154 R E C E N Z J E
(k tóry p r z e w id y w a ł raczej o b e z w ła d n ie n ie P ru s, a n ie zbrojn ą w a lk ę p r zeciw nim ), czy o p rzy czy n a ch w o jn y 1807 r. n a s. 169— 170 (w r z e c z y w isto śc i N a p o leo n d ą ży ł do śc iśle jsz e g o z w ią za n ia i p od p orząd k ow an ia P ru s F ran cji). S łu sz n ą og ó ln ą o cen ę n e g a ty w n e g o r e zu lta tu starań W y b ick ieg o o u zy sk a n ie p o m o cy u A lek sa n d ra i C za rto ry sk ieg o (s. 167 n.) m o żn a u zu p ełn ić su g estią , ż e w a żn ą p rzy czy n ą b e z o w o c n o śc i ty c h z a b ieg ó w b y ła bardzo w ą sk a , raczej a r y sto k ra ty czn a baza p lan u p u ła w sk ie g o i p rorosyjsk iej o r ie n ta c ji C zartorysk ich . N ied a w n a p rzeszło ść W yb ic
k ieg o n ie b y ła chyba g łó w n ą p rzeszk od ą, skoro C zartorysk i u siło w a ł w cią g n ą ć do w sp ó łp ra cy b y łeg o n a stęp cę K o śc iu sz k i — W a w rzeck iego i b y łe g o w o d za L e g ii N a d - d u n a jsk iej — K n ia ziew icza ; zresztą n e g a ty w n y w y n ik ty c h starań z p e w n o śc ią u ła t
w ił W y b ick iem u p on ow n ą w sp ó łp ra cę z N a p o leo n em od 1806 r. M ożna tu w sk a za ć p rzy k ła d K o łłą ta ja , k tó rem u u w o ln ie n ie z w ię z ie n ia n a in te r w e n c ję R o sji, d z ia ła l
n ość w zaborze ro sy jsk im , a zw ła szcza p rzy o rg a n izo w a n iu L iceu m K r z e m ie n ie c k ie go, w r e sz c ie zap roszen ie do o d w ied zen ia M osk w y (od k tó reg o n ie m ógł s ię u ch ylić), sk u teczn ie p r z e k r e śliły w sz e lk ie sza n se w e jśc ia do p o lity czn ej e lity K s ię s tw a W ar
sza w sk ieg o (por. tro ch ę o d m ien n ie s. 188).
N a se jm ie K s ię stw a W a rsza w sk ieg o 1809 r. (s. 203) n ie w y stą p iła jeszcze zd e
k la ro w a n a opozycja, b lok ad a k o n ty n e n ta ln a n ie m ia ła ta k w ie lk ic h k o n se k w e n c ji n e g a ty w n y c h d la R o sji (p rzyn ajm n iej ta k ie w n io sk i fo r m u ło w a ł b ad acz ty c h pro
b le m ó w — Z ł o b i n), a groźba zb rojn ego k o n flik tu w ew n ą trz zw y c ię sk ie j k o a licji w to k u K o n g resu W ied eń sk ieg o zo sta ła w r z e c z y w isto śc i zażeg n a n a ju ż w sty c z n iu 1815 r.
N a le ż y sp rostow ać (na w n io se k sa m eg o au tora) podpis pod ilu str a c ją 8, b o w ie m p rzed sta w ia ona n ie Józefa W y b ick ieg o , lecz D rzew ieck ieg o . A u tor p a d ł tu ofiarą p o m y łk i p o p ełn io n ej w M u zeum w B ę d o m in ie i n a stę p n ie p o w tó rzo n ej w k sięd ze zb iorow ej pt. „Józef W y b ick i” pod red a k cją A . B u k o w s k i e g o , G d ań sk 1974,
s. 12— 13.
N ie w ie lk a liczb a i m a r g in e so w y ch a ra k ter p o w y ższy ch o b ie k c ji św ia d c z ą le p ie j n iż sło w n e d ek la ra cje, że o m a w ia n a k sią ż k a Z a jew sk ieg o od zn acza s ię n a p ra w d ę w y so k im i w a lo ra m i m ery to ry czn y m i, w a r sz ta to w y m i i ję z y k o w y m i, k tó r e w łą c z a ją ją do n ie k w e stio n o w a n eg o dorobku p o lsk ie j h isto rio g ra fii o sta tn ic h la t.
J e r z y S k o w r o n e k
D ra n g nach A fr ik a . D ie k o lo n ia le E x p a n sio n s p o litik u n d H e r r
sc h a ft d e s d e u ts c h e n I m p e r ia lis m u s in A f r ik a v o n d e n A n fä n g e n b is z u m E nde d es z w e ite n W e ltk r ie g e s , w y d . H elm u th S t o e c k e r i in., A k a d em ie V erlag, B e r lin 1977, s. 370.
Historiografia poszczególnych epok ogniskuje się nieuchronnie w o k ó ł kilku podstaw ow ych k w estii, które stanow ią naturalny punkt odniesienia n aw et dla bardzo w yspecjalizow anych opracowań. D la epoki najnowszej jedną z takich k w estii jesit n iew ątp liw ie im perializm . Zapoczątkowany w 1902 r. spór o jego istotę i rolę dziejow ą nabrał n ow ego w igoru na początku lat sześćdziesiątych, gdy G a l l a g h e r i R o b i n s o n opublikow ali obrazoburcze studium pośw ięcone afrykańskiej po
lityce kolonialnej W ielkiej B r y ta n ii1. N urt „rewizjonistyczny” w yróżniający się akcentem położonym na analizę ekonom iki im perialnej n ie doprowadził do zbli
żenia stanow isk *. N ie tylko4 w pracach o am bicjach uogólniających, ale i w w y
cinkow ych studiach p olityki kolonialnej n a poszczególnych obszarach, odnaleźć i J . A . H o b s o n , I m p e r ia lis m , L o n d o n 1902; R . R o b i n s o n , J . G a l l a g h e r , A fr ic a a n d th e V ic to r ia n s . T h e O ffic ia l M in d o f I m p e r ia lis m , L o n d o n 1961.
* S . D . W o l f f , T h e E c o n o m ic s o f C o lo ą lp lism . B r ita in a n d K e n y a 1870—1930, N e w H a v e n 1974; D. K . F i e I d h o u s e , E c o n o m ic s a n d 1 E m tp r e 1830—1914, I th a c a 1973; R . O w e n , D.
S u t c l i f f e , S tu d ie s i n T h e o ry o f I m p e r ia lis m , L o n d o n 1972.
m ożn a t e sa m e różn ice sta n o w isk , ja k ie to w a rzy szą refleksja n ad im p eria lizm em od sa m eg o p o czą tk u — od ująć apologetyczm ych p o s k r a jn ie k ry ty czn e. R ecen zo
w a n a pozycja s ta n o w i w ię c n ie ty lk o g ru n to w n ą s y n te z ę p o lity k i k o lo n ia ln e j N ie m ie c w U h elm iń sk ich i w e im a r sk ic h , le c z ta k że p ry n cy p ia ln ą p o le m ik ę z n ierza d k im i p rób am i r e h a b ilita c ji za m o rsk iej e k sp a n s ji E u ro p ejczy k ó w , m im o iż bierze p od lu p ę z a le d w ie m a ły sk r a w e k C zarn ego L ąd u , n a k tó ry m s ta n ę ła sto p a g er
m a ń sk ie g o k u ltu rträ g era . O ba p ie r w ia s tk i n ie z a w sz e łączą s ię z e so b ą harm onij
n ie . P o le m ic z n y fe r w o r o sła b ia c h w ila m i w a lo ry n a u k o w e te g o n ie z w y k le c en n e g o p rzed sięw zięcia.
„D rang n ach A fr ik a ” sta n o w i fin a ln y prod u k t ponad d w u d ziesto letn ich badań p row ad zon ych pod k ie r u n k ie m p,rof. W altera M a r k o w a w In sty tu cie H istorii P o w szech n ej U n iw e r sy te tu K a ro la M arksa w L ipsku® i k o n ty n u o w a n y ch n a U n i
w e r s y te c ie H u m b old ta w B e r lin ie p rzez p ro f. H elm u th a S t o e c k e r a. W yd aw n ic t w o p o sta w iło so b ie z a c e l k r y ty c z n ą rek o n stru k cję a fry k a ń sk iej p o lity k i N ie m ie c d o b y im p eria lizm u — o d p rop agan d y k o lo n ia ln ej p o m e to d y sp ra w o w a n ia
w ła d z y n a p o d b ity ch ter y to r ia c h . S ta n o w is k o S P D ja k r ó w n ie ż in n e w e w n ę tr z n e aspekity m a rzeń o „ n iem ieck ich In d iach w A fr y c e ” m a ją b y ć o m ó w io n e w z a p o w ia d a n y m to m ie d ru gim . W ięk szo ść a u to ró w (S toeck er, L o t h , D r e c h s l e r , S e b a l d ) le g ity m u je się p o w a żn y m dorob k iem w sw o ic h sp ecja ln o ścia ch . T y m b ar
d ziej ża ło w a ć n a leży , iż n ie z w y k le d łu g i proces w y d a w n ic z y (od 1966 r.) p o zb a w ił k sią żk ę w a lo ru p ełn ej a k tu a ln o ści. Z arów n o w N R D ja k i w ZSR R , R F N czy w W iel
k iej B r y ta n ii u k a za ły się w m in io n y m d z ie się c io le c iu n o w e p race z w ią za n e z p rob le
m a ty k ą in teresu ją cą a u to r ó w 4.
Ź ró d ło w y ch a ra k ter s y n te z y p o zw a la n a w szech stro n n e u ję c ie tem a tu , z w ła sz
cza g d y id zie o o b szary o b ję te w o jsk o w ą lu b c y w iln ą a d m in istra cją R zeszy . D zięk i zasob om R eich sk o lo n ia la m t z p o czd a m sk ieg o Z en tra l S ta a ts A r c h iv , po raz p ie r w sz y w y k o r z y sta n y m z ta k ą d ro b ia zg o w o ścią , S to eck er i je g o w sp ó łp ra co w n icy u z y sk a li w g lą d w sła b iej zn a n e a sp e k ty a w a n tu ry k o lo n ia ln e j. N ie w sz y stk ie n a tu r a ln ie in te r e so w a ły ic h w r ó w n y m sto p n iu . G łó w n y n a c isk p o ło żo n y za sta ł n a w y k a z a n ie c ią g ło śc i p rop agan d y i p r z e d się w z ię ć k o lo n ia ln y c h , u ja w n ie n ie w sp ó ł
p r a c y p o lity k ó w z k ie r u ją c y m i s ię m o ty w e m zysk u k o ła m i g o sp o d a rczy m i i d e- m a sk a c ję b arb arzyń sk ich m e to d e k sp lo a ta c ji lu d n o ści tu b y lc z e j. M n iejszą w a g ę p rzy k ła d a ją a u to rzy d o zagiadnień z w ią z a n y c h z o sa d n ic tw e m n ie m ie c k im czy fu n k c jo n o w a n ie m a d m in istr a c ji (szk oły, szp ita le, są d o w n ictw o ), a c z k o lw ie k p rzy
to c z o n e d a n e m a ją s w o ją w y m o w ę .
S ła b ie j w y p a ść m u sia ły r o zd zia ły d o ty czą ce p o lity k i firm , b a n k ó w , to w a r z y stw m isy jn y c h i in n y c h o rg a n iza cji, k tó r y c h a rch iw a zn a jd u ją s ię w R F N , z w ła sz cza iż w y d a w c y z p rzesa d n y m ry g o ry zm em tr z y m a li s ię za sa d y m in im a ln eg o k o rzy sta n ia z 'h istoriografii n iem a rk sisło w sfeiej. C zy teln ik m o że te ż o d czu w a ć n ie d o s y t u ję ć p o ró w n a w czy ch . O d n iesien ia d o fo rm i m eto d k o lo n ia lizm u in n ych k r a jó w s ą sta n o w c z o zb y t nzadikie.
D o ty ch cza so w e, n ie lic z n e i niek om p letn ie o p ra co w a n ia , śle d z ą c z u w a g ą bodaj n a jsk r o m n ie jsz e p rzeja w y z a in te r e so w a n ia A fr y k ą z e str o n y m isjo n a r z y , n a u k o w c ó w czy k u p c ó w n ie m ie c k ic h ju ż o d k o ń ca X V III w ., k oń czą w y k ła d tra k ta tem
■wersalskim. H isto ry cy N R D s ta w ia ją d a tę p o czą tk o w ą w 1884 r., t j . d o p iero w s K . S ó j k a - Z i e l i ń s k a , H istoriografia N R D o kolonializm ie n ie m ie c k im , „ K w a r ta l
n ik H is to r y c z n y ” t . L X X , 1964, z . 4, S. 1031—1035.
■* H . L o t h , G r lif nach O stafrika, B e r lin 1968; L . H . G s n n , P . D u i n g e n (w y d .), Colo
nialism ln A frica t. I—V , C a m b r id g e 1969—1973; R . T e t z l a f f , K olon iale E n tw icklu n g und A usbeutung. W irtsch afts- und Sozialgeschichte D eutsch O stafrikas 1885—2914, B e rlin 1970; I. S.
C z a r n y j , Naczalo kolonlalno) ek sp a n sji G lerm anli w A frik le 1879—1885, M o sk w a 1970; p . G i f f o r d , W. R. L o u i s , B ritain and G erm an y ln A frica. Im perial R iva lry and Colonial Rule, N e w H a v e n 1972.
156 R E C E N Z J E
m o m e n c ie an g a żo w a n ia s ię p a ń stw a w S c ra m b le fo r A jr ic a , a le k res ic h d o cie
k a ń w y zn a cza rok 1945. T y m sa m y m z ic h p o la w id zen ia n ie u m y k a tz w . „ko
lo n ia liz m b e z k o lo n ii” — sniulte n a d łu g o przed 1933 r. p la n y stw o rzen ia n iem ieck iej M ittela frik i, zd ru zgotan e o sta te c z n ie "wraz z k lęsk ą h itlero w sk iej III R zeszy.
R o zd zia ły w stę p n e p ió ra S toeck era n ie w n o szą n o w y c h e le m e n tó w d o w c z e śn ie j
szy ch dysikus ji. Z arów n o zw o le n n ic y te z y K u c z y ń s k i e g o (w io d ą ca ro la p rzed - m o n o p o listy czn eg o k a p ita łu h a n d lo w eg o ) ja k i N u s s b a u m m a (k a p ita ł m o n o p o listy c z n y jak o siła n a p ęd o w a ek sp a n sji), zn aleźć tu m ogą a rg u m en ty dla s ie b ie. P o d o b n ie n ie ro zstrzy g n ięty p o zo sta je sp ór o p rzy czy n y zw ro tu w p o
lity c e B ism arck a. A u tor, id ą c w ty m m ie jsc u u ta rty m śla d em , zw ra ca u w a g ę na ro sn ą cy n a cisk sfer p r z e m y sło w o -h a n d lo w y c h oraz sp rzy ja ją cą k o n iu n k tu r ę m ięd zyn arod ow ą. W yd aje s ię n a to m ia st n ie d o cen ia ć u w y p u k lo n y ch p rzez W e h l e r a 6 so cja lim p eria listy czn y ch e le m e n tó w św ia to p o g lą d u „żelazn ego k a n cle
rza ” — p rób r o zw ią za n ia d rogą k o lo n ia ln ą „ k w e stii sp o łeczn ej”. W su m ie zerw a n ie z Abserabionspolitik jeslt d la ń p o p a rciem w w a lo e k o n k u ren cy jn ej u d zielo n y m rod zim em u k a p ita ło w i z m y ślą o p rzy szły ch k o rzy ścia ch p o lity czn y ch . W p rzeci
w ie ń s tw ie do w cią ż lic z n y c h g lo r y fik a to r ó w p oczyn ań L ü d eritza , W oerm an n a i im pod ob n ych , zw raca u w a g ę n a n ie sp o ty k a n ą g d zie in d ziej c e c h ę n ie m ie c k ie j e k s p a n sji k o lo n ia ln ej — n ie c h ę ć jej z w o le n n ik ó w d o p o n oszen ia p r y w a tn e g o ryzyk a (s. 17). P eters t o „n a cjo n a listy czn y p sy ch o p a ta i a w a n tu r n ik ” (s. 21), w y k o r z y sty
w a n y p rzez B ism a rck a dla stw a rza n ia p r e te k s tó w do a n e k sji. Jej is to tę p rzed sta w ia b e z n ied o m ó w ień D rech sler w r o zd zia le o A fr y c e P o łu d n io w o -Z a ch o d n iej.
S y ste m gub. L eutw eim a t o p o łą c z e n ie m ilita r n y c h i d y p lo m a ty czn y ch p o su n ięć zm ierzających d o od eb ran ia tu b y lc o m p ró cz z ie m i ta k że o g ro m n y ch sta d b yd ła sta n o w ią c y c h p o d sta w ę ic h e g z y s t e n c ji P o w s ta n ie H errerów stłu m io n e z n ie z w y k
łym o k ru cień stw em przez g en . V on T roth e n ie b y ło w ty c h w a ru n k a ch p r z y pad k iem . W yraźn e zła g o d zen ie fo r m rząd u n a teren a ch n ie p rzezn aczan ych do p rzyszłej k o lo n iza cji (Togo, K am eru n , N iem ieck a A fr y k a W schodnia) p o 1906 r.
św ia d c z y o w y c ią g n ię c iu w n io sk ó w z te j le k c ji.
S toeck er i С z a y a o p isu ją c sto su n e k d o rep u b lik b u rsk ich słu sz n ie u w y d a tn ia ją sła b o ść k a p ita łu n ie m ie c k ie g o zm u szon ego n a ty m o b sza rze d o w sp ó ł
p racy z firm a m i b ry ty jsk im i. N ie śm ia łe p rób y p rzeciw sta w ia n ia s ię p o lity c e a n g ie l
sk iej w T ra n sw a lu b y ły w ty c h w a ru n k a ch sk a za n e n a n iep o w o d zen ie. P od ob n ie a w a n tu rn icza p o lity k a w M aroku o b liczo n a b y ła zd an iem N i m s c h o w s k i e g o od sa m e g o p o czątk u n a u z y sk a n ie rek o m p en sa ty w K on gu F ran cu sk im . Z am yk a
ją cy p ie r w sz ą część tom u ro zd zia ł o g ó ln y , k tó ry z w ię k sz y m u za sa d n ien iem p o w in ie n raczej poprzedzać p rezen ta cję p o szczeg ó ln y ch ob szarów , ch a ra k tery zu je m .in.
w a rto ść in fo rm a cy jn ą k o lo n ia ln y c h m a teria łó w sta ty sty czn y ch . D y sk r e d y tu ją c e S ch u tzg eb ietsta tistik w n io s k i S to eck era n ie u m n iejsza ją jednak o d ziw o entu zjazm u w ię k sz o ś c i a u torów d la w s z e lk ie g o rod zaju d an ych liczb o w y ch . N ie je d y n a to n ie k o n sek w en cja . Z p rzy to czo n y ch d a n y ch w y n ik a , ż e jeszcze w 1904 r. n a o b sza ry k o lo n ia ln e N ie m ie c p rzy p a d a ło z a le d w ie 0,5% c a ło ś c i o b r o tó w h a n d lo w y ch C e
sa r s tw a (s. 155), c o z tru d em d a je s ię p ogod zić z p o g lą d em o n ie z b ę d n o śc i k o lo n ii d la k sz ta łto w a n ia s ię m o n o p o listy czn eg o k a p ita łu fin a n so w e g o (s. 17). M ożna ró w n ież za sta n a w ia ć się , c z y n ie jest zb yt w ie lk im u p roszczen iem sta n o w isk o S to e c k e ra, gd y w p o le m ic e z tezą4 T e t z l a f f a o p o lity c z n o -m o c a r stw o w y c h p rzy czy n a c h „parcia k u A fr y c e ” u p a tru je w k o lo n ia ch w y łą c z n ie p o te n te s M itte l im id e o lo g is c h e n K la s s e n k a m p f g e g e n d ie v o r r ü c k e n d e T rä g e rin d e s h is to risc h e n F o r t
s c h r i t t s d i e A r b e ite r k la s s e (s. 159). N a jc ie k a w sz y w te j c z ę śc i to m u jest k ró tk i sz k ic p o św ię c o n y zw ią zk o m c z o ło w y c h (b a n k ó w R zeszy z a d m in istra cją k o lo n ia l
* H .-U . W e i l e r , B is m a r c k u n d d e r I m p e r ia lis m u s , K ö ln 1969.
na, zw ią zk o m u k o ro n o w a n y m k ilk u le tn im p rzew o d n iczen ie m p r z e z B ern ard a B ern - bu rga, d yrek tora B a n k u D a rm sta d zk ieg o i człon k a 38 rad n ad zorczych , od d ziałow i k o lo n ia ln e m u A u sw ä r tig e s A m t. S ta c je m isy jn e p rzed sta w io n o n ie c o jed n o stro n n ie ja k o d u ch o w e ra m ię w ła d c y p o lity c z n e j, pod czas gd y z n a n e s ą lic z n e p rzy k ła d y o str y c h konibrowersji m ię d z y m isjo n a rza m i a w ła d z a m i c y w iln y m i w k w e stia c h p o lity k i w o b ec lu d n o ś c i m u r z y ń s k ie j. T ru d n o jed n a k zap rzeczyć, iż w ła ś n ie p le
m ion a sc h ry stia n izo w a n e, w y c h o w a n e w sza cu n k u d la k u ltu r y n ie m ie c k ie j, w y k a z y w a ły n a jw ię k s z ą u leg ło ść w o b e c a d m in istra to ró w sto su ją c y c h z u p od ob an iem ja k o je d y n y środ ek w y c h o w a w c z y kairy c ie le s n e i p ra cę p rzy m u so w ą .
R ozd ział I X (z n ó w S to eck er) tr a k tu ją c y o I w o jn ie św ia to w e j n ie ogran icza s ię d o o p isu d z ia ła ń z b r o jn y c h i sz ta b o w y c h k o n cep tó w . J e st t o zarazem m iażd żą
c a k r y ty k a le g e n d y k o lo n ia ln e j, szerm u ją cej m iitem „ w iern eg o d zik u sa ” i za fa scy n o w a n e j p o sta cią g en . L e tto v -V o r b e c k a . W sz la c h e tn y m d ą ż e n iu do p o tęp ien ia k o lo n ia ln y c h m etod s o ld a te sk i n ie m ie c k ie j p op ad a w sza k że a u to r w p ew n ą p rzesadę, g d y o d m a w ia d o w ó d cy A sikarisów u zd o ln ień w o jsk o w y c h , o b cią ża ją c g o n ad to o d p o w ied zia ln o ścią z a śm ie r ć p ó ł m iliom a A fryk an ów ! (s. 228).
B ezd y sk u sy jn ą z a le tą recen zo w a n ej k sią ż k i jest u k azan ie c ią g ło śc i e k sp a n sjo - m istycznych p la n ó w N ie m ie c w X X w ie k u . M yśl o o p a n o w a n iu a fry k a ń sk ich p o sia d ło śc i B e lg ii d P o r tu g a lii o raz za w ła d n ię c ie p rzy n a jm n iej c zęścią im p eria ln y ch
zd o b y czy A n g lii i F ra n cji je s t le i tm o tiv e m to w a rzy szą cy m p rop agan d zie k o lo n ia l
n ej n ie ty lk o w la ta c h w o jn y . T a k ty czn e w y r z e c z e n ie s ię 'ekspansji p o 1919 r. n ie w y ru g o w a ło , jaik d o w o d zi A d o li R ü g e r , h a se ł k o lo n ia ln y c h z p ejza żu p o li
ty c z n e g o R ep u b lik i W eim arsk iej. Jolan d a B a l l h a u s w rood ziale X II u siłu je p o d w a ż y ć p o w sz e c h n e p rzek o n a n ie o pod rzęd n ej r o li sp r a w a fry k a ń sk ic h w d y p lo m a c ji h itlero w sk iej. W d zięczn iejsze za d a n ie p rzy p a d ło R ich a rd o w i L a k o w S k i e rn u, k tó r y p r z e d sta w ia zrod zon e już p odczas w o jn y zab orcze p la n y IG F arben In d u strie o r a z B an k u N iem ieck ieg o , a itaikże p rzy g o to w a n ia O d d ziału K o lo n ia ln eg o N S D A P d o p rzejęcia k o n tr o li n a d o b sza ra m i cen tra ln ej A fry k i. P la n y t e p r z e w id y w a ły m a n . stw o r z e n ie n a M ad a g a sk a rze p a ń stw a ż y d o w sk ie g o pod n iem ieck im p rotek toratem , w y p ę d z e n ie z C za rn eg o L ą d u k u p có w a zja ty ck ich i w p ro w a d zen ie u sta w n o ry m b ersk ich . P o m im o t o L a k o w s k i p o d k reśla ich p o d o b ie ń stw o d o p ro je k tó w p o w sta ją c y c h p od czas I w o jn y św ia to w e j {s. 349).
S iln y a k ord k o ń c o w y s t a n o w i p ięoiosltronicow y r o zd zia ł ro zp ra w ia ją cy s ię z za ch o d n io n iem ieck ą litera tu r ą p rzed m io tu , o sk a rża n ą o b ezk ry ty czn y sto su n e k d o ro d zim ej tr a d y c ji k o lo n ia ln ej. W ięk sza su b te ln o ść a n a liz y z p e w n o śc ią w y sz ła b y n a d o b r e g en era 1 izacjam p ro f. S to eck era . C en n ym u z u p e łn ie n ie m to m u są p r z e j
rz y ste in d ek sy osó b i in s ty tu c ji, szk o d a n a to m ia st, iż u m ieszczo n e n a sa m y m k o ń c u sch e m a ty c z n e m ap k i n ie z n a la z ły s ię w e w n ą tr z k s ią ż k i ja k o b ezp ośred n i gra
fic z n y k o m en ta rz do n a rra cji. S ą to w s z e la k o zastrzeżen ia d ru gorzęd n e. P om im o k o n tro w ersy jn ej jed n o stro n n o ści n ie k tó r y c h u jęć n ie u le g a w ą tp liw o ś c i, iż „D rang n a c h A fr ik a ” o tw ie r a n o v te p e r s p e k ty w y w b ad an iach n a d k o lo n ia lizm em ep o k i n a jn o w szej. Z ty m w ię k sz y m z a in te r e so w a n ie m czek a ć b ęd ziem y n a k o le jn e p u b li
k a c je h isto r y k ó w z U n iw e r sy te tu H u m b old ta.
D aniel G rinberg
M. M o u l i i s , D. T o m â â e k , Z ivo t p ln ÿ n en â v isti, ed ic e „A rch iv ” n r 18, M lada fron ta, Praha 1977, s. 252.
C zeska se r ia w y d a w n ic z a „ A rch iv ” m a w za ło że n iu ch a ra k ter p o p u la rn y , le c z o p u b lik o w a n y o sta tn io to m s w ą tr e ś c ią w y k ra cza p o za p o p u la ry za cję w y n ik ó w d o ty ch cza so w y ch badań. J e st t o b io g ra fia K. H. F ranka, w m ło d o śc i n ie fo r tu n n e
