Poziom zaufania do instytucji - podstawy teoretyczne

Natalia Pohorila*

AkademiaKijowsko-Mohylańska

ZAUFANIE OBYWATELI DO INSTYTUCJI POLITYCZNYCH I PUBLICZNYCH - ANALIZA PORÓWNAWCZA

Znaczenie zaufania jako warunku pomyślnej współpracy w społeczeństwie byłoniejednokrotniepodkreślaneprzez socjologów. Zaufanie do drugiegoczło­

wieka w ogóle stanowi fundament kształtowania siękultury obywatelskiej, jest kluczowym elementem kapitału społecznego.Erozja kultury zaufania prowadzi do odwracania się ludzi od polityki, do anomii i atomizacji społeczeństwa, co z kolei przejawiasię ucieczkąwżycierodzinne i brakiemmożliwościszerszego

współdziałania.Rozerwanie "społecznejtkanki społeczeństwa"stanowi barierę

rozwoju gospodarczego, albowiem hamuje innowacyjność, spontaniczność

iotwartość zachowań ludzi.

Poziom zaufania do instytucji - podstawy teoretyczne

Społeczeństwapostkomunistyczne charakteryzują sięniskim poziomem zaufa- nia zarówno w sferze stosunkówmiędzyludzkich,jak iżycia społecznego,bowiem

doświadczenie społeczeństwatotalitarnegomiałofatalne skutki dla "waloru obywa-

telskości"w tej przestrzeni. Piotr Sztompka (1999) systemy autokratyczne nazywa

"systemami zinstytucjonalizowanego zaufania", które cechuje narzucone z góry bezwarunkowe zaufanie do monarchy lub systemu i totalna kontrola lojalności.

Równocześnie osłabienietotalnej kontroli, rosnące aspiracje materialne i świado­

mość niezdolnościelit komunistycznych do ich zaspokojeniadoprowadziływ latach

sześćdziesiątychdo wzrostu nieufnoścido radzieckich instytucji politycznych.

Mimo _iż badacze _sąprzekonani, _żewyswobodzenie krajów Europy _Środko­

wo-Wschodniej spod dominacji ZwiązkuRadzieckiego naprzełomielat osiem-

*Starszywykładowcaw Katedrze Socjologii AkademiiKijowsko-Mohylańskiej.Pierwodruk w"S: T-M-M" 3, 2003: 144-156.

dziesiątychidziewięćdziesiątychXXwieku-sprzyjałowzrostowi zaufania do in- stytucji politycznych, to kryzys zaufania bardzo szybko powrócił. Głównymi

czynnikami tego przesunięcia byłazarówno historycznie uwarunkowana nieuf-

nośćwobec władzy,jak i doświadczenie nowego systemu społeczno-gospodar­

czego: poczucie relatywnej deprywacji i anomia jako rezultat pojawieniasięno- wychmożliwościi ograniczonychśrodkówich realizacji, ujawnienie faktów ko- rupcji władzy i elity finansowej, a także osłabienie kontroli w społeczeństwie

orazświadomość niezdolnościnowych elit do pokonania nowychtrudnościgo- spodarczych (inflacji, bezrobocia itp.).

Powstaje pytanie: czy niski poziom zaufania do instytucji publicznych jest przejawem kultury nieufnościodziedziczonej po czasach komunistycznych czy

też adekwatną oceną niezadowalającegofunkcjonowania tych instytucji w no- wych, demokratycznychpaństwachEuropy Środkoweji Wschodniej? W pierw- szym przypadku poprawa działaniainstytucji raczej nie sprzyjałaby wzrostowi zaufania, w drugim - jestściślez poziomem zaufania skorelowana.

Przedstawiciele teorii kultury zaufania twierdzą, że zaufanie do politycz- nych i publicznych instytucji powinno być ściśle związanez zaufaniem do lu- dzi w ogóle, dlatego że zdolność do pokładania ufności w ludziach w ogóle przenosi sięna instytucje i polityków. To znaczy, że w krajach o najbardziej

rozwiniętej kulturze zaufania powinien występowaćwysoki poziom zaufania zarówno w życiu prywatnym, jak i publicznym. Jednak w niektórych krajach onajniższympoziomie zaufania do instytucji obserwuje się najwyższypoziom zaufania do ludzi w ogóle, tak jakmiałoto miej sce naprzykład w Rosji (Ru- kawisznikow, Halman, Ester i Rukawisznikowa 1995: 75-89) czy na Ukrainie (Mishler i Rose 1998) [zob. także Aneks¹]. Podobne przykłady mogą świad­

czyć zarówno o tym, że podobna teza teorii kultury zaufania nie wytrzymuje krytyki, jak i o istnieniu specyficznych kultur zaufania w społeczeństwach in- dywidualistycznych i kolektywistycznych. Tak więc w społeczeństwach

Wschodu czy Południa,bardziej lub mniej zorientowanych na grupę,rozwija

sięwysoki poziom zaufaniawewnątrz wąskich kręgówrodzinnych i przyjaciel- skich, jednak pozostaje niski w stosunku do bardziej oddalonych grup. W spo-

łeczeństwieindywidualistycznym odwrotnie, związki tworzą się bezpośrednio między jednostkąi szerokimi kręgami ludzi znajolnych bądź nie, z którymi przede wszystkim nawiązuje się kontakt stykając się z instytucją (Fukuyama 1995).

l Dane zawarte w aneksie zaczerpnęliśmy z publikacji Williama Mishlera i Richarda Ro- se'a (1998), badaczy z Centrum Badania Polityki Publicznej (Uniwersytet Strathclyde, Szkocja).

Wkażdymz badanych krajów - Bułgarii,Czechach,Słowacji, Węgrzech,Rumunii, Polsce, Rosji,

Słowenii, Białorusii Ukrainie - przeprowadzono wywiady zokoło tysiącemrespondentów (w Ro- sj i - 1904), danesąreprezentatywne dladorosłych mieszkańców.

Zgodnie z hipotezą instytucjonalną, ludzie kształtująswój pogląd na temat

działalnościinstytucji na podstawie danych uzyskanych ze środków masowego przekazu iwłasnego doświadczeniaz kontaktów z tymi instytucjami. Wmłodych społeczeństwach demokratycznych instytucje polityczne w różnym stopniu są

przystosowane do pełnienia swej nowej politycznej funkcji, a zaufanie do nich odzwierciedlastopieńtego przystosowania. Dlategoteżzaufanie do instytucji nie koreluje z zaufaniem do ludzi w ogóle - o czymświadcządanebadańempirycz- nych w Rumunii (zob. Aneks).

Naszym zadaniembędzieweryfikacja obu hipotez dla czterech krajów Euro- py Wschodniej iŚrodkowej, znajdujących sięnaróżnychetapach budowy insty- tucji demokratycznych. Ukraina i Rosja, jakokreśliłto Freedom House (Karat- nycky, Motyl i Piano 2000), to kraje "częściowowolne", podczas gdy Polska iWęgryuznane sąza kraje"całkowiciewolne" z punktu widzenia demokratycz- nej transformacji. Jeśli zaufanie do instytucji życiapolitycznego i publicznego jest znacznieniższena Ukrainie i w Rosji, to potwierdzasięraczej słusznośćhi- potezy instytucjonalnej.Równocześniezaufanie naprzykłado podobnym pozio- mie lubwyższew obu tych krajachmoże wskazywaćnamożliwośćwykorzysta- nia hipotezy kulturowej, dopóki nieznajdą sięinne interpretacje.

Jak wygląda zaufanie do instytucji politycznych i publicznych na suwerennej Ukrainie? Socjologowie odnotowująskrajnie niski jego poziom, co jest skutkiem szczególnej politycznej kultury socjalizmu(Gołowacha,Panina, Pachomow, Czu-

riłowi Burow 1993),niewywiązywania sięzzobowiązaństrukturwładzyw okre- sie niezawisłości oraz demaskatorskiej działalności środków masowego przekazu

(Gołowacha1997). Monitoring opiniispołecznej,corocznie prowadzony przez In- stytut Socjologii NAN Ukrainy,począwszyod 1994 roku, wskazuje na nieznaczne zmiany poziomu zaufania do instytucji politycznych, głównychpolityków i orga- nizacji_życiapublicznego (Martyniuk 2002: 498-508; 2000: 191-195). Wyniki ba-

dań New Democracy Barometer, przeprowadzone przez Towarzystwo im. Paula Lazarsfelda w _dziesięciukrajach Europy _Środkowej i Wschodniej w 1998 roku,

wskazują, iż Ukraina przewodzi w braku zaufania do wszystkich instytucji, poza

armiąiKościołem(zob. Aneks).UdziałKijowskiegoMiędzynarodowegoInstytu- tu Socjologii w porównawczych badaniach opinii społecznej, organizowanych przez Central European Opinion Research Group w 2002 roku na Ukrainie, w Pol- sce, naWęgrzechi w Rosji, pozwalaocenićdystansdzielącyw tym zakresie Ukra- inęodnajbliższych sąsiadówz EuropyŚrodkoweji Wschodniej2.

2W Polsce monitoringprzeprowadziłowewrześniu2002 roku Centrum Badania Opinii Spo-

łecznej(CBOS): 1235 respondentów, NaWęgrzech - instytut TARKI,październik2002, 1503 re- spondentów; w Rosji - Wszechrosyjski Instytut Badania OpiniiSpołecznej, wrzesień2002, 1600 respondentów; na Ukrainie - KijowskiMiędzynarodowyInstytut Socjologii, listopad 2002, 2023 respondentów. Próbybyłyreprezentatywne dlamieszkańców powyżej18. rokużycia.

Jakiezałożenia można przyjąć względem różnic międzytymi czterema kraja- mi? Przede wszystkimdługiokresdoświadczaniawarunkówspołeczeństwatota- litarnego w byłychrepublikach radzieckich sprzyjałzapewne większemuspad- kowi poziomu zaufania do instytucji politycznych na Ukrainie i w Rosji w po- równaniu z Polskąi Węgrami³• Doświadczenia transformacji wzmacniająpod- stawy podobnychoczekiwań,bowiem w porównaniu ze swoimi zachodnimi są­

siadami Rosja i Ukraina przeprowadziłyreformy mniej radykalne i z gorszym skutkiem. Dane empiryczne otrzymane w ramach projektu New Democracy Ba- rometerpokazują, że jużw 1993 roku poziom zaufania do instytucji politycznych

byłw Polsce znaczniewyższy aniżelina Ukrainie (Horbaczyk iŁyzohub2000).

Zmiany poziomu zaufania w obu krajach w latach1993-1998 są nieznaczne, co oznacza utrzymanie "dystansu" międzynimi na jednym poziomie (Łyzohub,

w druku) i pozostawia pole dla kulturowych interpretacjiróżnic.

Zgodnie zteorią kulturową,zaufanie do instytucji politycznych i publicznych jestbezpośredniozwiązaneze wzrostemwskaźnikówgospodarczych. Jak wyka-

załRobert Putnam (Putnam 2001), rozkwit gospodarczy jest parametrem zdecy- dowanie bardziej zmiennymniż "obywatelskość",będącakomponentem typowo cywilizacyjnym, awięc głębszym i pierwotnym wobec rozwoju gospodarczego (ten punkt widzeniapodzielał równieżFukuyama). Jakpokazująbadania longi- tudinalne, nie ma liniowej zależności pomiędzywzrostem gospodarczym a taki- mi nawet ocenami, jak poparcie dla reform, a tym bardziej zaufanie do polityków (Zagórski 2001). Zaufanie, w porównaniu z poparciem dla systemu politycznego czy kursu reform, jestoceną wielowymiarową,niezwiązanąbezpośrednioani ze

wskaźnikamiekonomicznymi, ani wyborem politycznym.

Hipotezy dotyczącezaufania do instytucji na Ukrainie, w Polsce, Rosji i naWęgrzech

Jakpokazujądane Central European Research Group, przedstawione w tabe- li 1, najwięcej respondentów na Ukrainie, którzy wybrali odpowiedź "Zupełnie

nie ufam" w odpowiedzi na pytanie o zaufanie do podstawowych instytucji poli- tycznych i polityków, wyraziło nieufnośćdo prezydenta (niemal 49%). Bardzo wysoki jest poziomnieufnoścido członkówparlamentu (42%),choć różnicapo-

3Niestety nie ma danych empirycznychpotwierdzających prawdziwośćtej tezy. Jednak wyso- kiego poparcie dla partii komunistycznej irządu,jakie zapewnepotwierdziłybytakie badania, nie

możnachybauznaćzaświadectwowysokiego zaufania.Dośćrozpowszechnioneokazało sięzja- wisko, które socjologowienazywają"dymorfizmemwartości"- dla sfer publicznej i prywatnej opracowywanesą różnesystemywartości,a wysokie zaufanie do rządu ujawniałoby raczej war-

tość"dla sfery publicznej"niż"dla siebie" .

między średnimi wielkościalni

zaufania do prezydenta i parlamentu jest

ca.

jedna trzecia tej kategorii respondentów nie dowierza

(32%) i milicji (35%),

poziomami zaufania do tych dwóch instytucji nie jest

jednak

jest

na po- ziomie 1

zaufanie do instytucji,

na od- powiedzi "W

ufam" i "raczej ufam,

nie ufam", to

ostatnie miejsce z prezydentem

Rada

(prawie 12% odpowie- dzi),

milicja (19%),

(21%), premier

(23%) i

zawodowe (25%). Stosunkowo wysokim zaufaniem cieszy

(58%) i armia (41 %), natomiast zaufanie do

masowego przekazu waha

od 39% do 41 %;

różnica między średnimi

poziomami zaufania do tych instytucji publicznych jest

nieznacząca.

Od 21

do

respondentów nie

jasnej odpowiedzi na to py- tanie.

Tabela l. Odpowiedzi na pytanie "W jakim stopniu ufa Pan" na Ukrainie (w %)

W jakim stopniu Całkowicie Raczej Trudno Raczej Zupełnie

wierzy Pan? wierzę wierzę, niż powiedzić niewierzę, niewierzę

nie_wierzę z_{pewnością niż wierzę}

Sądom 4,8 15,9 28,2 19, l 31,9

Milicji 4,5 14,1 24,5 21,9 57, l

Wojsku 12,3 28,9 28,4 11,6 18,9

Parlamentarzystom 3,3 8,7 22,8 22,8 42,3

Prezydentowi 4,1 7,6 21,2 18,2 48,9

Premierowi 7,0 15,6 31,2 16,6 29,5

Gazetom 7,6 29,2 30,2 15,5 17,5

Telewizji 8,6 30,1 29,3 15,3 16,7

Związkomzawodowym 6,0 19,1 33,2 15,0 26,8

Kościołowi 28,3 29,7 20,7 7,1 14, l

Tak

ponad jedna trzecia respondentów nie darzy swoim zaufaniem przedstawicieli

ustawodawczej i wykonawczej oraz instrumentów tej

władzy

- milicji i

Zobaczmy, czy Ukraina

poziomem zaufania od swoich

Kiedy

zau- fania, to dystans Ukrainy od Polski,

i Rosji

tylko w przy- padku prezydenta (zob. tabela 2). Ogólnie zaufanie w Rosji jest

na poziomie jednego procenta. Zaufanie do prelniera

parlamentu jest na Ukrainie niemal identyczne jak w Rosji, a w

przypadkach

4W tym czasie - Anatolij Kinach.

wyższe niż Rosjan (oprócz, oczywiście,zaufania do prezydentów). Zaufanie do

środkówmasowego przekazu jest na Ukrainie podobne jak w Polsce, a dosądów, związków zawodowych iKościoła wyższe niż w Polsce. Dopozostałychinsty- tucji politycznych zaufanie w Polsce jestwyższe.Analogiczniewyglądaporów- nanie zWęgrami,z tym jednakwyjątkiem, że Węgrzyw mniejszym stopniuniż Ukraińcy dowierzają środkommasowego przekazu, a w większym- w porów- naniu z trzemapozostałymikrajami - sądom,parlamentowi i premierowi.

Tabela 2. Zaufanie do instytucji(średniearytmetyczne dla Ukrainy iważonedla Polski,

Węgieri Rosji)*

Zaufanie do: Polska Węgry Rosja Ukraina _Średnia

Sądów 2,24 3,18 2,15 2,43 2,50

Policji 2,77 3,03 2,04 2,31 2,53

Wojska 3,50 3,42 2,71 3,04 3,16

Parlamentarzystów 2,24 2,68 2,06 2,08 2,26

Premiera 2,29 3,21 2,58 2,54 2,65

Prezydenta 3,50 3,39 3,46 2,00 3,08

Gazet 2,83 2,38 2,48 2,94 2,65

Telewizji (publicznej) 3,00 2,66 2,64 2,99 2,82

Związkówzawodowych 2,24 2,25 2,10 2,62 2,30

Kościoła 3,25 2,59 2,99 3,51 3,00

Średnia 2,78 2,88 2,52 2,64 -

*W ukraińskiej ankiecie odpowiedzi zakodowano napięciopunktowejskali, w pozostałych trzech krajach - siedmiopunktowej. Dlatego odpowiedzi respondentówwęgierskich,polskich i ro- syj skichbyły ważone,tak abyśrednie byłyporównywalne.

Podsumowując, można wyciągnąćwniosek, żew zakresie zaufania do więk­

szościinstytucji sytuacja na Ukrainie nie jestażtakzła,pomimo braku oznak po- prawy. Trzeba jednakpamiętać, żedla wzmocnienia demokracji ispołeczeństwa

obywatelskiego instytucje, które analizujemy,mają różną wagę. Ważnajestwięc

struktura zaufania, to znaczy to, jakim instytucjom wierzysiębardziej, jakimzaś

- mniej. Poza tym intuicyjnie przeczuwamy, że zawiedzione zaufanie ludzi do

każdej zdziesięciuinstytucjibędzie miałorozmaite skutki dla poziomu zaufania do każdej z nich. Wiara wsprawiedliwość, niepopartadziałaniemorganówśled­

czych isądowych, wywołuje raczejnatychmiastowąorazostrą reakcjęobywate- li, bowiem sytuacja takazagraża życiuibezpieczeństwu ludzi. Natomiast zawie- dzione zaufanie parafian, audytorium _środkówmasowego przekazu i _członków

związków zawodowych nie pociągaza sobązgubnych skutków w najbliższym

czasie. Można przypuszczać, że różneinstytucje cechujeróżny stopieńreaktyw-

ności (responsiveness)na oczekiwaniazwiązanez tymi instytucjami.

W tym kontekściena miejscu wydaje sięzacytowanie klasyfikacji rodzajów zaufania autorstwa Piotra Sztompki. Wyróżnił on (1999) trzy rodzaje zaufania.

Anticipatory trustoznaczawiaręw instytucję bądź człowieka, o których wiemy,

że sąpewne, nie zawiodą. Takie zaufaniełatwo uwiarygodnić,bowiem oczeki- waniasąbardzo abstrakcyjne. Naprzykładwierzymy matce, bo ogólnie matkisą

ofiarne. Responsive trust - to zaufaniezakładająceadresowanie swoich proble- mów do kogoś konkretnego, zufnościąw jego dobre cechy. Naprzykład opiekę

nad dzieckiem powierzamy komuś, bo wierzymy w jego odpowiedzialność.

Trudno ołatwiejsze uzasadnienie tego zaufania, bowiem oczekiwania sąbardzo konkretne. Trzeci rodzaj zaufania, evocative trust, to nadzieja na wzajemne zau- fanie, dotycząceraczej zaufaniapomiędzy ludźmi. Różnicew zaufaniu do insty- tucji politycznych i publicznych, jak mi sięwydaje, dotycząpierwszych dwóch rodzajów zaufania.

W ten sposób łącząckryteriumważnościbudowy demokracji i poziom reak-

tywności instytucji, możemy zaproponować następującą klasyfikacjęinstytucji:

1. Sądy, milicja i parlament. Organy te bezpośrednio uczestnicząw budowa- niu demokracji. One też należą do najbardziej reaktywnych (responsive) - za- chwianie wiarygodności natychmiast spowoduje spadek zaufania. Różnice

w stopniu zaufania do nich wróżnychkrajachświadcząo sposobie ich funkcjo- nowania, a nie różnej kulturze zaufania. To znaczy hipoteza instytucjonalna jest tu najbardziej odpowiednia.

2. Prezydent i premier. W odróżnieniu od wskazanych wyżej instytucji, te dwie funkcje _uosabiająkonkretni ludzie. Tu daje o sobie_znać sposób pojmowa- nia autorytetu w młodych demokracjach. Charyzma jest zbyt ważnym czynni- kiem,żeby możnagobyłotupominąć.Wodróżnieniuodściśleinstrumentalnych cech, których oczekuje sięod "człowieka-urzędu"w stabilnym społeczeństwie,

my oczekujemy,że najważniejsipolitycybędą się wyróżniaćwybitnymi walora- mi moralnymi"człowieka-człowieka". Podejściekulturowe _więcdaje nam _wię­

cej możliwości interpretacji, jednak chodzi o kulturę, któramoże być wspólna dla czterech omawianych krajów.

3. _Kościół i wojsko. Dwie te instytucje_były najmniej ze wszystkich _dziesię­

ciu badanychwciągniętew zmiany lat dziewięćdziesiątych,dlategoteż sąmniej

narażone na spadek zaufania aniżeli instytucje polityczne. Ich reaktywnośćjest

najniższa,to znaczy zaufanie do nich praktycznie w ogóle nie _zależyod rezulta- tów ichdziałania,bowiem ochrona granic w czasie pokoju, a tym bardziej rato- wanie duszsąw przekonaniu ludzi zadaniami dośćabstrakcyjnymi. Dlatego też różnice pomiędzykrajami w poziomie zaufania do tych instytucji mogą świad­

czyćo specyfice kultury zaufania wkażdymz tych krajów, sąbowiemwskaźni­

kiem "ogólnej łatwowierności".

4. Środki masowego przekazu i związki zawodowe. Instytucje te, zapewne,

zajmują pośrednią pozycję pomiędzy instytucjami najbardziej reaktywnymi, to znaczy politycznymi, i najmniej reaktywnymi, to znaczyKościołemi wojskiem.

Mass media i wojskomająmniejszywpływna charakter procesów politycznych

niżinstytucje polityczne, awięcichodpowiedzialnośćjest mniejsza. Dlategoteż

zaufanie do nichmożna opisaćw kategoriach kultury zaufania. Jednak w stosun- ku do środków masowego przekazu opinia publiczna może się okazać bardzo

czuław aspekcie poziomuwolności słowa, różniącego sięw czterech krajach, jak

pokazująoceny ekspertów.

Dalej przeanalizujemy naprzykładzieczterech krajów przyczyny różnicpo- ziomu zaufania do tych grup instytucji z punktu widzeniapodejściakulturowego i instytucjonalnego.

Zaufanie do instytucji politycznych

Dane zawarte w tabeli 2potwierdzają, że średnio w czterech krajach zaufanie do parlamentarzystów jest najniższe spośród sześciu analizowanych instytucji politycznych: różnicaw stosunku do wyższego średniego poziomu zaufania do

sądówi policji jestznaczącana poziomie jednego procenta.Potwierdzająto rów-

nieżdane New Democracy Barometer dladziesięciukrajów Europy Wschodniej i_Środkowejza 1998 rok. Ocena instytucji, która jak_żadnainna stanowi uosobie- nie demokracji, jest więc najniższa wśród najważniejszychinstytucji publicz- nych, przy czym nie tylko w krajach cieszących się reputacją "częściowowol- nych". Istnieje kilka powodów tak niskiego zaufania. Spadek zaufaniawłaśniedo parlamentu w porównaniu z czasami reżimukomunistycznego jest faktem zbyt

ważnym,byprzejśćnad nim do porządkudziennego. Na przykładw Polsce za- raz po wprowadzeniu reform zaufanie spadło półtorakrotnie, a w 1995 roku - trzykrotnie, co jest związane z demitologizacją władzy (Pełczyńska-Nałęcz

1998: 219-275). Upadek autorytetu"władzyludu", jakwidać,niecosię przecią­

gnął,abymożnagobyło przypisaćtylko "szokowi ilulninacji". Zgodnie z naszy- mi danymi, w Polsce dajesięonzaobserwowaćod 1998 roku i obserwowany jest do dziś, na Ukrainie zaś zaufanie do parlamentu jest stale niskie,począwszyod 1994 roku, kiedy tozaczęto zadawać pytanie o zaufanie⁵.

Niska ocena pracy parlamentarzystówmoże wynikaćzbieżącychproblemów

władzy:ludzie, którzy widząw parlamencie wielubyłych działaczy partyjnych i państwowych, nie wierząim z powodu wspomnianej demitologizacji władzy.

Do tego dokładają sięinformacje o skorumpowaniu polityków o rodowodzie ko-

5Dane za: Ukrajinske suspilstwo ... , 2003. Próba reprezentatywna dlamieszkańcówUkrainy

powyżej 18. rokużycia ogółemi w rozbiciu na regiony,według płci,wieku iwykształcenia.

munistycznym i z nowego pokolenia. Nie do

zbadany jest

percep- cji konfliktów w parlamencie na poziom zaufania do niego. Spory, tworzenie i rozpad parlamentarnych koalicji

szeregowych obserwatorów debat parlamentarnych w telewizji w przekonaniu,

deputowani

o interesy swoje, nie

narodowe.

Pomijając

fakt,

w

demokracjach

demon-

strują

egoizm korporacyjny i

nie

dla

o niewielkim

demokracji w ogóle obce jest

cie pluralizmu interesów. Przy czym w

w których opozycja an- tykomunistyczna

silna, cecha ta ujawnia

zdecydowanie silniej

w in- nych.

proces budowy

obywatelskiego w Polsce, Juan Linz i Alfred Stepan (1996)

w wyniku silnego oporu opozycji wo- bec

etyczne

obywatelskie, które zdecydo- wanie daje wyraz

wobec wszystkiego, co jest

z

które przez

czas

komunistyczne i obce etnicznie. Rezultatem jest rów-

nież

dzisiejsza

Polaków do wszystkiego, co uosabia w ich przekonaniu

władza

czy

Dla potwierdzenia tej tezy Linz i Stepan

dane, zgodnie z którymi w latach 1993-1994 dwa razy

Polaków (50% odpowie- dzi) jako dobry

stan gospodarki w kraju

(25%). W innych krajach Europy

oceny te

ze

Dodatkowo, na sa- mym

transformacji 31 % Polaków

system jednopartyjny nad wielopartyjny, podczas gdy na

odpowiedni

22%, w

- 14%, w Republice Czeskiej - 8% (dane za 1992 rok).

Podobne

stosowane

do Ukrainy, tym bardziej

że

system wielopartyjny

tu oceniony jako

dla kraju przez 30% re- spondentów w 1994 roku i 50% w· roku 2002 (dane IS NAN Ukrainy). Jednak w Rosji, gdzie

komunistyczne nie

obce w

razie pod

dem etnicznym i gdzie

postawy

silniejsze,

analityków,

niż

na Ukrainie,

wobec instytucji politycznych jest

wysoka. Wy- chodzi na to,

niskie

zaufania w przestrzeni postsowieckiej

raczej rezultatem

w pracy parlamentarzystów

szczegól- nej kultury.

Na tle trzech omówionych krajów

odwrotnym, bowiem zaufanie do trzech analizowanych instytucji politycznych jest tu

sze.

najbardziej widoczne w stosunku do

liczba

cych je dowolnym stopniem zaufania jest

w porównaniu z tymi, które bardziej lub mniej zdecydowanie

im zaufania. W Polsce procent nie-

dowierzających

jest niemal czterokrotnie

w Rosji -

5,5-krotnie

Linz i Stepan

kraj ten

w dziedzinie stanowienia pra-

wa

na

etapach transformacji.

parlament zamiast praco-

wać

nad

nad doskonaleniem

zapisów prawa, a nie tworzeniem nowych.

ki temu prawna infrastruktura gospodarki rynkowej

gotowa

w przede- dniu wybrania pierwszego demokratycznego

To, jak

badacze,

pozwoliło uniknąć

kryzysu

z

praw, która

demokracji w tej

Zaufanie do prezydenta i premiera

Trudniej jest

kwestie

z zaufaniem w stosunku do polityków

niż

instytucji politycznych i publicznych. Z jednej strony, ludzie

obserwo-

wać działalność

polityków, podobnie jak bezosobowych instytucji i

ich prace

kryteriów

Z drugiej - oceny

polityków i

zaufania do nich nie

te ostatnie

na Ukrainie

sze

wszystkich kategorii.

(Biekeszkina 2000: 141-151).

Rozbieżność tę

Sztompka

jako rozziew

zaufaniem instrumental- nym a aksjologicznym, które to, w

od pierwszego,

istnienie

oczekiwań

nie

instrumentalnych, lecz cech ludzkich:

dobroci,

sprawiedliwości.

Ów irracjonalny

zaufania

skrajnie

dla

dych demokracji, w których

znaczenie

do

charyzmy.

Dla

w okresie

przywództwo charyzmatyczne ozna- cza panowanie autorytetu osoby, a nie

jak ma to miejsce w zracjonalizo- wanych systemach

takiego systemu

nie tyle cechy konkretnych liderów, ile

ludzi do poddawania

Bo

przecież źródłem

samego zaufania do autorytetu

nie tylko jego zalety, ale

szczególne cechy tych, którzy im

na

radzenia sobie z problemami, strach, szacunek,

miłość

(Sobolewa 2002).

potwierdzone empirycznie dane

o tym,

poziom autorytaryzmu w Polsce jest

z zaufaniem do instytu- cji

i niektórych liderów (Koralewicz 1993: 169-192).

Psychologiczne

przyczyn tego

polega na tym,

ludzie o

autorytarnej

silnej

nad

Na potwierdzenie tej tezy zacytujemy dane otrzymane przez Instytut Socjologii NAN Ukrainy, które

na

zwolenników

silnej

tych, którzy

prezydentowi, w porównaniu z tymi, którzy mu nie wie-

rzą

(odpowiednio 68% i 48%).

Autorytaryzm

nie tylko jednostek, ale

naro-

dów. Rozpowszechnione jest przekonanie o

wschodnich

wie-

rze w dobrego pana, której

jest nieuzasadniona

do poli-

tycznego lidera, która wkażdej chwilimoże się zmienićw totalne lekceważe­

nie (Biekeszkina 2000). Taką niestałośćnastrojówmożna prześledzićw jednym krótkim okresie.Możliwe, że większe różnicepoziomów zaufania do prezyden- ta i premiera w Polsce i Rosjizilustrujądwa etapy ich odbioru w obu krajach - bezkrytyczne wysokie zaufanie do prezydenta i dość wysoka nieufnośćwobec premiera. Analogiczna sytuacjamiałamiejsce w Estonii (dane parlamentuestoń­

skiego). NaWęgrzechrozziew tenbyłstosunkowo małowidoczny, na Ukrainie

zaśistnieje tylko w stosunku do premiera. Można więc wysunąć hipotezę, iżau- torytarna mentalnośćfunkcjonuje w trzech spośródczterech badanych krajów, gdzie poziom zaufania do ludzi, reprezentujących różne odgałęzieniatej samej

władzyjest silnie zróżnicowany. Węgry stanowiątuwyjątek,czy to z racji bra- ku"wschodniosłowiańskiejmentalności",czyteż tego,że znajdują sięna takim poziomie rozwoju demokracji, kiedy autorytet majuż urząd,a nie tylko osoba.

Chociaż, jeśli weźmiemypoduwagę, żew trzechpozostałychkrajach prezy- denci pełniliswoje obowiązkiznacznie dłużej niżpremierzy (w przypadku Pol- ski i Ukrainy - dwie kadencje), tomożna przypuszczać, że oceny prezydentów

sąbardziej zrównoważonei oparte na wiedzy, że potwierdzająhipotezęraczej in-

stytucjonalną aniżeli kulturową.

Zaufanie do wojska,Kościołai związków zawodowych

Wśródinstytucji, które analizujemy, wojsko cechuje się najwyższympozio- mem zaufania we wszystkich czterech krajach(średnia przewyższanieco zaufa- nie do Kościoła i prezydenta). Ten stosunkowo wysoki poziom zaufania jest

związanymiędzyinnymi zneutralnością polityczną, której przestrzegali wojsko- wi przy podziale władzy międzykomunistów i demokratów. Dane New Demo- cracy Barometer potwierdzanajwyższypoziom zaufania do wojska we wszyst- kich dziesięciukrajach (4,3 na tle ogólnego średniegozaufania do instytucji - 3,5), co może świadczyć zarówno na rzecz powyższego wyjaśnienia,jak i na rzecz tezy o ogólnie pozytywnym obrazie wojska jako obrońcyludzi i miejsc, gdziemieszkajądzieci wielu respondentów.

Możemy mówićo pozytywnym obrazieKościoławświadomościludzi. Ukra-

ińcy wyróżniają się najwyższympoziomem zaufania do Kościoła ze wszystkich czterech analizowanych krajów;różnica znaczącastatystycznie (nawet w porów- naniu z Polską). Pomimo że Kościółkatolickipozostawałw silnej opozycji wo- bec władzkomunistycznych, podczas gdyprawosławie częstouchodzi za jedno ze źródeł autorytaryzmu społeczeństwa,a także niezależnie od tego, że liczba

wierzącychna Ukrainie jest mniejszaniżw Polsce, zaufanie do sług Kościołana Ukrainie jestwyższe. Analiza zaufania przeprowadzonawśród wierzących róż­

nychwyznańiniewierzących pokazała, że największezaufaniedeklarujągreko-

katolicy (4,37),

na wysoki,

dniego

zaufania

Zaufanie

poziomu dekla-

rują niewierzący

(2,48) i ci, którzy nie

do konkretnego

Kościoła

(3,10). W ten sposób

sekularyzacji nie

poziomu zau- fania do

niewykluczone,

tym

autorytet

w Rosji,

i

w porównaniu z

(zob.

Aneks).

Jeśli

chodzi o

zawodowe, to na Ukrainie zaufanie do nich jest naj-

wyższe.

Niestety nie ma danych

na

dzia-

łalności związków

w czterech krajach. Nie wydaje

jednak uzasadnione twierdzenie,

wysokie zaufanie do nich odzwierciedla ich bardzo dobre funk- cjonowanie. Porównanie zaufania do

zawodowych,

i

ków masowego przekazu na Ukrainie z poziomem zaufania do tych instytucji w innych krajach prowadzi do wniosku,

bardziej skorzy do ob- darzania zaufaniem instytucji mniej "reaktywnych".

chodzi o mass media - gazety i

-

poziom zaufania

do Pola- .ków, ale

i Rosjanie. Trudno sobie jednak

w warunkach ograniczonej

media bardziej obiektyw- nie

wydarzenia

O czym w takim razie

wyższy wskaźnik

zaufania do nich na Ukrainie?

lwowskich badaczy, w

razie w przypadku zachodniej Ukrainy, istotne wydaje

to,

dziennikarze odbierani

strona poszkodowana w wyniku starcia z

mi, co

istotne znaczenie, nawet

o

[politycznym]

masowego przekazu (Dawimuka,

Podhornow i Czernisz 2001).

Inne interpretacje

w strukturze

masowegó przekazu, w tym

telewizyjnych. Na Ukrainie nie pytano o zaufanie do publicznych i prywatnych

telewizyjnych. Zadano je w

trzech krajach z naszego badania (w Aneksie zaprezentowano jednak zaufanie tylko do telewizji publicznej). W porównaniu z zaufaniem do publicznej telewi- zji zaufanie do telewizji prywatnej w Rosji

znacznie

3,1 wobec 3,47 - telewizja publiczna).

to o tym,

mimo

stosunków mass mediów z

ludzie

prasy

i telewizji w

tylko

telewizyjny

do

prywatnej osoby. A

prywatnych

telewizyj-

nych

poziomu zaufania

do telewizji.

Wnioski

Naszprzegląd świadczyo tym, żena Ukrainie zaufanie do najważniejszych

instytucji politycznych (chociaż nie do wszystkich) jest znacząco niższe niż

unajbliższychwschodnichizachodnichsąsiadów. Tłumaczątowzględyinstytu- cjonalne - _sądom, milicji i parlamentowi _sięnie ufa, bowiem ich praca nie jest

zadowalająca.Jako dodatkowy dowód może służyć wyższypoziom zaufania do tych instytucji na _Węgrzech, kraju, który uchodzi za prymusa demokratycznej transformacji. Jeśli chodzi o instytucje publiczne, wyższy poziom zaufania do

Kościoła, związków zawodowych czy środkówmasowego przekazumożnawy-

tłumaczyć większąufnościąUkraińcóww ogóle do ludzi(najwyższąw regionie,

niezależnieod ogólnie najniższegopoziomu zaufania do instytucji - zob. Aneks).

Możliwe jest tu wyjaśnienie kulturowe, które wydaje się bardziej adekwatne w stosunku do instytucji publicznychaniżelipolitycznych.

Nieufnośćdo instytucji politycznychmożna tłumaczyć takżetym,żew Euro- pie Wschodniej uksztahował się ogólnie negatywny stosunek do struktur pań­

stwowych. We wszystkich analizowanych krajach' zaufanie do instytucji było

stosunkowo niskie. Istnieje przekonanie, _żesamo zaufanie nie gwarantuje sukce- su w budowaniu społeczeństwaobywatelskiego. Na etapiepoczątkowymsprzy-

jać mumożenatomiast silnepaństwo,które przede wszystkim gwarantuje spra-

wiedliwą interpretację,ich praw w ustawach, cozresztąjestwarunkiem zaufania.

Literatura

Biekeszkina, Iryna. 2000. Dowirja ta ocinka dijalnosti jak pokaznyky politycz- noho uspichu. Ukrajinske suspilstwo: monitoring - 2000r. Kyjiw.

Dawimuka, Stepan, AntoniaKołodij, Jarosław Kużeluk, WłodimirPodhornow i Natalia Czernisz. 2001. Lwiwszczyna na porozi XXI stolittia. Sociołohicznyj

portret. Lwiw.

Fukuyama, Francis. 1995. Trust: the Social Virtues and the Creation oj Prospe- rity. New York: Free Press.

Gołowacha, Jewgenij, Natalia Panina, Jurij Pachomow, Nikołaj Czuriłowi Igor Burow. 1993. Politiczeskaja kultura nasielenija Ukrainy: riezultatysocyoło­

giczeskich issledowanij. Kyjiw.

Gołowacha, Jewgenij. 1997. Suspilstwo, szczo transJormujetsia. Doswid socyo-

łohicznogomonitorinhu w Ukrajini. Kyjiw.

Horbaczyk, Andrij i Iryna Łyzohub. 2000. Political Culture oj" Society in the Conditions oj Radical Social Changes. A Comparative Analysis oj Poland and Ukraine. Institute for Advanced Studies, Vienna. Sociological Series, N°

39, January 2000, s. 33-34.

Karatnycky, Adrian, Alexander Motyl i Charles Graybow (red.). 1999; 2000.

Nations in Transit 1998. Civil Society, Democracy and Markets in East Central Europe and the Newly Independent States. Washington, D.C.: Freedom House.

Koralewicz, Jadwiga. 1993.Authoritarianism and Conjidence in Political Leaders and Institutions. W: Władysław Adamski, (ed.)Societal Conflict and Systemie Change: the case ofPoland, 1980-1992. Warsaw: IFiS PAN, s. 169-189.

Krygier, Martin. 2002. The Quality of Civility: Post-Anti-Communist Thoughts on Civil Society and The Rule ofLaw. W: Andras Sajo (red.) Out and Into Au- thoritarianism. Amsterdam: Kluwer Press, s. XX-XX.

Linz, Juan J. i Alfred Stepan. 1996.Problems ofDemocratic Transition and Con- Solidation: Southern Europe, South America, and Post-communist Europe.

Baltimore: Johns Hopkins University Press.

Łyzohub, Iryna (w druku). Political Trust in Societies under Transformations A Comparative Analysis ofPoland and Ukraine.

Martyniuk, Igor. 2000. Kryza dowirja w suczasnomu ukrajinskomu suspilstwi.

Ukrajinskie suspilstwo: monitorinh - 2000 r. Kyjiw.

Martyniuk, Igor. 2002. Spiwwidnoszenija dowirija i nedowirja w ukrajinskomu suspilstwi z toczky zoru analizy realij siohodennja. Ukrajina 2002: monito- rinh socialnych zmin. Kyjiw.

Mishler, William i Richard Rose. 1998. Trust in Untrustworthy Institutions: Cul- ture and Institutional Performance in Post-communist Societies. Glasgow:

Centre for the Study of Public Policy, University of Strathclyde.

Putnam, Robert. 2001. Tworennja demokratii. Tradycji hromadjanskostiwsuczs- nij Italiji. Kyjiw.

Pełczyńska-Nałęcz,Katarzyna. 1998.Postawy i zachowania polityczne - tenden- cje zmian w latach 1988-1995. W: Władysław Adamski (ed.)Polacy '95. Ak- torzy i klienci transformacji. Warszawa: IFiS PAN, s. 217-295.

Making Democracy Work: Civic Traditions in Modern Italy. 1993. Robert D. Put- nam i inni. Princeton, N.J.: Princeton University Press.

Rukawisznikow,Władimir,Loek Halman, Paul EsteriTatiana Rukawisznikowa.

1995. Rossijamieżdu proszłymi buduszczem. Srawnienije pokazatielej politi- czeskoj kultury w 22 stranach Jewropy i Siewiernoj Amieriki. "Socyołogicze­

skije issledowanija", nr 5: 75-89.

Sobolewa, Natalia. 2002.Sociołohijasub 'ektiwnoji realnosti. Kyjiw.

Sztompka, Piotr 1999.Trust: a Sociologieal Theory. Cambridge, UK; New York, NY: Cambridge University Press.

Zagórski, Krzysztof. 2001. Support for Government, Evaliation of Current Situation and Legitimaey of Demoeratie Transformation: Polish Publie Opinon. Paper presented on the conference ofWAPOR in Portland, USA.

Ukrajinske suspilstwo 1992-2002. 2003. Socjolohicznyj monitorinh pod red.

N. Paniny.

Aneks

Średnie

standardowe odchylenia

zaufania do instytucji i osób

Zaufanie do: Buł- Czechy Sło- Węgry Polska Rumu- Rosja Słowe- Biało- Ukraina Wszystkie

garia wacja nia nia roś kraje

Partii 2,7 3,1 3,0 2,9 2,7 2,9 2,2 2,6 2,6 2,4 2,7

(1,6) (1,4) (1,5) (1,5) (1,5) (1,7) (1,4) (1,5) (1,5) (1,5) (1,5)

Sądów 3,0 3,5 3,8 4,0 3,7 3,9 3,4 3,6 3,6 2,7 3,5

(1,7) (1,5) (1,6) (1,7) (1,7) (1,8) (1,7) (1,6) (1,6) (0,7) (1,7)

Policji 3,5 3,6 3,7 3,9 3,8 3,9 3,1 3.9 3,1 2,4 3,5

(1,7) (1,5) (1,6) (1,6) (1,6) (1,8) (1,6) (1,6) (1,7) (1,6) (1,7)

Parlamentu 3,1 2,9 3,2 3,4 3,5 3,4 2,7 3,1 3,5 2,3 3,1

(1,8) (1,4) (1,7) (1,6) (1,5) (1,8) (1,6) (1,6) (1,7) (1,5) (1,7)

Prezydenta! 4,1 4,5 3, l 3,7 3,9 4,4 2,6 3,9 4,1 2,5 3,7

premiera (1,9) (1,7) (2,1) (1,8) (1,6) (1,9) (1,7) (1,8) (1,8) (1,6) (1,9)

Siłzbrojnych 4,6 3,8 4,7 4,1 4,6 5,4 3,7 3,9 4,3 3,9 4,3

(1,7) (1,5) (1,7) (1,6) (1,6) (1,8) (1,9) (1,6) (1,6) (1,9) (1,8)

Kościoła 3,4 3,6 4,1 3,8 4,4 5,6 3,4 3,1 4,8 4,4 4,1

(1,9) (1,8) (2,0) (1,9) (1,9) (1,8) (2,0) (1,8) (1,8) (2,1) (2,00)

Związków 2,7 3,7 3,6 2,9 3,6 3,8 2,6 3,5 3,5 2,5 3,2

zawodowych (1,6) (1,50) (1,6) (1,6) (1,5) (1,8) (1,7) (1,6) (1,6) (1,7) (1,7)

Telewizji 3,8 4,4 3,8 4,4 4,3 4,4 3,3 4,1 4,0 3,7 4,0

i radia (1,7) (1,3) (1,5) (1,4) (1,5) (1,7) (1,6) (1,4) (1,6) (1,7) (1,6)

Prasy 3,6 4,4 3,9 4,2 4,4 4,2 3,3 4,1 3,9 3,6 4,0

(1,6) (1,3) (1,5) (1,5) (1,5) (1,8) (1,6) (1,4) (1,5) (1,7) (1,6)

Prywatnych 3,3 3,9 3,6 3,8 3,4 4,1 2,6 3,5 3,3 2,9 3,4

przedsiębiorców (1,7) (1,4) (1,5) (1,5) (1,5) (1,9) (1,5) (1,6) (1,6) (1,6) (1,6) Średnio do 3,5 3,5 36 3,7 3,7 4,0 3,0 3,5 3,5 2,7 3,5 wszystkich (1,3) (1,0) (1,1) (1,2) (1,1) (1,3) (1,1) (1,2) (1,2) (1,2) (1,2) instytucji

Ludzi 4,0 4,7 4,2 4,6 4,7 3,7 3,4 4,5 5,1 5,0 4,4

(1,7) (1,3) (1,4) (1,4) (1,3) (1,8) (1,7) (1,4) (1,5) (1,6) (1,6)

Źródło: Mishler i Rose 1998: 33.

Civic Trust to Political and Public Institutions. A Comparative Analysis Summary

Low trust to politicians, political and public institutions in Ukraine is a widely discussed problem. Basing on comparative data that came from Hungary, Poland and Russia, the author explores the reasons of cross-national similarities and differences in the level of trust. Results show that low trust to some institutions (like Parliament) and high trust to others (like Church and Army) is rather a common feature of post-communist countries that can be taken either as a proof of cultural as well as institutional theory of trust.