetelnśj metody naukow ej dla wielu z m ło­

dych adeptów n au ki przyniesie istotny p o ­ żytek.—Żyw ię m ianowicie nadzieję, że po­

dane poniżćj wywody nietylko u tw ierd zą w wielu pow ątpiew ających i niezdecydow a­

nych przekonanie o znaczeniu nauki, jak o jedynego pewnego drogoskazu na m anow­

cach życia praktycznego i um ysłowego, ale wskażą im także środki do odparcia za rzu ­ tów, staw ianych bezustannie nauce w po­

staci pozornie niezaprzeczonych tw ierdzeń przez zw olenników m istycznych poglądów i pew ną część prasy, rossiew ającą b ezustan­

nie w publiczności bałam utne wieści i bajki, a to pod pozorem szerzenia „ośw iaty” (?).

N ietrudno też dowieść, że zasób w iado­

mości, k tó ry m a stanow ić istotę wiedzy i w y­

kształcenia ogółu społeczeństw a, sk ład a się z pstrej m ięszaniny n ad e r różnorodnych p o ­ jęć, nieożyw ionych żadną m yślą przew o­

dnią, albo conajw yżćj luźno ze sobą zw iąza­

434 WSZECHŚWIAT. N r 28.

nych. W iadom ości te tylko w części są za­

czerpnięte z czystych źró d eł naukow ych i trzeźw ych spostrzeżeń codziennego, o ta ­ czającego nas życia, w n a d e r znacznej zaś części opierają się n a pow ierzchow nej ob- serw acyi, m ylnych doniesieniach i płytkiem rozum ow aniu. C odzienna rozm ow a p o to ­ czna dostarcza nam tysiącznych dow odów tego w tw ierdzeniach gołosłow nych, spo­

strzeżeniach pobieżnych, w n ajró żn o ro d n iej­

szych poglądach, dążnościach, sym patyjach i an ty p aty jac h i n a d e r często ujaw niającej się zarozum iałości niek tó ry ch jed n o stek spo­

łeczeństw a, której źródła najczęściej szukać w ypada w zadziw iajacej ignorancyi. N a j­

w ym ow niej zaś świadczą o b ra k u zasad n i­

czych poglądów n ader liczne dziw aczne zja­

w iska w życiu społecznem naw et w śród k las „w ykształco nych”, a m ianow icie zabo­

bony, skłonność do m istycyzm u i s p iry ty z ­ mu, w iara w sztuki szalbierzów i guślarzów , w skuteczność kolorow ej elektryczności i wiele innych. M am nadzieję, że i w tym k ieru n k u a rty k u ł niniejszy w yw rze niejak i w pływ pożyteczny, je śli w padnie w ręce czytelnika w rażliw ego na oddziaływ anie praw dy.

Chcąc zdać sobie spraw ę z istotnego za d a­

nia nauki, należy przed e w szystkiem u w zglę­

dnie, że istn ieją różne n auki czyli raczej różne gałęzie jednój ogólnej nauki. O d p o ­ w iednio do właściw ości za d an ia każdej n a u ­ ki rów nież i stosow ana w niej m etoda b a d a ­ nia byw a odm ienną, w części n aw et w y łą­

cznie je j w łaściw ą. W y starczy tu w spo­

m nieć o naukach historycznych, filologicz­

nych, filozoficznych, przyro dniczy ch. W ię­

ksza i najgłów niejsza część ty ch n au k obję­

ta jest p ro g ram atam i najw yższych zakładów naukow ych czyli u n iw ersy tetó w i akadem ij.

„U n iv ersitas” stanow i w łaśnie głów ny zb io r­

n ik dla w szechstronnej „u n iw e rsaln ej’’ wie­

dzy ludzkiej, z którego roschodzą się u ży ­ źniające strum ienie i odnogi n a w szystkie strony um ysłowo pracującego św iata. T a k i zbiornik centralny nie je s t zew nętrznym tylko czysto form alnym łącznikiem pom iędzy po- jedyńczem i naukam i, ale re p rezen tu je w sa­

m ej rzeczy ośrodek, w którym się schodzą w szystkie prom ienie je d n e j ogólnej n au k i, szukającej czystej, szczerej, bezw zględnej p ra w d y i posługującej się uniw ersalnem n a ­

rzędziem badania, t. j. logiką czyli z d ro ­ wym rozum em .

Lecz czy istnieje w rzeczy samej je d n a zasadnicza i bezw zględna praw d a, czy logi­

ka stanow i jed y n e pew ne narzędzie pozna­

w ania, je d y n y środek do osięgnięcia n ie­

om ylnych wiadomości? P rzecież codzienne dośw iadczenie uczy nas, że ile głów my­

ślących, tyle istnieje różnych poglądów , a „zdrow y ro zu m ” p ła ta ludziom bezustan­

nie niespodziane figle. W ięc pojęcie o bez­

w zględnej praw dzie należy do urojeń, na zdrow y rozum spuścić się nie można? Istn ie­

j ą więc różne postaci praw dy, różne m eto­

dy logiczne o jednakow ej wartości? P rz y ­ puściw szy tak ą różnorodność p ra w d y czyli rów noupraw nienie różnych poglądów i za­

sadność różnych metod logicznych czyli spo­

sobów w nioskow ania, niepodobieństwem będzie w yjaśnić, jak im sposobem człow iek nabyw a zdolności do d ziałania w kieru n k u z g óry obliczonym dla osięgnięcia jasno w y tkniętego celu i ja k w ogólności ludzie, pomimo wręcz przeciw nych poglądów , zd o ­ ła ją porozum iew ać się pom iędzy sobą. N a­

leży więc koniecznie p rzy jąć, że istnieją p rzynajm niej pewne p ra w id ła regulujące bieg objaw ów w świecie fizycznym i ducho­

wym i pew ne zasadnicze form y w nioskow a­

nia. T ak i pogląd w samej rzeczy n a jb a r­

dziej je s t rospow szechniony w społeczeń­

stwie. P rzy p u szczają m ianowicie, że istnie­

j ą n ieprzeb yte przepaści pom iędzy światem nieożyw ionym i żywym, pom iędzy o b jaw a­

mi życia fizycznego i objaw am i duchowem i;

że każda z tych sfer rządzona je s t właści- wemi sobie praw am i i dla rospoznaw ania ich objaw ów należy zastosow ać właściwą logikę, odm ienny sposób badania. P ie rw ­ szą p rzepaść n au k a w ypełniła w ciągu osta­

tniego pół w ieku ju ż w znacznej części za- pomocą m etody badania, k tó ra w zastoso­

w aniu do fizyki i chem ii w ydała ju ż wcze­

śniej najśw ietn iejsze rezu ltaty i okazała się

najskuteczniejszem narzędziem postępu n au ­

kow ego i przem ysłow ego. Nie pozostaje też

żadnej w ątpliw ości, że postępując po raz

w ytk niętej d rodze, zdołam y coraz głębiej

w n ik nąć rów nież i w ta jn ik i procesów ży ­

cia. D ru g a zaś przepaść w ydaje się dotąd

nied ostępną i pozostawia jeszcze szerokie

pole d la bujnej fantazyi i śmiałej spekula-

N r 28. WSZECHŚWIAT. 435 cyi. Istn ieją je d n a k i tu pew ne pasm a ł ą ­

czące jej brzegi, chociaż dotąd jeszcze zbyt w ątłe, ażeby można po nich śmiało p rz e p ra ­ wić się na przeciw ną niedostępną stronę.

P rzyjm ow ana daw niej fundam entalna różni­

ca pom iędzy um ysłow em i objaw am i u zwie­

rz ą t (niew łaściw ie oznaczanem i zbiorow em m ianem in sty n k tu ) i refleksyją u człow ieka, nie dała się utrzym ać przed sądem surow ­ szej k ry ty k i. Zboczenia um ysłowe u ja ­ w niające się pod wpływem alkoholu i n a r ­ kotyków , p rzy patologicznych zmianach i uszkodzeniach mózgu, w gorączce i przy różnych innych cierpieniach cielesnych do­

wodzą w yraźnie ścisłego, chociaż dotąd jesz­

cze wielce zagadkow ego zw iązku, pom iędzy fizyczną i duchow ą stroną organizm u lu d z ­ kiego.

W e w spom nianych zakresach w iedzy spo­

tykam y się więc z nieprzezw yciężonem i do­

tąd trudnościam i, ze sprzecznościam i w o k re­

ślonych powyżój poglądach, k tóre b y strze j­

szy um ysł stara się w yrów nać i załagodzić.

Zastanaw iając się nad tak zw aną harm oniją w układzie i ru ch u w szechśw iata, nad za­

leżnością św iata organicznego od u stro ju ku li ziem skiej, nad rozw ojem ta k u rozm ai­

conych form życia, nad pow staw aniem spo­

łeczeństw ludzkich, ich mowy, rolnictw a, przem ysłu, urządzeń etycznych, n aro d o ­ wych i politycznych, mimowoli przychodzi­

my do wniosku, że w szystkie ta k rozm aite objaw y zostają w pew nej wzajem nej pi-zy- czynowej zależności i z w ielkiem zadow ole­

niem czytujem y dzieła, w których przeni­

kliw y gienijusz usiłuje nam w skazać nić przew odnią w labiryncie fizycznego i oży­

wionego św iata, w yjaśnić nam praw idłow y bieg i sym etryją w rojącem się m row isku objawów ruchow ych wszechświata.

W spom niane wyżej sprzeczności w poglą­

dach na podstaw y naszej wiedzy, t. j. z j e ­ dnej strony dążność do w ytw orzenia sobie ogólnego harm onijnego poglądu czyli p rz e­

konanie o istnieniu ogólnych praw ideł r z ą ­ dzących całym wszechświatem, jednój ogól­

nej praw dy i możności rospoznaw ania tych praw zapomocą prostej logicznej metody, z drugiej zaś strony przypuszczenie o ró ż­

nych postaciach praw dy, o różnych i rów no­

upraw nionych m etodach logicznych, zniew a­

lają z konieczności dogruntow niejszego b a­

dania różnych źródeł poznawania, staw iają nam jak o najistotniejszy w aru nek poznaw a­

nia wyjaśnienie rozw oju i pow staw ania w ie­

dzy w ogólności. Można tylko w tenczas rosstrzygnąć p ytanie, czy wiedza je s t p e ­ wną, stanow czą i bezgraniczną, czyli też chw iejną, złudną i ograniczoną, jeżeli d o ­ kładnie poznamy je j źródła, rozw ój, w a ru n ­ ki i sposoby je j pow staw ania.

Szczegółowy rozbiór tych kwestyj p rz e ­ kroczyłby je d n a k nietylko zakres zadań n i­

niejszego pisma, ale w ym iary naszego a r ty ­ ku łu w yrosłyby daleko poza objętość a rk u ­ szowego tygodnika. P rócz tego nie ośmie­

lam się w kraczać zb yt daleko w granice nie­

zupełnie sw ojskiej mi dziedziny, t. j. filozo­

fii, a szczególnie m etafizyki, do której w ła­

ściwie należy nietylko rozbiór samego p o ję ­ cia wiedzy i poznaw ania, ale także ro zb iór najistotniejszych pierw iastków poznaw ania, t. j. pojęć przyczynowości, czasu, p rz e s trz e ­ ni, nieskończoności i t. p. O graniczam się tu dlatego na zaznaczeniu najistotniejszych tylko mom entów w tym k ieru n k u , a m iano­

wicie następujących:

C ała nasza wiedza w ypływ a z dośw iad­

czenia (experientia, E rfah ru n g ). D o św iad­

czenie rospoczyna się od początku sam o­

dzielnego życia, powoli się ustala, u ro zm ai­

ca i zapom ocą rozw ijającej się coraz wyżej zdolności dyjalektycznej zam ienia się w po­

znanie i wiedzę. Idee w rodzone nie istn ie­

ją , należy tylko przyjąć w rodzoną zdolność do w ytw orzenia zasadniczych pojęć za po­

średnictw em bezustannie pow tarzających się spostrzeżeń. O statnie pow stają znów p rzy pomocy zmysłów i zostają poczęści odniesione do naszego własnego o rganiz­

mu (ja k o uczucia), poczęści do w pływ ów zzew nątrz na nas oddziaływ ających. Do najpierw otniejszych a zarazem n ajogólniej­

szych i najczęściej pow tarzających się spo­

strzeżeń należą w pierw szej gru p ie uczucia głodu i sytości, bólu lub stan u p rzy k reg o i zadow olenia i t. p., w d ru giej g ru pie p o ­ w stają n ad er szybko pojęcia przyczynow o­

ści, ruchu, przestrzeni, istniejącego zew nątrz nas przedm iotu, wolniej zaś ro zw ijają się pojęcia czasu, liczby, zdolność do ro zró żn ia­

nia kolorów i t. p. Nowe zawilsze pojęcie,

wyższa zdolność rozw ija się przy pomocy

ju ż wcześniej nabytej pierw otnej zdolności.

(Należy tu mleć na uw adze, że w y ra zy zdol­

ność i pojęcie byw ają używ ane w n ad e r róż- nem znaczeniu; siatków ka czyli zakończenie nerw u w zrokow ego w oku posiada n iew ąt­

pliw ie w rodzoną zdolność do appereepcyi czyli poczucia barw ; zdolność do rozróżnia­

n ia barw ro z w ija się dopiero w pierw szych latach życia; ab stra k cy jn e pojęcie b a rw na­

byw a się ta k samo, ja k i inne abstrak cy jn e pojęcia, dopiero p rz y większej dojrzałości um ysłu i zeb ran iu obszerniejszej wiedzy, ja k w tym p rz y p a d k u np. po oswojeniu się z zasadam i fizyki i optyki).

T ym sposobem nabyw a się pow oli coraz obszerniejszy zasób wńedzy, który w um yśle system atycznie się u k ład a w g ru p y wedle podobieństw a objawów i przy pom ocy zasa­

dniczego pojęcia o przyczynow ości. P rz y ­ zw yczajam y się do szukania przyczyny każ­

dego objawu, a nabyw szy raz tego dośw iad­

czenia zużytkow ujem y j e do celow ego dzia­

łania. (M łode dziecię poznaw szy p rz y czy ­ nę bólu lub innego p rzy k reg o uczucia, stara się je j unikać, poznaw szy źródło zaspokoje­

nia g łodu potrafi je rychło w yszukać i t. d.).

Do ustalenia, p ogłębienia i rosprzestrzenie- nia w iedzy niezm iernie się p rzyczynia u m ie­

ję tn e pokierow anie um ysłu przez inną, już dośw iadczeńszą osobę, w w ieku dojrzałym zaś przez książki.

P rz y takiem kształceniu um ysłu n ajw a ż­

niejsze znaczenie ma n ietylko w ielki zasób pam ięciow ego m atery jału , ale rozw ój b y ­ strej i w ielostronnej d y jalek ty k i czyli w p ra­

wy syntetycznej (zdolności do rozum ow ania t. j. do porów nyw ania objaw ów fizycznych i um ysłow ych pom iędzy sobą i w yszukiw a­

nia w zajem nego i przyczynow ego ich zw iąz­

ku) i zdolności spostrzegaw czej.

W e d le wyżej wyłożonego, nie może więc ulegać w ątpliw ości, że isto ta lud zka, pozo­

staw iona od urodzenia w zupełnej je d n o sta j­

nej samotności, nie b y łab y w stanie zebrać wielostronniejszego dośw iadczenia i ro zw i­

nąć zdolności um ysłowych. C ałego podstaw o­

wego m atery jału dla wiedzy d ostarcza do ­ św iadczenie, pamięć go zachow uje, d y jalek - ty k a zaś m atery ja ł surow y analitycznie ro z ­ biera, um iejętnie porządkuje i przez to p a ­ mięci u ła tw ia u k ład an ie go w system atycz­

nie uporządk ow anych je j skrytkach (kate- g o ry je), z k tó ry ch w razie potrzeby pod

436 N r 28.

| wpływem woli i biblijotekarza „samowie- d zy ” się wydobywa. O objawach, k tó re n i­

gdy nie oddziałały na nasze zm ysły lub n i­

gdy nie w ystąpiły w naszej duszy, nie zd o­

łam y w ytw orzyć sobie pojęcia. C hcąc zdać sobie spraw ę z jak ieg o ś niezrozum iałego objaw u, którego nie zdołam y dostrzedz przy pom ocy zm ysłów, porów nyw am y go z objaw am i dobrze nam znanem i ze św iata fizycznego lub uczuciowego, np. ruch m ole­

k u larn y z ruchem k u l bilardow ych, a tra k cy - j ą ciał niebieskich z przyciąganiem m agne­

su i t. p. L ecz czy nie istnieje także zdol­

ność w ew nętrznej intuicyi, zdolność pozna­

w ania zapomocą natchnienia? W ia ra w ist­

nienie takiej zdolności bardzo je s t rospo- wszechniona: ma ona być p rerog aty w ą szcze­

gólnie uzdolnionych indyw iduów , m ianow i­

cie m ają być nią uposażone m edia spiry ty - stów . Lecz dziw ną je s t rzeczą, że p ro d u k ty natchn ienia tak samo j a k i m arzenia senne noszą zawsze form ę i odzienie ziem skich po­

staci, obracają się w zam kniętem kółku ziem skich pojęć, nie w ytw arzają wcale w y­

obrażeń o objaw ach nigdy niedostrzeganych, a jeże li się odznaczają niezwryczajnością, to tylko pod w zględem szczególnej lub zadzi­

wiającej kom binacyi znanych pojęć, w yo bra­

żeń, postaci i t. p. Co się zaś dotyczy du- j chów osób zm arłych, w yw oływ anych przez m edia spirytystyczne, to ich odezwy odzna­

czają się bez w y jątk u takiem i bredniam i, że wstyd nas bierze, kiedy pom yślim y, że po śm ierci niby to mam y się zam ienić na takich sam ych błaznów.

D la potrzeb życia zw yczajnego w ystarcza w ogólności dość pobieżne uporządkow anie m a te ry ja łu dośw iadczalnego, m ianowicie, gdy się łączy z dostatecznem wychowaniem etycznem lub religijnem . D robne om yłki w życiu codziennem , ja k o w yniki niedo kła­

dnej wiedzy, p rz y trafiają się bezustannie bez w ielkich szkodliw ych następstw . G dy je d n a k zachodzi p o trzeb a zastosow ania pe- ] w nych w yników wiedzy do uskutecznienia w ielkich dzieł, np. do wznoszenia w ielkich gm achów lu b mostów, konstrukcyi złożo­

nych m aszyn lub w ielkich fabryk, gdy cho­

dzi o fundam entalne urządzenia i instytu- cyje społeczne, wogóle o przedsięw zięcia m ogące n arazić życie i byt pojedyńczych je- I d no stek i całych społeczeństw, w tedy nie

WSZECHŚWIAT.

N r 28. WSZECHŚWIAT. 437 wolno się m ylić, wtedy całe urządzenie m u­

si tak być obliczone, że zam ierzony cel n ie ­ chybnie zostaje osięgniętym . T akie obli­

czenie możliwe je s t tylko wtenczas, gdy ma- te ry ja ły wiedzy, n a któ ry ch pow inno się opierać, zupełnie są pewne. T ak ą pew ność daje tylko nauka czyli m a te ry ja ł spostrze­

gaw czy, zebrany i u p o rządkow any zapomo- cą ścisłój m etody naukow ej.

(d. c. nast.).

P rof. H e n ryk Iioyer.

OGÓLNE ZASADY

WEDŁUG

(Alfreda §ussel Wallacea.

(Dokończenie).

Z kolei przejść nam w ypada do p rz e jrz e ­ nia środków rossiedlania, jak iem i rosporzą- dzają gady i ziem nowodne zw ierzęta. B rak węży na w yspach oceanicznych dowodzić się zdaje, że stw orzenia te ja k i ich ja ja obaw iają się działania wody m orskiój, w sku­

tek czego nie mogą podlegać p rz y p ad k o ­ wym przesiedleniom przez pośrednictw o drzew pływ ających. A poniew aż same nie posiadają odpow iednich środków lolcomocyi, przeto rozm ieszczenie ich je st m niśj wię- cćj ograniczone. W ażną też przeszkodą w rossiedlaniu się ty ch stw orzeń musi być klim at, gdyż węże nie znoszą zimna: na pó ł­

noc sięgają tylko po 62° N, a w A lpach nie p rzekraczają wysokości 6000' nad poz. m o­

rza. W K o rd y lijerach nie spotykałem ich powyżój 9 000'. L ep ićj pod tym względem w ydają się uposażonem i jaszc zu rk i, k tó re w A lpach sięgają 10000' n ad poz. morza;

ja j a ich m niśj też m uszą być czułe na dzia­

łanie wody m orskiój, czego dowodzić się zdaje znajdow anie się jaszc zu re k na niektó­

rych wyspach oceanicznych.

*) Do tego arty k u łu należy m ap a dołączona do dzisiejszego num eru W szechśw iata.

Z w ierzęta ziemnowodne, chociaż m niśj czułe na zimno (sięgają poza koło bieguno­

we), niem niej je d n a k ograniczone m ają ro z ­ mieszczenie, a na wyspach oceanicznych b ra k ich zupełny, co znów nas n ap ro w a­

dza na dom ysł, że woda m orska je s t za­

bójczą zarów no dla nich ja k dla ich ikry.

R yby słodkow odne nie posiadają na p o ­ zór żadnych środków przesiedlania; wydać- by się więc mogło, że są koniecznie o gran i­

czone do tych systemów, w któ ry ch począt­

kowo zam ieszkiw ały. O bserw acyj a je d n a k w ykryła, że silne u rag an y przenoszą na znaczne odległości nietylko ik rę rybią, lecz naw et i same drobne ry b k i. W okolicach znów w ulkanicznych podobne znaczenie m ają w ybuchy w ulkaniczne, ja k to H u m ­ boldt spraw dził dla A m eryki P ołudn iow ej.

W allace nadto podejrzew a jeszcze dw a in ­ ne czynniki, m ogące skutecznie ułatw iać przenoszenie się ryb słodkow odnych z j e ­ dnego system u rzecznego do drugiego. P ie r ­ wszym są p tak i wodne, k tóre na swych n o ­ gach mogą przenosić ikrę rybią; drugim zaś podnoszenie się i opadanie różnych części lądów, k tó re pow odow ać może zm ianę k ie­

ru n k u rzek, a przez to zm ianę system u. R y ­ by m orskie są w stanie swobodniej się p rz e­

siedlać n a nowe siedziby, oprócz je d n a k lą ­ dów napo tyk ają one n a dw ie ważne tam y, ograniczające w znacznym stopniu ich ros- przestrzenienie. W idzieliśm y już, że k li­

m at stanow i d la licznych gatunków n ie ­ przebytą zaporę; d ru g ą tak ą przeszkodą dla m nóstw a ry b są głębie oceaniczne, m iano­

wicie d la gatunków żyjących n a p ły tk ich wodach. Ocean dla wielu ry b je st rów nie ważną tam ą, ja k dla większości ptaków .

Różne g ru py mięczaków różne też posia­

dają środki przesiedlania. M ięczaki m o r­

skie pływ ające (ja k P te ro p o d a lub C ephalo- poda) unoszone byw ają przez p rą d y o cean i­

czne, a rozm ieszczenie ich w a ru n k u je się praw dopodobnie tem p eratu rą w ody i z n a j­

dow aniem się lu b brakiem właściwego k a r ­ mu. Jed n o - i dw uskorupow e muszle go- rzój są napozór uposażone, żyją bowiem przew ażnie na skałach, n a korzeniach dzi- w okli (R hizophorae), lub na dnie m orskiem , poruszając się b ardzo m ało. Lecz swobo­

dnie p ływ ające em bryjony ich z łatwością

mogą być unoszone przez p rą d y m orskie.

438 WSZECHŚWIAT. N r 28.

M uszle słodkow odne rospow szechniają się zapew ne głów nie przez pośrednictw o pta- stwa wodnego: obserw ow ano ja k zw ierząt­

ko przyczepiało ja ja do nogi kaczki zaw ie­

szonej nad ak w ary ju m , M ięczaki znów lą ­ dowe posiadają ważny środek przesiedlania we własności zap ad an ia w sen letargiczny, k tó ry może trw a ć całe naw et lata. Z w ie­

rzątko zasklepia o tw ó r m uszli rodzajem szklistój błonki, k tó ra w edłu g zrobionych dośw iadczeń w ytrzym uje do 27 dni d z ia ła ­ nie w ody słonej, izolując tym sposobem zw ierzątko od w pływ u w rogiego żyw iołu.

P ew ien egzem plarz m uszli lądowej p rz e b y ł w le ta rg u cztery lata, zanim się dostał do zbiorów M uzeum brytańskiego. D zięki tej szczególnej własności muszle lądow e mogą być przenoszone czy to zapom ocą drzew pływ ających, czy w prost przez p o ś re d n i­

ctwo rzek i prądów m orskich na znaczne odległości. Nic też dziw nego, że sp o ty k a­

my w tym dziale m nóstw o rodzajó w kosm o­

politycznych, czyli rospow szechnionych po całym świecie.

O w ady w reszcie posiadają bodaj ze w szy­

stkich zw ierząt najznakom itsze środki p rz e ­ siedlania. W iększość ich doskonale lata, a lekkość dopom aga do przenoszenia ich przez urag an y na znaczne odległości. W i­

dywano owady nad O ceanem o 300 m il an ­ gielskich od najbliższego brzegu. W ażną też zaletą ow adów je s t w ytrzym ałość ich, ja k rów nież i ja j ow adzich na działanie w o­

dy słonej, co koniecznie ułatw iać m usi p rz e ­ siedlanie p rz y pośrednictw ie p rz y p ad k o ­ wych czynników , ja k np. drzew p ły w a ją ­ cych. N iek tó re z nich ja k np. C urculioni- dae, żyją po kilka godzin w spirytusie b ez­

w odnym , a znam y też pew ne g atu n k i m otyli, które przez długi p rzeciąg czasu op ierają się działaniu kw asu prusk ieg o . D zięki ta ­ kiej oporności na d ziałan ie szkodliw ych o d ­ czynników ow ady m ogą odbyw ać bardzo dalekie przym usow e w ędrów ki. J a k o j e ­ den z przykładów cytuje W allace ow ady przenoszone na orzechach kokosow ych z wysp Seszelskich na S um atrę. L ecz do­

dać należy, że pod innem i w zględam i d ział ten zw ierząt posiada bardzo ograniczone w a ru n k i bytu: niektóre gąsienice np. żyją ty lk o na pew nym ściśle określonym g a tu n ­ k u roślin, rosprzestrzenienie więc zależy

w tym razie bespośrednio od znajdo w an ia się—lub n ie—tej rośliny. O w ady też po­

siadają n iep rzy jació ł n a wszystkie strony, a ta okoliczność ograniczać musi re jo n ich panow ania.

Poznajom iw szy się w grubszych zarysach ze środkam i rossiedlania się zw ierząt, oraz z przeszkodam i, ja k ie te nap o ty k ają p rzy rospow szechnianiu się na p ow ierzchni zie­

mi, będziem y mogli przy stąp ić do drugiego zad ania zoogieografii, a m ianowicie do po ­ d ziału kuli ziemskiej n a tak zw ane obszary (regions) zoogieograficzne. A b y je d n a k le ­ piej zrozum ieć to zadanie, należy przede- wszystkiem rzucić okiem na rosk ład l ą ­ dów i m orza na pow ierzchni naszej p la ­ nety.

Z naną je s t powszechnie ogrom na dyspro- porcyja, ja k a zachodzi w pow ierzchni lą­

dów i m orza n a k uli ziem skiej, pierw sze bowiem zajm ują '/i całej pow ierzchni, gdy pozostałe 3/ i p rz y p a d a ją na ocean. T en niekorzystny stosunek dla obszaru lądów zw iększy się jeszcze na korzyść m orza, gdy porów nam y przybliżone średnie wysokości lądów nad pow ierzchnią m orza i głębokości oceanu pod tąż pow ierzchnią, a m ianowicie, ż;e pierw sza z tych średnich (dla lądów ), obliczona przez H um boldta, wynosi w p rzy ­ bliżeniu 1000 stóp, gdy śred nia głębokość w edług przybliżonego rach u n k u S tanfo rd a ró w n a się 12000 stóp. Tym sposobem obję­

tość sześcienna lądów w zniesionych n ad po­

w ierzchnią m orza ma się do takiej że obję­

tości oceanu ja k 1 : 36. P rzy p u szczają n ie­

którzy, że w bardzo odległych czasach gieo- logicznych ca ła pow ierzchnia k u li ziem ­ skiej p o k ry ta była je d n ą masą O ceanu, a co- najm niej, że ląd y pojedyńczo wzniesione były izolow ane od siebie w iększem i p rze­

strzeniam i m orza, co koniecznie sprow adzić m usiało w ytw orzenie się rozm itych typów zw ierzęcych. In n y m znów ważnym faktem , n a k tó ry L y e ll k ła d ł w ielki nacisk je s t znaj­

dow anie się m ielizn w sąsiedstw ie istn ie ją ­ cych lądów, tak , że nieznaczne tylko pod­

niesienie sprow adzićby mogło ważne zm ia­

ny w konfiguracyi istniejących lądów. O ba w ym ienione przypuszczenia objaśniają nam dw a w ybitne fakty zoogieografii, a m iano­

wicie znajdow anie się form właściw ych

N r 28. WSZECHŚWIAT. 439 w obszarach, k tó re nie są. dziś od siebie izo­

lowane, oraz obecność form pokrew nych po obu stronach Oceanu.

L ąd y naszój p lan ety nie są jedn ostajnie rozłożone na pow ierzchni ziemi: półkula południow a posiada ich dw a razy m niej, niż północna; toż samo da się pow iedzieć o p ó ł­

kuli azyjatycko-europejskićj, k tó ra posiada dw a razy więcej lądu, aniżeli p ółkula am e­

rykańska. Jeżeli p rzep row adzim y oś ziemi przez k a n a ł S-go Jerzeg o (m iędzy A ngliją a Irla n d y ją ) i prostopadle do tej fikcyjnej osi przeprow adzim y rów nik, to ta półkula dla której k an ał S-go Jerzego je st środkiem posiada stosunek lądów do m orza ja k 1 :1 , gdy na przeciw ległej półkuli ten stosunek będzie ja k 1 : 8. Jednocześnie zauw ażym y ciągłość kon ty nentów n a kuli ziemskiej.

L ąd y g ru p u ją się w trzech głów nych m a­

sach: am erykański, azyjato-afrykański i a u ­ stra lijsk i, które z nieznacznem i przerw am i stanow ią praw ie je d n ę całość; ląd am ery­

k ań sk i oddzielony je s t od azyjatyckiego p ły tk ą cieśniną B erynga, m ierzącą zaledwie 36 mil angielskich, gdy z drugiej strony grupa w ysp M alajskich stanow i, że go tak nazw ę, pom ost m iędzy A u straliją i A zyją.

T ym sposobem m ożna się przedostać z p rz y ­ ląd k a H o rn do S ingapoora, a stam tąd do M elb o u rn u i H ob art-T o w n u drogą lądową, p rz ep ły w ając tylko w p aru m iejscach nie­

znaczne p rzestrzenie m orza. T a ciągłość lądów p rzy czy n iła się głów nie d o je d n o - stajności głów nych typów zw ierzęcych, j a ­ ką obserw ujem y n a pow ierzchni kuli ziem ­ skiej. Niem niej je d n a k przy bliższem zba­

daniu zauw ażym y, że w ybitniejsze działy zoologiczne ugrupow ały się na pow ierzch­

ni ziemi w sposób każący podejrzew ać obe­

cne lub niedaw ne odosobnienie jed n y ch części od drug ich, co w zupełności po­

tw ierdza rz u t oka na m apę gieograficzną, oraz znajom ość gieologii i niedaw nych zmian, ja k ie zaszły w stosunku lądów do morza. A m ianowicie:

A m eryka południow a oddzielona je st od północnej znacznym obszarem m orza z wy­

jątk iem m iędzym orza P anam skiego, które niew ielkie ma znaczenie ja k o łącznik m ię­

dzy obu lądam i, biorąc na uw agę obszerność tychże. A zresztą m nóstw o faktów potw ier­

dza mniemanie, że przed niedaw nym stosun­

kowo czasem istniała p rz erw a (a bodaj naw et dwie) pom iędzy obu kontynentam i. Jed e n z tych kanałów przecinał dzisiejszą N icara- guę, a d rugi Panam ę. W dalszym ciągu widzim y, że jak k o lw iek cieśnina B erynga stanow i nieznaczną przeszkodę w kom uni- kacyi m ieszkańców północnej A m eryki i północnej A zyi, to je d n a k znaczenie tego łącznika bardzo osłabi się, gdy przypom ni- my jeg o położenie w strefie p olarn śj; zw ie­

rzęta więc cieplejszych k ra in nie mogą od­

bywać m igracyi z jed neg o lądu na drugi.

U w aga je d n a k , zrobiona poprzednio, że w niedaw nych czasach część podbiegunow a posiadała k lim at bez porów nania gorętszy niż dzisiaj, musi być pow tórzona tutaj i ob­

jaśn i nam ciekawe pokrew ieństw o, ja k ie za­

chodzi pom iędzy faunam i A m ery ki północ­

nej i północnej części S tarego L ądu.

Posuw ając dalój nasze b adania na L ąd Stary, spostrzeżem y, że pom iędzy A zy ją i E u ro p ą niem asz żadnśj ważniejszej izola­

cyjnej tam y i dlatego fauny oby tych p rz e ­ stw orów są tegoż samego ty pu i jeżeli nie w gatunkach, to przynajm niej w rodzajach praw ie identyczne. Lecz zato ląd samej Azyi rospada się na dw ie w ybitne części dzięki olbrzym iem u pasm u H im alajów , k tó ­ re nietylko stanow ią ważną zaporę dla wielu gatunków , lecz nadto swą pozycyją w ycią­

gnięta ze w schodu na zachód, sprow adzają ważne różnice w krainach położonych po obu ich stronach, a m ianow icie tam ują do- stęp gorącym prądom do części leżących na północ, a n aodw rót chłodnym w iatrom p rz e ­ cinają drogę ku południow ym krainom . Dość je s t powiedzieć, że pas ziemi stu m ilo ­ wej zaledwie szerokości dzieli zupełnie um iarkow ane strefy Tybetu, M ongolii iT u r - kiestanu od gorących Indyj i Indo-C hińskie- go półwyspu.

L ąd afrykański posiada rów nież ważną zaporę, izolującą części zw rotnikow e od b a r­

dziej północnych, a p rzeto um iarko w any ch, lecz zapora ta innego je s t niż góry, c h a ra ­ kteru. S ah ara przecina p raw ie całą sze ro ­ kość północnego lądu A fryki, stanow iąc dla m nóstwa g atunków niep rzeby tą tamę. D zię­

ki tem u północna część k on tynentu posiada faunę analogiczną z azyjato-europejską, gdy części zw rotnikow e o kazują w swych tw o­

rach właściwe sobie cechy.

440 WSZECHŚWIAT. N r 28.

W reszcie A u stra lija , acz połączona do p e­

wnego stopnia szeregiem w ysp Sondzkich i M alajskich ze S ta ry m L ądem , dostatecznie je st odeń izolow ana m nóstw em cieśnin i od­

nóg m orskich, a odosobnienie to w poprze­

dzających epokach m usiąło być stokroć kom pletniejsze, w skutek czego w ytw orzyły się typy właściwe tej części św iata.

O gólny ten rys sto su n k u lądów jed n y ch do drugich oraz stopnia izolacyi pom iędzy niemi, u spraw iedliw i w zupełności podział ich n a sześć głów nych obszarów (regions) zoogieograficznych, a bliższe poznanie każ­

dego zosobna re g ijo n u przekona czytelnika o do kładności tćj zasadniczej klasyfikacyi.

Z asługa jś j należy się angielskiem u o rn ito ­ logow i p. S claterow i, a system jeg o pow sze­

chnie dziś je s t przyjętym . D zieli on m ian o ­ wicie pow ierzchnię ziem i na n astępujące obszary:

1. O bszar palearktyczny obejm uje całą E uropę, północną A z y ją (po H im alaje) oraz północną A fry k ę (po zw ro tn ik R aka).

2. O bszar etyjopski rosciąga się na po ­ zostałą część A fry k i, n a południow ą A ra - biją, M ad ag ask ar i w yspy M askareńskie.

3. O bszar indyjski zaw iera w sobie In - dyje, Indo-C hiny, B orneo i Jaw ę .

4. O bszar australijsk i obejm uje A u stra - liją, wyspy M alajskie (po L om bok włącznie) oraz całą P olinezyją.

5. O bszar n ea rk ty czn y rosciąga się na całą A m erykę północną po M eksyk.

6. O bszar n eotropikaln y obejm uje pozo­

stałą część A m eryki w raz z A nty llam i.

Z badanie tych obszarów należy do w aż­

nych zadań zoogieografii i dlatego w p rz y ­ szłości postaram się niem zająć czytelników W szechśw iata. O becnie raz jeszcze w rócić m uszę do ogólnego celu, do jak ieg o ta n a u ­ k a dąży.

Zoogieografija b ad a przedew szystkiem okrąg pow ierzchni ziem skiej zajm ow any przez daną grupę zoologiczną, ja k klasę, rzęd, rodzinę, rodzaj lub g atunek. P ie r w ­ sze cztery grom ady stanow ią część zoogieo­

grafii ogólnej; rozmieszczenie zaś gatu n k ó w stanow i dział specyjalny, tow arzyszący, ja k dotychczas, jed y n ie opisom zoologicznym , lecz n ieu jęty jeszcze w sam odzielny system.

W y zn ać bowiem trzeba, że jeżeli m atery jał zoogieograficzny, o ile dotyczy g ru p w ięk ­

szych, dość się bogato przedstaw ia, część śpecyjalna, dotycząca rozm ieszczenia g a tu n ­ ków, dotychczas po macoszemu traktow aną była. M nóstwo okazów zoologicznych do­

chodzi rą k europejskich uczonych drogam i ubocznem i, a tem sam em ojczyzna ich nie je s t znaną dokładnie. Ja k ż e często wśród dzieł opisowych lub katalogów zoologicz­

nych spotykam y w yrazy „p atria ig n o ta” lu b znak zapytania, a dla większości gatunków , chociaż ta ojczyzna je s t znaną, to je d n a k granice rospostarcia danego g atu n k u nie są naw et przybliżenie zakreślone. P raw d a , że te granice dla niektórych form nie są stałe, ja k tego m ieliśm y p rz y k ła d na jask ółce m e­

ksykańskiej (H iru n d o lunifrons), k tó ra w ciągu kilkudziesięciu la t rosszerzyła zn a­

cznie obszar zajm ow any przez siebie. L ecz tego ro d zaju p rz y k ła d y należą do w y ją t­

ków. G łów ną zaś przyczyną nieznacznego m atery ja łu zoogieografii specyjalnej było zb ieranie kolekcyi p rzez ludzi niefacho­

w ych, lub conajm niej niezw racających u w a­

gi n a ten szczegół sw ych zajęć.

B rakow i m atery jału z jednój stron y, a r u ­ chomości g ran ic rozm ieszczenia zw ierząt z drugiej przypisać należy bezw ątpienia tak późne pojaw ienie się zoogieografii, ja k o sa­

m odzielnej nauki. R ośliny posiadają p rze­

ważnie dość stałe g ranice rozm ieszczenia, o ile człow iek nie w spółdziała w ich prze­

noszeniu; zw ierzęta zaś m ogą z ro k u na rok rosszerzać lub ścieśniać okręgi swego ros- przestrzenienia, jeżeli b rak lub obfitość że­

ru zm usi je do tego. P o trzeb a jeszcze w ie­

lu obserw acyj, aby ja k o tako zakreślić g ra ­ nice każdego g atu n k u i dlatego zoogieo- grafiją specyjalną uw ażać należy dzisiaj jeszcze za n ieistniejącą.

J a n Sztolcman.

0 W PŁYW IE LASÓW

NA K L I M A T A U S T R A L I I .

W d ru gim zeszycie „M itteilungen” P e te r-

m anna z r. b. znajdujem y pracę d ra v. L en d e n -

felda o w pływ ie lasów na k lim at A u stralii.

W s z e c h ś w ia l Tom VII. 1888 r — N® 2 8 .

I n . GTei

G R E L A N D Y J A

Za t o k a JDSONSHJ

M OCHO( KIE BRYT AT I.JAY

J. B a jk a ł

rwfoimdlii

TJówa S zk o jl.CZARpfg

W. B en iru d z k ie

j n i

TO

W. Z ie lo n e fo *

| P r z y l a d k i a | o , H O R Z E

'BEIfOAl

A R A B S K IK

OiloTo

' V. F. N oroliha

i z e l s k i e

icension

NV.Trinidad

Z w rot n»Jc_Ko z[qr ęa_

iirbon

Y-a\\\va.Y\

W. J u a n F ernandez

W. Amst

Zelandyj

i T ł i s m a n j a ą v W . O ^ a t h a m

o b j a ś n i e n i a

G łęb o ko ść m o rz a , o d

1 0 ,0 0 0 -1 5 ,0 0 0

p o n iż e j 1 5 ,0 0 0

Z u p o io a iiu e n ia s au to ra. £ t v y d aw com .

p o d łu g A.R WALLACE'A.

MAPA O B S Z A R O W Z O O G IE O G R A F IC Z N Y C H z W Y KA2 i N1E m PRZYBLIŻONYCH F A L IS T O S C I DNA M O R S K IE G O .

Długo

IZAC K lt:

i7,r;,n

l<

N r 28.

Myślę, że czytelnicy W szechśw iata z zaję­

ciem poznają ciekawe, a niedość znane sto­

sunki tam tejszej przyrody, w tak w ie­

lu w zględach zupełnie odm ienne od na­

szych.

W podróżach swoich po A ustralii d r L en- denfeld zauważył, że lasy wywierają, na k li­

m at A ustralii skutek całkiem inny niż w E u ­ ropie. O ddziaływ anie lasu na klim at w k ra ­ jach w ilgotnych strefy um iarkow anej, np.

w E uropie środkow ej, polega n a podnosze­

niu miejscowej wilgotności. M ianow icie las zapomocą wpuszczonych w ziemię korzeni, u trzym uje ją, mocno na pochyłościach i w ten sposób pow strzym uje zbyt szybki od­

pływ wód deszczowych. G dy pochyłości są ogołocone z lasu, w tedy spada po nich woda, tw orzy strum ienie i pierw ej znajdzie się w m orzu, nim je st w stanie w yparować.

M orze zaś niew iele przez to się powiększy, ale woda dla danej m iejscowości została stracona zupełnie. K iedy las p ow strzym u­

je szybki odpływ wody deszczowej, więcej je j dostaje się pow ietrzu zaraz na miejscu w postaci pary w odnej, aniżeli wtedy, gdy woda spada po bezleśnych stokach gór.

Z badań, dokonanych przez d ra L enden- felda okazuje się, że czw artą część opadów deszczowych lesiste miejscowości E uro p y środkowej zaw dzięczają lasowi, inaczej m ó­

wiąc, spadłoby tam o 25% mniej deszczu, w razie, gdyby lasu nie było. G dyby jed n ak miejscowości te p o k ry w ała m uraw a, p a d a ­ łoby tam również mniej deszczu, aniżeli w pierw szym razie, lecz o wiele więcej niż gdyby m uraw y wcale nie było.

W A u stralii je d n a k dzieje się wcale inaczej.

N aw et między m ieszkańcam i A ustralii, któ rzy w tój kwestyi najbliżej są zain tere­

sowani, p an u ją dw a całkiem sprzeczne zd a­

nia o w pływ ie braku lasów na klim at A u ­ stralii. O gólniejszy pogląd utrzym uje, że b ra k lasów czyni klim at suchszym. Inni zaś tw ierdzą wręcz przeciw nie, że pozba­

wienie lasów nie.m a w pływ u na klim at, a gdyby naw et ów w pływ się okazał, to byłby on zupełnie nic nieznaczącym wobec tych wielkich korzyści, których brak lasów dostarcza. To ostatnie zdanie w ygłaszają głów nie skw aterzy, posiadacze owiec, któ­

rych ta kw estyja żywo obchodzi, któ-

441 rych więc o stronność podejrzyw ać nie można.

A u stra lija je s t krain ą niezm iernie suchą, tylko północna jój część otrzym uje rów ni­

kowe deszcze; co się tyczy wzniesienia, to górzystą je st tylko południow o-w schodnia A ustralija, gdyż tylko tutaj znajdują się szczyty przenoszące 2000 m. To wzniesie­

nie, znane pod nazwą A lp australijskich, znakomicie podwyższa ilość deszczu: wznie­

sieniu tem u W alija południow a i W ikto- ry ja zaw dzięczają swoję wielką u rodzaj­

ność.

♦ W yjąw szy więc A lpy i wogóle wybrzeża wschodnie, cała A u stra lija jest wysoce su­

chą. W e w nętrzu jej nigdy p raw ie nie p a­

dają deszcze, a naw et w bliskości wybrzeża, w większej części południow ej W a lii i W i- ktoryi ilość opadów deszczowych je st b a r­

dzo nieznaczną, zaledwie 200 m m na rok, podczas gdy parow anie dochodzi 3 w. D e­

szcze we w nętrzu A u stralii zdarzają się mniej więcej raz na trzy lata. W okoli­

cach więc, gdzie takie susze p anują, nie sposób utrzym ać się roślinom u nas rosną­

cym. W szystkie rośliny pustyń, a tem sa­

mem i drzew a, krzew y i trw ałe traw y ste­

powe A u stralii, posiadają właściwe n a r z ą ­ dy, jed n e aby powiększyć dopływ wody z dołu: są niemi głęboko zanurzające się k o ­ rzenie, inne zaś służące do zm niejszenia p a­

rowania.

T ak np. pory eukaliptusów zwrócone są ku dołowi, a pory spinifexów, żyjących w pustyni, ochraniane są przez oddzielne narządy. P o d łu g L eitgeba porow ate otwo­

ry roślin au stralijsk ich zwężają się coraz b a r­

dziej w m iarę tego ja k cierpienia rośliny pow iększają się w skutku braku wody. L en- denfeld zaś dostrzegł naw et, że podczas go­

rących i suchych wiatrów , porow ate otwo­

ry liści eukaliptusów całkiem się zam ykają, że więc w tedy parow anie wcale się nie od­

bywa. T ak więc ten sam w iatr, któ ry oka­

zuje się tak dalece szkodliwym dla ziół i traw , nie w yw iera najm niejszego wpływu na eukaliptusy. Zdaniem d ra L endenfelda drzew a te, tak przysposobione do suchego klim atu A ustralii, jak o też rośliny pustyń wogóle, po większej części pory m ają zam ­ knięte podczas dnia i dopiero je nocą otw ie­

rają. W tedy to pochłaniają one dw utlenek

WSZECHŚWIAT.

442 WSZECHŚWIAT.

w ęgla z powietrza, iro sp u szczają go w płynie kom órkow ym jak o też w w odnistej zaw ar­

tości kom órek i naczyń. R ank iem zam y­

kaj ą się po ry i rospoczyna się pi-oces asy- m ilacyjny pod w pływ em św iatła. D w u tle­

n ek w ęgla pochłonięty podczas nocy zostaje rozłożony i tlen u la tn ia się łatw o pom iędzy szczelinam i zam kniętych p or, tak, że te j ostatnie wcale się nie otw ierają. Y olkens dowiódł, że i w p u sty n i podczas drugiej połow y nocy p o w ietrze je s t do pew nego stopnia nasycone wilgocią, a w skutek tego rośliny nie mogą zbytnio ucierpieć n a tem, że w nocy otw ierają swoje pory.

W szy stk ie niem al drzew a i krzew y we w nętrzu A u stra lii w ydają znaczną ilość olejków eterycznych. Otóż olejki te ochła­

dzają liście przez swoje parow anie i rospo- ścierają się ponad lasem w postaci gazow ej.

T y n d all utrzym uje, że pow ietrze nasycone taką p arą m niej przepuszcza p rom ienie cie­

plikow e, aniżeli zw ykłe pow ietrze; tym spo­

sobem drzew o jest ochraniane przez swój płaszcz eterow y zarów no od zbytniego r o z ­ grzan ia, ja k i od p arow ania. Liście eu k a­

liptusów zw raca ją się do słońca nie całą po­

w ierzchnią lecz tylko w ąskim brzeżkiem , co znacznie osłabia działanie słońca.

W idzim y więc, że trw a le rośliny suche­

go w n ętrza A u stra lii po siad ają w szelkie możliwe środki, aby zw ycięsko p rz etrw a ć suszę.

O prócz tych roślin je st je d n a k m nóstw o m ałych traw i ziół, k tó re Y olkens nazyw a w ątłem i (ephem er). Te ostatnie nie m ają żadn ych urządzeń dla ochrony od p a ro w a ­ nia. K o rz o n k i ich za g łę b iają się niedaleko w ziemię, a po ry ich o tw arte są cały dzień.

N asiona ich w niesłychanej liczbie spoczy­

wają w ziemi, po każdej więc ulew ie pusz­

czają one i u b iera ją n ag ą ziem ię w p rz e ś li­

czną świeżą zieleń. O ne to głów nie s ta n o ­ wią pożyw ienie owiec. D opóki w w a r­

stw ach gruntow ych zn a jd u je się cokolw iek wody, „w ątłe” rośliny trzy m a ją się nieźle, lecz gdy jój zabraknie, u m iera ją szybko, gdyż z dołu nie otrzym ują w cale wilgoci.

D rzew a bardzo głęboko w puszczają sw o­

je korzenie. Rozgałęzienia tych korzeni wszędzie ro spościerają się na ja k ie 3 do 5 m etró w pod pow ierzchnią. W głębi z n a j­

d u je się zawsze, naw et po d łu g o trw ałej su­

szy, cokolw iek wilgoci, k tóra, ja k wiadomo, w skutek włosko watego przy ciągania m a­

łych cząsteczek ziemi, podnosi się w górę (jeżeli ty lk o ziem ia nie je s t zbyt ścisłą) i na pow ierzchni zastępuje miejsce wody s tra ­ conej przez parow anie. L ecz głęboko się ­ gające korzenie drzew w ysysają ten w zno­

szący się zasób wody, nie pozostaje więc ju ż wcale wilgoci dla k ró tk ich korzonków

traw i ziół.

U nas — i wogóle w k rajach obfitują­

cych w wodę — w alka o byt m iędzy rośli­

nam i, sprow adza się do w alki o światło. W e w nętrzu A u stra lii i w podobnych do niej ubogich w wodę k rajach podrów nikow ych innych części św iata w ystępuje natom iast w alka o wodę. Następstw em tej w alki o w o­

dę roślin dobrze i źle uzbro jon ych p rz e ­ ciw ko suszy je s t to, że w krótce po deszczu delik atn a traw k a i w ątłe zioła w iędną i zn i­

k a ją i że skądinąd nic innego tam nie ro ­ śnie tylko drzew a.

W swoich podróżach po w nętrzu p o łu ­ dniow ej W alii, L endenfeld nieraz całem i dniam i je c h a ł przez las, n iespotykając n i­

gdzie ani je d n e j traw k i. Ziem ia, po więk- j szej części sk ład a się z czerwonej glinki, j ró w n a je s t i gład ka ja k flizy asfaltow e i tw ard a ja k kam ień. W lesie europejskim je s t tyle w ilgoci i zresztą ziem ia je s t tak

| chroniona od prom ieni słońca, że podobnie

! do ziem i lasu podzw rotnikow ego, zawsze

| je s t m iękką i dziu rk ow atą i pochłania opa­

dy atm osferyczne.

G dy deszcz pada w lesie australijskim , większa część wody pędzi po nagiej po chy ­ łości i spada w zagłębienia. Te ostatnie prędk o zostają zatopione, zdaje się jed n ak , w edług najnow szych badań, że m uszą one zostaw ać w połączeniu z m orzem zapomocą podziem nych kanałów , że więc większe j e ­ ziora nie m ogą się utw orzyć. W iększych też system ów rzecznych niem a w A ustralii.

N ajw iększą rz ek ą je st M u rray , dostępny

• tylko w zim ie dla bardzo płaskich p arow ­

ców. W oda spływ a tak prędko, że nie ma

czasu n a w siąknięcie w g ru n t tw ard y, ró ­

w ny i niedziurkow aty. T utaj więc p rz y ­

rodzony las zup ełnie nie staje na p rzeszko ­

dzie pręd k iem u spływ aniu wody, tak, że

nie w pływ a on wcale na w ilgotność ziemi

i pow ietrza.

N r 28. WSZECHŚWIAT. 443 W wielu m iejscach, gdy tylko praw o na

to pozwala, zaczęli skw aterzy niszczyć las.

D rzew a bywają, ścinane, a następnie p a­

lone. „

O skutk u lokalnym tego niszczenia lasu L endenfeld w wielu miejscowościach mógł się naocznie przekonać: m a być zdum iew a­

jący. N aga pow ierzchnia odziała się mnó­

stwem traw i tam gdzie poprzednio zale­

dw ie 100 owiec m ogło się utrzym ać, dziś u trzym uje się 1000.

P rzy czy n a tego je s t n ad e r prosta. D rz e ­ wa ju ż nie pochłaniają, wznoszącej się wody zapomocą swych głęboko sięgających ko ­ rzeni i woda dochodzi do k ró tk ich korzon­

ków traw i ziół. Jednocześnie dla drzew i traw niem a miejsca, traw y je d n a k m a­

ją swą w artość, gdy drzew a po większej części są nieużyteczne. A więc precz z d rze­

wami.

U w iędte łodyżki tra w g n iją i pozostaw ia­

ją w ziem i m ałe p ro sto padłe kanały, które w dole przechodzą w inne, pozostaw ione da­

wniej przez drzew a. W ten sposób ziemia staje się dziurkow atą. G dy deszcz pada i woda spływ a po pow ierzchni, zatrzym uje się ona przy każdej łodyżce traw y , a tym sposobem ma czas w siąknąć we wspomniane pory i daleko m niejsza jej część przepadnie dla k ra ju w m orzu.

W oda u trzy m an a w gruncie p aru je i przez to pow iększa w ilgotność pow ietrza.

W końcu d r L end enfeld dochodzi do w niosku, że b ra k lasów w k rajach gorących a suchych, ja k np. we w n ętrzu A u stra lii musi wywołać nie zm niejszenie lecz zw ięk­

szenie wilgoci. W ed łu g niego należy n a ­ w et przypuszczać, że zjaw isko to może się potęgow ać aż do pew nego p u nktu. A w ta ­ kim razie coraz to większe wodne m asy b y ­ łyby ściągane do A u stra lii i tam po części utrzym ane.

Zw ażając na to, że właśnie susza je st n a j­

wyższą, przeszkodą dla rozw oju kolonij au­

stralijskich, pocieszającą rzeczą jest zn ale­

zienie nareszcie jakiegoś środka, któryby choć w części m ógł zapobiedz złemu.

J a k prędko to nastąpi, że w ładze koloni- jaln e w ejrzą w tę spraw ę i odpow iednio do powyższego zastosują praw o, dziś jeszcze nie m ożna przesądzać, lecz autorow i w y d a­

je się rzeczą niew ątpliw ą, że środek taki,

ja k niszczenie lasów, w pew nych okoli­

cach A u stra lii byłby praw dziw ie zbaw ien­

nym.

Stefan Stetkiewicz.

C I i L E B.

P rz y fabrykacyi napojów spirytusowych, takich ja k piw o, wino, miód i w ódka,a więc najpospoliciej używ anych — i w przem yśle piekarskim rozm aite ferm enty m ają pier­

w szorzędne znaczenie. W eźm y naprzykład piwo. W procesie fabrykacyi piw a czyn- nem i są z jed n ej strony dw a ferm enty ros- puszczalne, mianowicie przy zacieran iu ^- dyjastaza (cerealina), a p rzy ferm entow a­

niu — inw ertyna, z drugiej zaś w ystępuje jak o ferm ent grzybek Saccharom yces cere- visiae, a więc przedstaw iciel g ru p y ferm en ­ tów organizow anych. Też same trzy fe r­

m enty są w spółpracow nikam i piekarza.

W czasach, kiedy jeszcze nie znano takiego chleba, ja k i my dzisiaj jem y , pieczono p lac­

ki i podpłom yki zupełnie bez drożdży i cia­

sto takie zupełnie nie było w yrośnięte, ja k je st obecnie nasze.

Obecnie surow e ciasto zarabiają z d roż­

dżami, czyli z grzybkiem Saccharom yces cerevisiae. P rz e z należyte wym ięszanie spraw iam y, że najw ięcej cząsteczek ciasta styka się z grzybkiem , a więc ułatw iam y znakom icie tem u ostatniem u jego zadanie.

Zobaczym y następnie, że cały proces fer- m entacyi p rzy pieczeniu chleba je s t n a jz u ­ pełniej ten sam, co i p rz y fabrykacyi piwa.

Z p u n k tu w idzenia anatom icznego ziarno zbożowe składa się z powłoki, pericarp ium i z właściwego ziarna. W ziarnie w łaściw em zaś rozróżniam y perysperm ę, endosperm ę i em bryjon czyli zarodek. E ndosperm a, n a j­

ważniejsza dla piekarza część ziarna, sk ła­

da się z kom órek zaw ierających g luten ') i m ączkę. W m łynie otrzym ujem y z z ia r­

na otręby i mąkę; na otręby idzie pow łoka, perysperm a i mniej lub więcej grub a zew nę-

') M ianem ty m obejm ujem y w szystkie m ateryje

białkow e ziarna.

444 WSZECHŚWIAT. N r 28.

trz n a w arstw a endosperm y, m ąkę zaś daje endosperm a. Czem więcej ziarn a puszcza­

my w otręby, tem bielszą m ąkę otrzy m u­

jem y.

S k ład chem iczny ziarn a w ykazuje wodę, tłuszcz, m atery je azotow e '), mączkę, dek­

stry n ę i sole m ineralne.

Skoro tylko rosczynim y m ąkę ciepłą wo­

dą, natychm iast cerealin a zaczyna działać na mączkę, w sk utek czego następuje ros- k ła d m ączki na d ek stry n ę i maltozę, zupeł­

nie tak samo, j a k p rz y zacieraniu w g orzel­

ni lu b w b row arze, tylko w m niejszym bez porów nan ia zakresie. Równocześnie z cu ­ k row aniem się dekstry n y postępuje pepto- nizacyja białek, to jest m ateryje te p rzecho­

dzą w stan rospuszczalny w wodzie.

N astępnie dodajem y do rosczynionego ciasta po pew nym czasie drożdży. G rz y ­ bek drożdżow y zn ajd u je ju ż g ru n t u praw ny d la siebie. Z dw u ciał, pochodzących z ros- k ła d u mączki, dek stry n a nie ulega d ziała­

niu grzybka. M altoza zaś, w przód nim pod działaniem drożdży przeferm entuje na d w u ­ tlenek węgla i alkohol, m usi uledz jeszcze inw ertow aniu. In w e rty n a drożdży zam ie­

nia m altozę na c u k ier inw ertow any, czyli przem ieniony, co n astępuje w skutek tego, że cząsteczka m altozy p rz y b ie ra cząsteczkę wody i daje dw ie cząsteczki glukozy. W e ­ d ług now szych badań inw ertow an ie m a lto ­ zy nie ma miejsca, poniew aż m altoza zdolną je s t jak o b y bespośrednio do ferm entacyi.

Je stto jeszcze kw estyja sp o rn a i dość tr u ­ dna do rozw iązania.

P ow yższą teo ry ją ferm entacyi w ypraco­

wali P ay en , M usculus, 0 ’S ulłivan, B row n, H e ro n i inni. W spraw ozdaniach A k a d e ­ mii um iejętności w P ary ż u z r. 1883 z n a j­

dujem y pracę p. C h ican d ard , w której d o ­ wodzi, że nie m ączka lecz g lu ten w cieście je st substancyją ferm entującą. W e d łu g n ie­

go przy rosczynianiu ciasta nie m a m iejsca ani zam iana m ączki na cukier, ani też fer- m entacyja alkoholow a. G lu ten rosk ład a

1) K aprzykład żyto zaw iera z m ateryj azotow ych n astęp u jące: glutenkazeinę, glutenfibrynę, m uce- d y n ę i białko roślinne, nie zaw iera zaś kleju ro ­ ślinnego, w k tó ry obfituje ziarno pszenicy. Oprócz tego n ieznane bliżej ciało — cerealina, tak że azo­

tow e, znajduje się w każdem ziarn ie,

się pod wpływem działania organizm u m i­

kroskopow ego, bacteridium . N iew yjaśnio­

n ą je s t w jeg o teoryi ro la drożdży dodaw a­

nych do ciasta. Gaz w ydzielający się przy ferm entow aniu g lutenu byłby w takim razie m ięszaniną d w u tlen k u w ęgla w stosunku 70% , w odoru i azotu — 30% .

W idocznym skutkiem działania grzybka drożdżow ego na cu kier w rosczynionem cie­

ście je s t obfite w ydzielanie się dw utlenku w ęgla, innem i słow y, w yrastanie ciasta.

P ozostają nietkniętem i w w iększej części dekstry na i gluten. T e to dw a ciała n ad a­

j ą ciastu lepkość, ciągłość i elastyczność, w skutek czego dw utlenek w ęgla w ydziela­

jący się w całej masie ciasta pozostaje w niem uw ięziony i pow oduje ty lk o nad y ­ m anie się, pęcznienie ciasta, czyli w y ra sta­

nie. Ciasto zarobione z drożdżam i i w któ- rem ju ż one zaczęły swoje działanie, ulega ostatecznem u wym ięszeniu. Z początku k lejk o w ate i przylegające do rą k , stopnio­

wo pod rę k ą w praw nego piek arza traci te cechy. W m iarę ja k m ączka ulega prze­

m ianie, ciasto coraz bardziej staje się elasty- cznem iję d r n e m i w tedy ju ż zupełnie do rą k nie przylega. G lu ten w ystępuje na p ie r­

wszy plan i n ad aje ciastu cechy sobie w ła­

ściwe, jak o to: elastyczność, ciągłość i spoi­

stość, obok tego ciasto w dotknięciu je st tłustaw e i delikatne. Im lepiej ciasto je s t m echanicznie w yrobione, im rów nom ierniej g rzy bek drożdżow y je s t rozdzielony w ca- łój masie ciasta, tem dziurko watość chleba je s t praw idłow sza. C hleb w tedy w cien­

kiej w arstew ce ukrojon y przedstaw ia nam siatkę z rów nem i, drobnem i okam i, p rzeci­

w nie zaś, gd y ciasta należycie nie wymię- szano, oka tój siatki będą w jedn em miejscu zam ałe, w drugiem zaduże.

P o ostatecznem w ym ięszaniu następuje form ow anie bochenków , a potem właściwe pieczenie chleba. Ż ar pieca praw ie w j e ­ dnaj chw ili zap iek a całą pow ierzchnię bo­

chenka, form u je przez to trw a łą pow łokę, k tó ra silnie n apierającem u pod wpływem w ysokiej tem p eratu ry dw utlenkow i w ęgla nie pozw ala uchodzić n a zew nątrz. W tój w alce często d w utlen ek węgla byw a górą, w sk u tek czego widzim y na bochenkach pę­

kn ięcia, a bochenek najzupełniej p ra w id ło ­

wej form y, traci j ą i n ab iera częstokroć

N r 28. WSZECHŚWIAT. 445 dziw acznych kształtów . M am y tu niejako

w m iniaturze podobiznę w alki w ew nętrznej ognistopłynnój masy ziemi z zew nętrzną j6j pow łoką. Zobaczmy ja k im zm ianom ulega skład chemiczny ciasta pod w pływ em wysokiej tem p eratu ry pieca. N a pow ierz­

chni bochenka, gdzie działanie gorąca je s t najw iększe, zaraz następuje zam iana m ącz­

ki n a dekstrynę. K olor zaś sk ó rk i chleba w ystępuje w skutek form ow ania się w małej ilości ciał takich, ja k karam el, asam ar i in ­ nych.

W sk u tek zupełnej praw ie zam iany m ącz­

ki n a dekstrynę w skórce, ta ostatnia je s t daleko słodszą od reszty chleba. T e same zm iany, ja k ie obserw ujem y p rzy pieczeniu właściwem chleba, możemy w idzieć i przy suszeniu słodu na piwo. Im gorętszy piec, tem chleb zeń wychodzi ciem niejszy, b a r­

dziej zarum ieniony, toż samo m a miejsce i na lasach, p rzy suszeniu słodu: im słód je s t przy wyższej tem p eratu rze suszony, tem piwo zeń w yrobione je s t ciem niejszego koloru.

W ew n ątrz bochenka, gdzie działanie go­

rąca nie je s t tak silne i zam iana mączki n a dek stry n ę nie p rzek racza pewnej granicy, ilość wilgoci stopniow o się zm niejsza i n a ­ stępuje chw ila, przez dośw iadczenie w ska­

zana, kiedy chleb należy wyjmować z pieca.

W ięcej niż 35 % do 4 3 % w ody dobrze w y­

pieczony chleb nie pow inien zaw ierać, w przeciw nym bowiem razie je s t szkodli­

wym dla zdrow ia. A żeby otrzym ać jed en fu n t chleba trzeb a wziąć ciasta mniej w ię­

cej funt i 16 — 20 łutów , poniew aż p rzy pieczeniu woda silnie paruje. Ze 100 fun ­ tów mąki otrzym ujem y 125 funtów chleba pszennego a 130 razowego.

T ak się piecze chleb biały, pytlow y. Co do chleba czarnego, razow ego, kw estyja m a się trochę inaczej, zachodzą tu pew ne obja­

wy, niem ające m iejsca p rzy poprzedniej m anipulacyi. P rz y pieczeniu chleba razo ­

wego nie dodaje się drożdży do ciasta. M ą­

k a tak zw ana razów ka zaw iera dużo otrąb, bogatych w cerealinę i białko, w skutek cze­

go proces ferm entacyi w y stę p u je bardzo energicznie, zwłaszcza, że bywa podniecany zakwasem, czyli ciastem , w któ rem ju ż fer- m entacyja znaczne zro biła postępy. T aki zakw as piekarze m ają ju ż gotow y w dzie­

ży, w której z dnia na dzień pozostaje p e­

w na ilość ciasta i przy bardzo sprzyjającej tem peraturze p iek arn i znacznie przeferm en- tow uje. Zważywszy to, że z jed nej strony energiczn a ferm entacyja odrazu sprzyja ro z ­ wojowi najrozm aitszych organizm ów, a z drugiej — my sami nie zapew niam y g rz y b ­ kow i drożdżowem u przew agi nad współ­

zaw odnikam i, obserw ujem y po niejakim ś czasie w cieście obecność organizm ów, s p ra ­ w iających ferm entacyją octową i mleczną.

Stąd chleb razow y posiada właściwy sobie smak kw aśny, czasam i bardzo ostry.

C hleb taki razow y może służyć tylko za pokarm ludom północnym , u których zmysł sm aku nie jest ta k rozw inięty, ja k u p o łu ­ dniowców. D elik atn y lom bardczyk, ros- pieszczony na polencie ku ku ry dzow ej, lub francuz, jed zący chleb biały drożdżowy, nie mogą bez szkody dla zdrow ia jeść chleba razowego.

D ek stry n a w chlebie razow ym tw orzy się w większej ilości, niż w białym pszennym , a przy wysokiej tem peraturze pieca nabie­

rając ciemnego koloru, udziela go całej m a­

sie chleba. C hleb razow y mniej w yrasta, ponieważ ciasto w skutek obecności otrąb nie je s t tak ciągłe i lepkie, nie może przez to więzić dw u tlen ku węgla. •

G dybyśm y chcieli w ykazać analogiją kwaśnej ferm entacyi chleba razowego do odpowiedniego procesu w arzenia piw a, to musielibyśm y szukać jej w belgijskim spo­

sobie ferm entow ania piwa. K w aśne piwo belgijskie, L am bu k i P h a ro , otrzym ują z a ­ pomocą sam odzielnej ferm entacyi, bez zada­

w ania drożdży.

N astępuje kw estyja, co zyskujem y przez to, że zam iast jeść w prost ziarno, pieczemy zeń chleb i dopiero w tym stanie spożyw a­

my. Z dwu względów je s t to dla nas ko­

rzystne. S tan chleba je s t daleko ko rzy ­ stniejszy dla konsum enta, niż stan ziarna.

U strój zębów człow ieka nie pozw ala mu w ygodnie roscierać ziarna, ja k to czyni koń lub krow a, a obok tego porow aty, gąbcza­

sty chleb je st daleko dostępniejszy działaniu soków traw iących żołądka, niż ciasto z m ą­

ki. Z drugiej stro ny sk ład chem iczny chle­

ba, in ny niż m ąki, je s t zdrow szy dla o rg a­

nizm u ludzkiego. K w estyja wyższości chle­

ba dla organów traw ien ia je s t jeszcze dosyć