Wprowadzenie
Introduction
Europejski krajobraz kulturowy przez wieki wytworzyä swoje specy- ficzne, regionalne cechy. Sñ one wy- nikiem nawarstwieþ antropogenicz- nych skäadników przestrzennych, róĔnorodnych w zaleĔnoĈci od wa- runków klimatycznych, przyrodni- czych, topograficznych, stylów ar- chitektonicznych róĔnych epok i roz- wiñzaþ urbanistycznych.
Wytworzony przez wieki ob- raz terenów zurbanizowanych i te- renów wiejskich jest Ĉwiadectwem ciñgäoĈci sztuki kreowania krajobra- zu, ksztaätowania architektury i jej otoczenia przyrodniczego. KaĔdy kraj, region posiada charakterystycz- ne cechy miejscowe, a jednoczeĈnie wspólne dla caäej Europy. Rzec moĔ- na, iĔ wäaĈnie aleja, staje siö widocz- nym krajobrazowo elementem äñczñ-
cym róĔne formy zagospodarowania przestrzeni, stworzonym przez czäo- wieka ku ozdobie architektury i jed- noczeĈnie o ĈciĈle utylitarnym cha- rakterze. RóĔnorodnoĈè form, ga- tunków drzew, tras wytyczania alei, dostosowania do róĔnych rozwiñzaþ architektonicznych, z jednej strony jest toĔsama dla danego miejsca, zaĈ z drugiej strony przez dobór odpo- wiednich gatunków zadrzewieþ sta- nowi o niepowtarzalnej róĔnorodno- Ĉci i toĔsamoĈci krajobrazu europej- skiego (ryc. 1–8).
Zagadnienia ksztaätowania kra- jobrazu Polski nabierajñ w ostatnim okresie istotnego znaczenia. Na rów- ni z ochronñ Ĉrodowiska przyrodni- czego stajñ siö wyznacznikiem kul- tury narodu, jego ĈwiadomoĈci eko- logicznej i estetycznej.
SpuĈcizna historyczna jest pod- stawowym elementem okreĈlajñcym kulturö i charakter danego miejsca
A le ja ja ko w yz na cz ni k s ta nu za ch o w a ni a to ¿sa m o œc i e ur o p ej sk ie g o kr a jo b ra zu k ul tu ro w ego n a p rz yk ³a d zi e Po ls ki p o ³u d ni o w o -w sc ho d ni ej El ¿b ie ta P rz esm yc ka
Ryc. 1. ParyĔ, aleja w ogrodach Tuillery (2005) Fig. 1. Paris, alley in Tuillery gardens (2005)
Alley as a Determinant of the Conservation Status of the Identity of the European Cultural Landscape on the Example of South- Eastern Poland
Prezentacje
w porównaniu z innymi regionami Europy i Ĉwiata. Dla wiökszoĈci mieszkaþców charakter danego miejsca okreĈla jakoĈè budowli i przestrzeni miejskich, jak teĔ wy- glñd i przebieg tradycyjnych, za- drzewionych tras komunikacyjnych.
Droga czy ulica oprócz peänienia funkcji komunikacyjnych jest jedno- czeĈnie elementem porzñdkujñcym przestrzeþ. W wielu miejscach Polski zarówno tkanka miejska, ta o warto- Ĉciach zabytkowych, jak teĔ i dawne trasy komunikacyjne w wyniku róĔ- nych dziaäaþ, w tym przeksztaäceþ przestrzennych ulegäy i nadal ulegajñ powaĔnej przebudowie, czöstokroè równoznacznej ze zniszczeniem przede wszystkim drzewostanu1 (ryc.
19, 20).
Aleje miejskie
Urban alleys
ćciany, sklepienia drzew tworzñ ramy wnötrz krajobrazowych, w róĔ- nych koncepcjach formowania kom- pozycji ogrodowych i parkowych.
Stanowiñ one od wieków nieodäñcz- ne otoczenie dworów, zamków, paäa- ców, klasztorów (ryc. 13–18). Sñ czö- Ĉciñ krajobrazów komponowanych, wäñczajñc w swój obszar miasta, wsie i rozäogi pól. Wspólnñ cechñ zaäoĔeþ zabytkowych form krajobrazowych jest „scalanie czynników natury, czyli zieleni, wody, uksztaätowania ziemi z myĈlñ i dzieäami czäowieka, rzeĒbñ, architekturñ, budowlami inĔynierii”2. Czynnikiem scalajñ-
cym te dwie struktury jest kultura3. KaĔda z zamierzonych kompozycji zaleĔaäa przede wszystkim od formy i funkcji. Formy päaskiej kompozycji poprzez nasadzenia zieleni two- rzyäy trójwymiarowñ kompozycjö ze Ĉcianami drzew i bryäami archi- tektonicznymi, róĔnymi dla róĔnych tradycji i wskazaþ kompozycyjnych, charakterystycznych dla poszczegól- nych epok. I tak np. park arkadyjski wkracza w szeroki krajobraz pasami drzew i alejami podobnie jak w stylu klasycznym4 (ryc. 21–25).
Okres miêdzywojenny i wspó³czesny
The interwar and contemporary period
Od poczñtku XX w. rozwija siö w caäej Europie kierunek funk- cjonalizmu. Zieleþ pojawia siö jako
nieodäñczny skäadnik funkcjonalny ulic miejskich, otoczenia dróg, granic upraw rolnych, otoczenia obiektów przemysäowych, terenów wypoczyn- kowych. Zaczyna nabieraè znacze- nia utylitarnego, w przeciwieþstwie do dawnego, gäównie podejĈcia estetycznego. WiökszoĈè zachowa- nych w Polsce alei pochodzi z tego wäaĈnie okresu. Istniejñce jeszcze Ryc. 2. ParyĔ, aleja parkowa, Parc de Bercy (2007)
Fig. 2. Paris, park alley, Parc de Bercy (2007)
Ryc. 3. Portugalia, Tomar, gäówna ulica w mieĈcie (2007)
Fig. 3. Portugal, Tomar, main street in the city (2007)
aleje we wspóäczesnym spojrzeniu na krajobraz zurbanizowany stano- wiñ pozostaäoĈè bödñcñ najczöĈciej niechcianñ spuĈciznö kulturowñ, niszczonñ bezmyĈlnie przez po- nad 60 ostatnich lat. Nakäadajñ siö na to róĔne dziaäania zarówno pla- nistyczne, kulturowe poparte najczö- Ĉciej wadliwym, nieskutecznym pra- wodawstwem, które nie gwarantuje ochrony alei i zabytkowego drzewo- stanu szczególnie w miastach5, przy drogach i w zaäoĔeniach sakralnych i sepulkralnych.
Aleje miejskie ze wzglödu na ich usytuowanie moĔna podzie- liè na takie, które wchodzñ w skäad zaäoĔeþ parkowych, nasadzeþ przy ulicach (tworzñcych np. bulwary) i tych towarzyszñcych nekropoliom.
Z reguäy nasadzenia uliczne towarzy- szyäy rozwiñzaniom urbanistycznym i dostosowane byäy do lokalnych po- trzeb i mody. Od poczñtku powsta- wania obiektów architektonicznych stanowiäy ich znaczñce dopeänienie krajobrazowe, ale takĔe wpäywaäy na warunki zdrowotne miast i osie- dli. Zabezpieczaäy przed kurzem, ocieniaäy, tworzyäy bariery ochron- ne przed wiatrem i peäniäy funkcje sanitarne w przypadku zaäoĔeþ sa- kralnych, klasztorów, którym towa- rzyszyäy nekropolie (ryc. 12, 17, 18).
Powstawanie parków miejskich powodowane byäo takĔe potrzebñ poprawy stanu zdrowotnego spoäecz- noĈci miast okresu rozwoju przemy- säu w Europie.
Ryc. 4. Sabaudia, Wäochy, aleja eukaliptusowa (2008) Fig. 4. Sabaudia, Italy, eucalyptus alley (2008)
Ryc. 5. Sabaudia, Wäochy, aleja piniowa (2008) Fig. 5. Sabaudia, Italy, stone pine alley (2008)
Ryc. 6. EUR-Rzym, Wäochy, aleja palmowa (2008)
Aleje w terenach otwartych
Alleys in the open areas
Nie jest tematem niniejsze- go artykuäu zagadnienie ksztaätowa- nia zaäoĔeþ parkowych, posiadäoĈci ziemiaþskich i dworskich, bowiem sñ one nierozerwalnie zwiñzane z za- gadnieniami projektowania zaäoĔeþ paäacowych i dworskich, a literatura tego tematu jest bardzo rozlegäa. In- tencjñ autorki jest przybliĔenie tych moĔe nie zawsze docenianych alei istniejñcych poza zaäoĔeniami par- kowymi. Wyksztaäcenie siö w okre- sie baroku wyjñtkowo rozlegäych roz- wiñzaþ ukäadów komunikacyjnych miejskich i poäñczeþ z posiadäoĈcia- mi na wsi pozostawiäo wiele trwaäych Ĉladów w postaci ciñgów alei, duk- tów Ĉródpolnych, majñcych do dziĈ wyjñtkowe znaczenie krajobrazowe.
Wiele zabytkowych alei juĔ nie istnieje, chociaĔ wspóäczesne szla- ki komunikacyjne prowadzone byäy najczöĈciej po istniejñcych trasach ich historycznego przebiegu. W ar- tykule skupiono uwagö na przyczy- nach tego zjawiska, bowiem w ostat- nich latach w Polsce nastöpujö syste- matyczne niszczenie tej formy ksztaä- towania szlaków komunikacyjnych przez usuwanie towarzyszñcego im drzewostanu. Zjawisko to jest szcze- gólnie widoczne na terenach Polski poäudniowo -wschodniej (ryc. 19, 20, 25).
Ryc. 7. Barcelona, Hiszpania, aleja w dzielnicy olimpijskiej (fot. N. Przesmycka, 2010)
Fig. 7. Barcelona, Spain, alley in the Olympic district (photo N. Przesmycka, 2010)
Ryc. 8. Bruksela, Belgia, Parc de Cinquantenaire (2010) Fig. 8. Brussels, Belgium, Parc de Cinquantenaire (2010)
Ryc. 9. Poczdam, Niemcy, aleja döbowa w parku (2006)
Fig. 9. Potsdam, Germany, oak alley in park (2006)
Aleje w Polsce po³udniowo-
-wschodniej na tle historii uwarunkowañ prawnych
Alleys in south-eastern Poland against the background of the history of legal requirements
W dawnej Polsce pierwsze roz- porzñdzenie dotyczñce stanu i utrzy- mania dróg zaprowadziäa w swoich wäoĈciach siemiatyckich ksiöĔna Jabäonowska, z domu SapieĔanka, autorka kilkutomowych „Ustaw”
dla swoich oficjalistów. JednakĔe juĔ o wiele wczeĈniej obsadzano drogi drzewami, szczególnie lipami,
„gdy wpadaäy prostopadle w bramö i okna frontowe zamku, paäacu lub moĔnego dworu szlacheckiego”6. PrzemyĈlane sadzanie drzew i za- käadanie ogrodów przydomowych siöga czasów Rady Nieustajñcej, która ustanowiäa Departament Poli- cji (Dobrego Porzñdku), sprawujñcy nadzór nad gospodarkñ miast królew- skich. Pierwsze przepisy dotyczñce
nakazu sadzenia drzew w miastach pochodzñ z okresu dziaäania Komisji Dobrego Porzñdku dla miasta Biel- ska (1779). Sadzenie drzew miaäo na celu „ubezpieczenie od ognia i ozdobö miasta”. W Bielsku kaĔdy wäaĈciciel miaä obowiñzek posadziè od frontu swojej posesji kasztanowce bñdĒ lipy w iloĈci i odstöpach wska- zanych przez geometrö7. Z koþcem 1789 roku Sejm Czteroletni powo- äaä Komisje Porzñdkowe Cywilno- -Wojskowe do sprawowania wäadzy nad miastami królewskimi. Komisje te w wielu przypadkach nakäaniaäy mieszkaþców do zakäadania ogro- dów i sadzenia drzew przed domami w celu ozdoby miasta i przesäoniöcia jego lichej zabudowy8. Byäy to pierw- sze przepisy prawne dotyczñce zie- leni. W nastöpnych latach, Komisje Porzñdkowe Cywilno -Wojskowe ustanowione przez Sejm Czteroletni (1789), zalecaäy obsadzanie drzewa- mi placów rynkowych, zakäadania ogrodów i sadzenia drzew przed do- mami, a wszystko to w celu i przesäo- niöcia jego lichej zabudowy i ozdoby miasta. Z mocy ówczesnego prawa, przepisy te dotyczyäy jedynie miast królewskich Korony, zaĈ przepisów
dla miast prywatnych, terenów Litwy i terenów wiejskich nikt nie wydaä.
Co najwyĔej o wyglñd miasta mógä dbaè jego wäaĈciciel.
ćródpolne drzewa rosäy gäównie na miedzach i miaäy tak jak i „kop- ce” z gäazów, bñdĒ „wögielnice”
wyznaczaè granice poszczególnych dziaäek ziemi, czy teĔ granice majñt- ków i wsi. Niekiedy sadzono na nich wierzby, döby a w szczególnoĈci grusze, uznawane przez dawnych Säowian za drzewa Ĉwiöte. Dodatko- wo uwaĔano powszechnie, Ĕe Ĉciö- cie gruszy sprowadza nieszczöĈcie na czäowieka9, dziöki temu granica byäa trwalsza.
Pod zaborem rosyjskim sadze- nie drzew byäo nakazane Ukazami Carskimi i dotyczyäo przede wszyst- kim szlaków biegnñcych miödzy
„twierdzami” i oĈciennymi miastecz- kami w celu ochrony maszerujñcych Ĕoänierzy przed promieniami säoþca.
Faktem jest, iĔ na planach pochodzñ- Ryc. 10. Niezabitów k. Naäöczowa, nieistniejñca juĔ aleja topolowa (2007) Fig. 10. Niezabitów near Naäöczów, already non-existent poplar alley (2007)
Ryc. 11. KsiñĔ Wielki, aleja parkowa (2009) Fig. 11. KsiñĔ Wielki, park alley (2009)
cych z tego okresu, drzewa juĔ sñ za- znaczane (np. plan miasteczka Bo- browniki wraz z drogami w kierun- ku twierdzy w Döblinie z 1837 roku).
Ogólno polskie przepisy odno- Ĉnie nakazu sadzenia i utrzymania drzew przy drogach publicznych po- chodzñ z 1922 r. (D. U. R. P. Nr 8, poz. 51). Nastöpne rozporzñdzenie z 1936 roku (D.U.R.P. Nr 40, poz.
302) zakazywaäo usuwania caäych grup (alei) drzew przydroĔnych bez zgody Ministra Komunikacji (drogi paþstwowe i wojewódzkie) bñdĒ wo- jewody (drogi powiatowe i gminne).
Zarzñdy mogäy usuwaè we wäasnym zakresie jedynie pojedyncze drze- wa uschäe, uszkodzone bñdĒ groĔñ- ce komunikacji.
Jeszcze do 1939 roku dwory i folwarki pokrywaäy göstñ sieciñ caäy teren Polski poäudniowo -wschodniej.
W Säowniku Geograficznym samych parków dworskich na terenie Lu- belszczyzny zarejestrowano 64510. KaĔdy z dworów i innych wiökszych posiadäoĈci ziemskich posiadaä zieleþ wysokñ w formie parku, gäównie dla celów dekoracyjnych. Z analizy za- siedlenia szlacheckiego oraz rozwoju urbanizacji Lubelszczyzny moĔna w wielu przypadkach täumaczyè rozmieszczenie do dziĈ istniejñcych pozostaäoĈci parków dworskich11. JednoczeĈnie, zamoĔni wäaĈciciele dóbr ziemskich, przeprowadzali na- sadzenia drzew przy drogach i duk- tach äñczñcych ich majñtków. Miaäo to na celu przede wszystkim ochronö podróĔnych przed palñcymi pro- mieniami säoþca i „ukazywaniem”
Ryc. 12. Fragment istniejñcej jeszcze alei Lublin-Piaski (2009) Fig. 12. Fragment of still remaining alley
Lublin-Piaski (2009)
Ryc. 13. Aleja wiodñca do paäacu w Kozäówce, woj. lubelskie (2006) Fig. 13. Alley leading to palace in Kozäówka, lubelskie voivodeship (2006)
Ryc. 14. Aleja wiodñca do paäacu w GoĈcieradowie (woj. lubelskie), podzielona ogrodzeniami nowych wäaĈcicieli (2008)
Fig. 14. Alley leading to palace in GoĈcieradów (lubelskie voivodeship), divided with fences of the new owners (2008)
drogi w warunkach zimowych12. Te obsadzone drzewami drogi z biegiem czasu pokryäy obszar caäego kraju.
Polska poäudniowo -wschodnia z racji na duĔe zagöszczenie posiadäoĈci ziemskich przez däugie lata utrzyma- äa historyczny charakter krajobrazu wyznaczany licznymi alejami Ĉród- polnymi äñczñcymi dwory i paäace, oraz drogami zawsze obsadzanymi drzewami (ryc. 11, 13, 15, 16, 23, 24).
Podsumowanie
Conclusion
W XX wieku wiele alei uzna- no za zabytki przyrody. Dotyczyäo to w szczególnoĈci alei zabytkowe- go drzewostanu zlokalizowanych wzdäuĔ dróg, ulic czy teĔ podlegajñ- cej ochronie zieleni przy obiektach sakralnych i cmentarzach. Wiek XXI rozpoczñä planowe niszczenie tych zabytków kultury krajobrazowej w imiö „bezpieczeþstwa”. Dotyczy to róĔnych ustaw i rozporzñdzeþ dotyczñcych moĔliwoĈci wycinki drzew zagraĔajñcych uĔytkownikom.
Cmentarze w przeciñgu ostatnich 10 lat zostaäy pozbawione zabytko- wego drzewostanu – mimo ochrony konserwatorskiej. Zarzñdzajñcym cmentarzem äatwiej jest wyciñè (ryc.
10, 19, 20, 25) wiekowe drzewo niĔ dbaè o jego stan zdrowotny.
SkutecznoĈè ochrony przyrod- niczej takĔe zawodzi, czego przykäa- dem moĔe byè aleja lipowa miödzy Lublinem a Naäöczowem, która zostaäa przewidziana do wyciöcia.
Ryc. 15. Aleja wiodñca do dworu w Brzezicach (2008)
Fig. 15. Alley leading to manor in Brzezice (2008)
Ryc. 16. Aleja wiodñca do paäacu w Igoäomi, woj.
maäopolskie (2011) Fig. 16. Alley leading to palace in Igoäomia, maäopolskie voivodeship (2011)
Ryc. 17. Aleja kasztanowców miödzy koĈcioäem a cmentarzem w Wojciechowie, woj. lubelskie (2011) Fig. 17. Alley of chestnut trees between the church
Ryc. 18. Zachowany fragment alei
kasztanowców miödzy koĈcioäem a cmentarzem w Trójcy, woj. Ĉwiötokrzyskie (2011)
Fig. 18. Preserved fragment of the chestnut trees alley between the church and cemetery in Trójca, Ĉwiötokrzyskie voivodeship (2011)
Ryc. 19. PozostaäoĈci drzewostanu po modernizacji drogi Lublin-ãöczna, woj. ubelskie (2006)
Fig. 19. Remains of tree stand after the modernization of the road Lublin-ãöczna, lubelskie voivodeship (2006)
Ryc. 20. Wyglñd pobocza drogi Lublin-ãöczna po modernizacji, woj. lubelskie (2006) Fig. 20. The appearance of the road shoulder Lublin-ãöczna after the modernization,
Takich przykäadów moĔna mnoĔyè wiele, szczególnie w miejscach, gdzie nastöpowaäy zmiany wäaĈci- cieli, wtórne podziaäy majñtków ziemskich, i taki element krajobra- zowy, jak aleja przypadaäa w udziale róĔnym wäaĈcicielom, byäa grodzona przez nowe dziaäki przecinajñce w poprzek niej, przez co ginöäa jej funkcja krajobrazotwórcza (ryc. 14).
Poczynania drogowców przy- czyniäy siö do caäkowitego znisz- czeniu wielu zabytkowych drze- wostanów przydroĔnych. Zgodnie z przepisami wycinano drzewostan na zakrötach dróg, topole sadzone przez naszych dziadków i ojców, caä- kowicie zdrowe i mogñce Ĕyè jeszcze wiele lat, w imieniu prawa moĔna wycinaè, jeĔeli ich obwód mierzony na wysokoĈci 130 cm przekroczy 100 cm. Poszerzanie dróg, kopanie gäöbokich rowów odwadniajñcych niszczñcych korzenie drzew, skut- kuje do dziĈ likwidacjñ wielu drzew w terenie otwartym i w miastach (ryc. 20).
Pozostaäe jeszcze aleje naleĔy zachowaè i pielögnowaè, bowiem niedäugo nie bödzie moĔna stwier- dziè, jaka wäaĈciwie byäa ta polska tradycja ksztaätowania zadrzewieþ przydroĔnych, jakie gatunki drzew przewaĔaäy. JuĔ moĔna spotkaè ale- je z jednej strony obsadzone kaszta- nowcami, a z drugiej rzödem Ĕywot- ników zachodnich (ryc. 26, 28, 30).
Trudno w tym miejscu postu- lowaè o poprawö obowiñzujñcych ustaw. MoĔna raczej przytoczyè smutny wniosek Adama Kucewicza Ryc. 21. Zabytkowa aleja lipowa Lublin-Naäöczów zimñ (2009)
Fig. 21. Historic linden alley Lublin-Naäöczów in the wintertime (2009)
Ryc. 22. Zabytkowa aleja lipowa Lublin-Naäöczów zimñ (2011) Fig. 22. Historic linden alley Lublin-Naäöczów in the wintertime (2011)
Ryc. 23. Zabytkowa aleja döbowa prowadzñca do dworu w Samoklöskach, woj. lubelskie (2008) Fig. 23. Historic oak alley leading to the
manor in Samoklöski, lubelskie voivodeship (2008)
z 1936 roku, Ĕe „(…) najlepsze prze- pisy nic jednak nie pomogñ, skoro brak jest kultury estetycznej wĈród szerokich warstw spoäeczeþstwa”13 (ryc. 29).
Zdjöcia wykonaäa autorka.
Photographs made by author.
ElĔbieta Przesmycka Wydziaä Architektury
Politechnika Wrocäawska Faculty of Architecture
Wroclaw University of Technology
Przypisy
1 Przesmycka E., 2000, Próba oceny zmian krajobrazowych otoczenia dróg w ciñgu ostatnich dziesiöciu lat na LubelszczyĒnie [w:]
„Ochrona ćrodowiska i Estetyka w Drogo- wnictwie, Teoria i Praktyka”, mat. Krajowej Konferencji Naukowo -Technicznej, ZamoĈè, 7–8 wrzeĈnia 2000 r., Lublin, s. 91–99.
2 Bogdanowski J., 1996, Style, kompozycja i rewaloryzacja w polskiej sztuce ogrodowej.
Wybrane Problemy, Kraków, s. 6.
3 Op. cit., s. 10.
4 Op. cit., s. 18.
5 Ostatnie dziesiöè lat to okres przebudowy wielu przestrzeni publicznych wielu miast polskich, a szczególnie tych maäych. Przebudo- wy rynków tych ostatnich rozpoczyna zwykle wycinka wiökszoĈci istniejñcego drzewostanu.
6 Za Z. Gloger, 1901, Encyklopedia Staropol- ska Ilustrowana, Warszawa, t. II, s. 36–37.
7 Za W. Trzebiþski, 1976, Nadzór budowla- ny i przepisy policyjno budowlane w Polsce oĈwiecenia jako Ĉrodki naprawy miast królew- skich [w:] „Miasta doby feudalnej w Europie Ĉrodkowo -wschodniej”, PWN Warszawa, Poznaþ, Toruþ, s. 262.
8 Za E. Przesmycka, 2001, PrzeobraĔenia za- budowy i krajobrazu miasteczek Lubelszczyzny, Lublin, s. 78.
9 Gloger Z., 1901, Encyklopedia Staropolska Ilustrowana, Warszawa, t. II, s. 210.
10 Babiþski M., Lipieþski T., 1985, Staro- Ĕytna Polska pod wzglödem historycznym, geograficznym i statystycznym opisana, Wyd.
2, Warszawa.
11 Krzepiela J.,1915, Ksiöga zasiedleþ rodów ziemiaþskich w Dobie Jagielloþskiej, Kraków.
12 Do dzisiaj w Finlandii istnieje zwyczaj, by na skraju dróg wbijaè wysokie tyczki, tak by po zasypaniu drogi przez Ĉnieg byä widoczny jej przebieg.
13 „Przepisy nawet najbardziej wyczerpujñce wtedy tylko odniosñ naleĔyty skutek, gdy bödñ interpretowane w kaĔdym szczególnym wypad- ku przez inteligentnego fachowca majñcego zrozumienie dla zagadnieþ architektonicznych, zabytkowych, regionalnych i krajobrazowych”
– pismo z 6. IX. 1936 r. nr 307/37, Przewodni- czñcego Komisji Regionalnej Planu Zabudowy Okrögu Krakowskiego do Min. Spraw. We- wnötrznych [11, s. 22].
Literatura
1. Babiþski M., Lipieþski T., 1985, StaroĔytna Polska pod wzglödem hi- storycznym, geograficznym i staty- stycznym opisana, Wyd. 2, Warsza- wa.
2. Bogdanowski J., 1996, Style, kompozycja i rewaloryzacja w pol- skiej sztuce ogrodowej. Wybrane Problemy, Kraków.
3. Gloger Z., 1901, Encyklopedia Staropolska Ilustrowana, Warszawa, t. II.
4. Krzepiela J., 1915, Ksiöga zasie- dleþ rodów ziemiaþskich w Dobie Ja- gielloþskiej, Kraków.
5. Kuncewicz A., pismo z 6. IX.
1936 r. nr 307/37, Przewodniczñcego Komisji Regionalnej Planu Zabudowy Okrögu Krakowskiego do Min. Spaw.
Wewnötrznych.
Ryc. 24. Zabytkowa aleja lipowa prowadzñca do dworu w Samoklöskach, woj. lubelskie (2008)
Fig. 24. Historic linden alley leading to the manor in Samoklöski, lubelskie voivodeship (2008)
Ryc. 25. PozostaäoĈci zniszczonej alei kasztanowców prowadzñcej do dworu w Samoklöskach, woj. lubelskie (2008) Fig. 25. Remains of ruined chestnut tree alley leading to the manor in Samoklöski, lubelskie voivodeship (2008)
Ryc. 26. Ogäowione zabytkowe lipy alei prowadzñcej do koĈcioäa w Dzierzkowicach, woj. lubelskie (2009) Fig. 26. Pollarded historic lindens of alley leading to the church Dzierzkowice, lubelskie voivodeship (2009)
6. Przesmycka E., Próba oceny zmian krajobrazowych otoczenia dróg w ciñgu ostatnich dziesiöciu lat na LubelszczyĒnie [w:] mat. Krajowej Konferencji Naukowo -Technicznej, ZamoĈè, 7 -8 WrzeĈnia 2000 r., pt. Ochrona ćrodowiska i Estetyka w Drogownictwie, Teoria i Praktyka, Lublin 2000, s. 91–99.
7. Przesmycka E., 2001, Przeobra- Ĕenia zabudowy i krajobrazu miaste- czek Lubelszczyzny, Lublin.
8. Trzebiþski W., 1976, Nadzór budowlany i przepisy policyjno- -budowlane w Polsce oĈwiecenia jako Ĉrodki naprawy miast królew- skich [w:] „Miasta doby feudalnej w Europie Ĉrodkowo -wschodniej”, PWN Warszawa, Poznaþ, Toruþ.
Ryc. 30. Betonowe drzewo – kapliczka przy drodze w Wñwolnicy, woj. lubelskie (2009) Fig. 30. Concrete tree - a chapel at the road in Wñwolnica, lubelskie voivodeship (2009) Ryc. 27. Zabytkowy dñb przed plebaniñ
w Miödzyrzecu Podlaskim (2009) Fig. 27. The historic oak in front of the presbytery in Miödzyrzec Podlaski (2009)
Ryc. 28. Nowo nasadzone Ĕywotniki miödzy plebaniñ a koĈcioäem w Miödzyrzecu Podlaskim (2008) Fig. 28. The newly planted thujas beetwen
presbytery and church in Miödzyrzec Podlaski (2008)
Ryc. 29. Aleja prowadzñca do koĈcioäa w ZawichoĈcie nad Wisäñ – kasztanowce z jednej strony, a z drugiej – wspóäczesne Ĕywotniki (2011)
Fig. 29. Alley leading to the church in Zawichost on the Wisäa (Vistula) – chestnut trees on the one hand, and on the other hand – contemporary thujas (2011)
