Ażurowa zapinka ze wsi Szczeberka, pow. augustowski - import czy naśladownictwo?

BULLETIN ARCHÉOLOGIQUE POLONAIS

WIADOMOŚCI

AR CHE OLO GICZ NE

PAŃSTWOWE MUZEUM ARCHEOLOGICZNE

w

Warszawie

WARSZAWA 2006 VARSOVIE

TOM (VOL.) LVIII

r

WIADOMOSCI

ARCHEOLOGICZNE

Redaguj e _zespó? 1 Editorial staff:

mgr Jacek Andrzejowski (sekretarz redakcji 1 managing editor), dr Wojciech Brzezi?ski (redaktor naczelny 1 editor in chief),

prof. dr hab. Teresa _{D?browska (zast?pczyni} redaktora _naczelnego 1 _subeditor), mgr Gra?yna Orli?ska,

mgr Rados?aw Prochowicz, mgr Andrzej Jacek _Tomaszewski, doc. dr hab. Teresa _W?grzynowicz

T?umaczenia 1 Translations:

Anna _Kinecka, Marta _{Stasiak-Cyran, Andrzej} Jacek Tomaszewski

Jacek Andrzejowski

Sk?ad i ?amanie 1 _Layout:

]R]

Rycina na ok?adce: emaliowana _zapinka br?zowa

z _{Babiego Do?u-Borcza, pow. Kartuzy (rys.} L. _Kobyli?ska)

Cover picture: enamelled bronze disc brooch from Babi Dó?-Borcz, distr. _Kartuzy (drawn by L. _Kobyli?ska)

© Pa?stwowe Muzeum _{Archeologiczne} w _Warszawie, 2006

© _Autorzy, 2006

Pa?stwowe Muzeum _{Archeologiczne jest instytucj? kultury} finansowan? przez

Urz?d Marsza?kowski Województwa Mazowieckiego

Sprzeda? detaliczna _{publikacji Pa?stwowego} Muzeum _{Archeologicznego,} w _{tym egzemplarzy archiwalnych, prowadzona jest}

w salach _wystawowych muzeum, ul. D?uga 52 _(Arsena?), 00-241 Warszawa. P?atno?? _{gotówk?; wystawiamy} rachunki i _faktury. Ponadto nasze _ksi??ki i _czasopisma mo?na zamawia? w PMA, tel. +48 ₍₂₂₎ 831 3221-25/110 lub _pod adresem _internetowym

wydawnictwapma@pma.pl

Cennik _{wydawnictw, wykaz publikacji} i _{pe?en spis} zawarto?ci _czasopism PMA: _{http://www.pma@pma.pl/wydawnictwa}

Adres _redakcji 1 Editorial office: Pa?stwowe Muzeum _{Archeologiczne}

ul. _D?uga 52 _(Arsena?), 00-241 Warszawa

,

WIADOMOSCI

ARCHEOLOGICZNE

Tom

_(VoI.)

LVIII

SPIS

TRE?CI

Contents

ROZPRAWY

El?bieta C i e_{p i} ele w s k a, Schy?kowopaleolityczne i mezolityczne materia?y krzemienne z bada? _{powierzchniowych}

w _{mi?dzyrzeczu Pilicy} i _Wis?y 3

Final Paleolithic and Mesolithic :flint materials from surface surveys between the Pilica and Vistula rivers

Barbara B a r_{g i}e _?, Kultura _strzy?owska w ?wietle znalezisk _grobowych

The Strzy?ów Culture in the light of burial finds

65

Jan S chu s te r, O pó?nych zapinkach kapturkowych (A 1141)

Late _spring-cover brooches _(A II ₄₁₎

101

MISCELLANEA

Anna D r z e w ic_{z, Niezdobiony naszyjnik br?zowy} z _{haczykowatym zapi?ciem} ze zbiorów _Pa?stwowego

Muzeum _{Archeologicznego} w Warszawie 121

Bronze _plain neck _ring with hooked terminal sfrom the collection of the State _{Archaeological} Museum in Warsaw

Anna St r o b in, P?setka br?zowa z _{cmentarzyska kultury oksywskiej} w _{Wyczechowie, pow.} kartuski

Bronze tweezers from Oksywie Culture cemetery at Wyczechowo, distr. _Kartuzy

127

Magdalena M ?c z _y

?

sk a, Agnieszka U rb a n i _{ak, Prowincj onalnorzymska zapinka} tarczowata z _cmentarzyska

kultury wielbarskiej w Babim _{Dole-Borczu, pow.} kartuski 145

Provincial Roman disc brooch from Wielbark Culture _cemetery at Babi Dó?

-Borcz, distr. _Kartuzy

Magdalena M ?c z _y

?

sk a, Uwagi o _{niektórych typach zapinek} II _grupy serii _wschodniej Oscara _Almgrena

On selected variants of Oscar _Almgren group II, eastem series, brooches

159

Jacek A ndr z_ej ow s _ki, ?ukasz _Maurycy S tan a s z _ek, Hanna Ma?k ow sk a- Pl i

s zk _{a, Mod?a, grób} 169

-pierwsza trepanacj a czaszki z okresu _{wp?ywów rzymskich} z ziem _polskich 185

Mod?a, grave 169

-first skull trepanation from the Roman Period at the territory of Poland

Aleksandra ? ó r a w sk a, Grób kultury wielbarskiej z _cmentarzyska z _{wczesnej epoki} ?elaza w _Tynwa?dzie

na _Pojezierzu I?awskim 201

AWielbark Culture grave from an _Early Iron _{Age cemetery} at _Tynwa?d in Ilawa Lake District

MATERIA?Y

Andrzej Jacek T o m as z e w s_{ki, Schy?kowopaleolityczne} i _{mezolityczne materia?y} krzemienne z _cmentarzyska

kultury grobów kloszowych w Wieliszewie 209

Final Paleolithic and Mesolithic :flint materials from a Cloche Grave Culture cemetery at Wieliszew

Teresa _{W ? g} r z_y n o wi c_{z, Cmentarzysko kultury grobów kloszowych} w _{Wieliszewie, pow. legionowski}

Cemetery of Cloche Grave Culture at Wieliszew, distr. _Legionowo

215

Rados?aw P r o c h o wi c_z, Osada z _m?odszego okresu _{przedrzymskiego} i okresu _rzymskiego w _Strzy?owie,

pow. hrubieszowski, w ?wietle bada? z lat 1935-1937 i 1939 265

Late Pre-Roman and Roman Period settelment from _Strzy?ów, distr. Hrubieszów. _Insights from _{investigation} made in 1935-1937 and 1939

Andrzej Ma ci a?o w i c_{z, Cmentarzysko kultury przeworskiej} z _m?odszego okresu _{przedrzymskiego}

w _{Suchodole, pow.} sochaczewski 283

Przeworsk Culture _cemetery from Late Pre- Roman Period at Suchodó?, distr. Sochaczew

ODKRYCIA

Marek Z ale w s k _{i, Rogowy harpun} z rzeki _Wilgi

An antler _harpoon from the _Wilga river

371

Jerzy L ib e r _{a, Niecodzienny zabytek} z Polesia _Lubelskiego

An unusual artefact from Polesie Lubelskie

372

Jerzy L ib e r a, Barbara Ma tr a s z e_k, Znaleziska _{grobowe (?) kultury mierzanowickiej} na Mazowszu

Burial finds _(?) from the Mierzanowice Culture in Mazowsze

374

Tadeusz W i ?

n ie w s k i, Unikatowy zabytek spod Starachowic

A_uniqe find near Starachowice

375

Marek F lor e _k, Siekierka _br?zowa z _miej scowo?ci _{Senis?awice, pow.} kazimier ski

Bronze axe from Senis?awice, distr. Kazimierza Wielka

377

Miros?awa A ndr z _ej o w s k a, ?ukasz Maurycy St a n a s z e_{k, Groby} kloszowe na _{warszawskiej Sadybie}

Cloche graves from Sadyba in Warsaw

378

Rados?aw Pr o ch o w ic _{z, Szpila holszty?ska} ze stanowiska 4 w _{Tomaszach, pow. ostro??cki}

Holstein pin from Tomasze, distr. Ostro??ka, site 4

384

Zbigniew N o w ako w s k _i, Nowe znaleziska z _{Kamie?czyka, pow. wyszkowski}

New finds from _Kamie?czyk, distr. _Wyszków

388

Piotr ?u c z k i e w i c_{z, Perespa}

-kolejne cmentarzysko z okresu _rzymskiego ze _{wschodniej Lubelszczyzny?} 390

Perespa

-a_previously unknown Roman Period cemetery from the eastem Lublin Region?

Renata _{Madyda-Legutko, Judyta} Rodzi?ska-Nowak, Joanna _{Zagórska-Telega,} Prusiek,

pow. sanocki, stan. 25. Pierwsze _cmentarzysko ludno?ci _{kultury przeworskiej} w _{polskich Karpatach}

Prusiek, distr. Sanok, site 25. The first Przeworsk Culture _cemetery recorded in the Polish _Carpathians

394

Jacek An dr z _ej ow s_ki, ?ukasz _Maurycy St an a s z e_{k, Andrzej} Gr _zymkow s_ki, Nieznane _cmentarzyska

z okresu _{wp?ywów rzymskich} w

?mijewie

_Ko?cielnym i

_?mijewie

_Gajach, w _pow. m?awskim 401

New cemeteries from the Roman Period at _?mijewo Ko?cielne and _{?mijewo Gaje,} distr. M?awa

Aleksandra Rz e s z o ta r sk a -N

o w a k ie w ic_{z, Cezary} S o b c z a_k, A?urowa _zapinka ze wsi _Szczeberka,

pow. augustowski

-import czy na?ladownictwo? 407

Openwork brooch from Szczeberka, distr. _{Augustów: import} or imitation?

Marek F lor e _{k, Wczesno?redniowieczny pochówek szkieletowy} z Sandomierza

Early Medieval inhumation burial from Sandomierz

410

although admittedly, some variants are _given an even later attribution (type FG98; cIA. Kokowski 1995, p. 49; 1997, p. 723, 823 list _14a). In the brooch from _?mij ewo the terminal ofthe foot is omamented _by two

cross--wise incisions. Asimilar _design is noted on some of the _early variants of

Almgren 161 brooches, eg specimens with arched bow and knobbed head, or _{type FM25,} with incised/notched _top ofthe bow, which are _thought to

be restricted _{chronologicalIy} on the whole to _phase CIa. Ultimately the grave from _?mij ewo may be dated to _phase Clb. Definitely, it may linked with an as _yet unidentified cemetery ofWielbark Culture.

discovered during fieldwalking surveys. Almost all of the better in vesti

-gated cemeteries of the 'M?awa' settlement eluster _produced material of Przeworsk and Wielbark Cu1tures _{(Mod?a, D?bek} stan. 5, Kitki, Stupsk),

in which _they resemble the situation at numerous _{gravefields dating} from the Roman Period to the east ofthe Vistula in Mazowsze and Podlasie _(el J. _Andrzejowski 1989; 2001, p. 108-109, fig. 9; 2005b, p. 117).

t?um. A. Kinecka The funerary deposit from _?mij ewo consisted of _only asmalI amount

of cremated human bones _{(209.3 g)} of _re1atively poor diagnostic value.

They all _belonged to a _single individua1 of unknown sex whose age was

identified tentatively as maturus .

Aleksandra Rzeszotarska-Nowakiewicz

Cezary Sobczak

It would appear from traces of fire which have been observed on the bowl that the vessel with the cremated bone remains was _placed in a_grave pit which was filIed with _smouldering remains of the _funerary pyre. A smalI number of similar cases is known from other cemeteries of Wielbark Culture from the Late Roman Period in Mazowsze and Podlasie (Nadkole 1, distr. _W?grów, graves 23 and 25 - J.

Andrzejowski, A. ?órawska 2002,

p. 35, 36, 53; Cece1e, distr. _Siemiatycze, grave 378 - J.

Jaskanis 1996, p.

52; K?oczew, distr. Ryki, grave 68 - B.

Balke 1971, p. 337). However,

caution is needed in _analysing similar cases as it is relative1y easy to mis-take for a _cinerary um a vessel which _{although admittedly} it contained cremated bones but _actualIy was an element of the grave goods which, placed in the grave pit prior to _deposition of pyre remains, came to be filIed with cremated bones by accident.

A?UROWA ZAPINKA ZE WSI _SZCZEBERKA, POW. AUGUSTOWSKI - IMPORT CZY

NA?LADOWNICTWO?

W_lipcu 2003 r. w _{mi?dzyrzeczu Rospudy} i _Szczeberki,

kilkana-?cie kilometrów na _pó?nocny wschód od _Augustowa, grupa studen-tów _{Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego}

przypad-kowo _odkry?a bardzo _{ciekaw? zapink?. Zabytek} znaleziono na

?rodku _{piaszczystej, le?nej ?cie?ki,} w _odleg?o?ci oko?o 200-300 m

od _{drogi gruntowej przecinaj?cej} Las Józefia?ski i _??cz?cej

miej-scowo?ci _Dowspuda i Szczeberka _{(Ryc. 1). Fibul? przekazano} do zbiorów Muzeum _Okr?gowego w Suwa?kach.

The _{sandy workings} of the _gravel mine _produced adozen odd _pottery

fragments

-prehistorie to medieval or _{possibly, early} modem. Two were

characteristic _enough for attribution to Przeworsk Culture from the _Early Roman Period (Fig. 3: 1.2).

Br?zowa, odlewana _zapinka ma kszta?t _regularnej,

czworok?t-nej tarczy o _symetrycznym wzorze _{(Ryc. 2, 3). Przypomina} ona

równoramienny krzy? o wierzcho?kach _wyznaczonych przez tej

samej wielko?ci pier?cienie, b?d?ce g?ównym elementem

kompo-zycji. S?siednie pier?cienie wie?cz?ce ramiona _{krzy?a po??czone}

Afurther site was recorded in 2006 at _{?mij ewo-Gaje,} some 3 km SE ofthe _gravefield at _?mij ewo _Ko?cielne, site 1 _{(Fig. l).} The area _produced

two stray finds of copper alIoy brooches: _Almgren 97 _{(Fig. 4:1)} and

Almgren 128 (Fig. 4:2). Both specimens are dated reliably to _{phase BiCI}

and linked with Wielbark Culture. Of _special interest is the _Almgren 97 brooch _{(cIO. Almgren} 1923, p. 51, pl. V:97; Th. _Hauptmann 1998, p.

164-165, fig. 9; T. _{Skorupka 2001, pl.} 44/155 :4, 149/481 _:2), a

representa-tive of arare variant of brooches with three crests (Dreisprossenjibeln).

The specimen from _?mij ewo has morphological traits distinctive for type

97 brooches _(crests on the head and bow, a crestless foot flared at the

terminal), but _{stylisticalIy} it is _evidently close to late forms of

crest--headed brooches, Almgren V serie s _8, and late _spring-cover brooches,

eastem series, in _particu1ar, variants X2 of Almgren 41 brooches. Their area of _discovery, state of _preservation and _dating indicates that the two brooches _originate from a _previously unrecorded cemetery of Wielbark Culture _{(?mijewo-Gaje,} site _{2). May} it be added that surface survey of 1983 identified in the immediate neighbourhood of this site, west

ofthe road _running to the _{vilIage ?mijewo-Szaw?y,} a site defined _by

ce-ramie finds as _early medieval _{(?mij ewo-Gaj} e, site _l).

The _gravefie1ds from _?mijewo Ko?cielne and _{?mijewo-Gaje belong}

to a local 'M?awa' c1uster' of settlement which continued with varying intensity starting from _phase Al of the Late PreRoman Period as far as the

early phase ofthe _Migrations Period. At asmalI distance from _?mijewo lie cemeteries at _{Trzpio?y (T. Dowgird} 1889, p. 23-25, 32, pl. IIIA), Stupsk (E. Reinbacher 1964;A. Niew?g?owski, J. Okulicz 1965;A. Grzymkowski

1996, p. 167-179), D?bek (A. Grzymkowski 1996, p. 182-185;A.

Miste-wicz2005),Mod?a(A.Grzymkowski 1986;

1996,p.154-167;J.Andrzejo-wski, in _print). A further number of _{corresponding} sites, less welI

inves-tigated inc1ude Garlino-Zalesie (J.Okulicz 1965a; A. Kietli?ska 1972; PMA, IV _{/500), Budy} Garli?skie (A. Grzymkowski 1987), Kitki (J.

Anto-niewicz, M. _{Gozdowski, 1951, p. 54-55;} J. Okulicz 1965a; 1965b; 1970,

p. 427 note 24, pl. 1:2; M. _{Wyczó?kowski 1990), Konopki (A.} Grzym-kowski 1983, p. 11; MZZ), Purzyce-Trojany (unpubl., Muzeum _Szlachty

Mazowieckiej in _Ciechanów), Stare _{Kosiny (J.Okulicz} 1965a; A.

Nie-w?g?owski 1972, p. 242; A. _Grzymkowski 1996, p. 198), Stara _S?awogóra

(T. Dowgird 1889, p. 25-30, 32, pl. IV) and M?awa _(S. Krukowski 1920,

p. 89; J. Okulicz 1965; A. _Grzymkowski 1983, p. 12). Pottery finds dated

generalIy to the Roman Period are known from afurther dozen-odd sites

Ryc. 1. Sz c z eb er ka, pow. Augustów. Miejsce znalezienia _zapinki

Fig. 1. Szc z eber k a, distr. _{Augustów. Findspot} of the brooch

s? ze _{sob? poprzeczkami, tworz?cymi} romb. Powierzchni?

zewn?-trzn?pokrywa starannie _wykonany ornament: _{kraw?dzie a?urowej}

tarczy podkre?lone s? przez zwielokrotnione ?eberka

pseudofili-granu

-potrójne w_{wypadku kraw?dzi zewn?trznych}

(wierzcho?-kowe ko?a i _{??cz?ce je poprzeczki)} i _podwójne na _kraw?dziach

wewn?trznych (element centralny w kszta?cie _krzy?a).

Powierzch-nia wewn?trzna jest p?aska, bez zdobie? i ?ladów

technologicz-nych. Zapi?cie umieszczono po przek?tnej "rombu". Ig?a

zawie-szona _jest na _{o?ce, umocowanej} na dwóch _{p?askich p?ytkach}

odlanych w ca?o?ci z _{tarcz? zapinki,} z _{przeciwleg?ej strony}

znaj-duj? si? pozosta?o?ci pochewki ig?y w _{postaci p?askiej} blaszki

przytwierdzonej do _{tarczy zapinki} nitem _zaklepanym od _zewn?trz.

Zapinka jest cz??ciowo uszkodzona: _{cz??? jednego} z _pier?cieni

jest od?amana, drugi jest p?kni?ty. Zarówno a?urowa tarcza, jak

i ig?a s? nieznacznie powyginane. Wym. zapinki 6,6x6,6 cm, grubo tarczy 1-1,5 mm, d?ug. ig?y 5,4 cm, ?redn. zewn?trzna pier?cieni

ok. 2,3 cm, wewn?trzna

-1,3 cm.

Forma i zdobienie _{zabytku najbardziej przypomina szpile} o

krzy-?owatych g?ówkach, zdobione na ramionach _motywem

koncentry-cznych kó?, charakterystyczne zw?aszcza dla terenów

liwsko-es-to?skich, gdzie znajdowane s? w_{grobach kobiecych} zXI-XIII w.

Z _tego okresu pochodz? te? _{podobne zapinki} i zawieszki a?urowe.

Szczególnie licznie spotykane s? na _wyspie Saaremaa iw

pó?noc-nej Estonii _(Finno- U gry i _Balty.. . 1987, s. 19, tabl. 11:2.3.15;

M. _{Magi 2002,} s. _104-105). Koliste tarczki _wie?cz?ce ramiona

tych ozdób s?, podobnie do _zapinki ze _{Szczeberki, po??czone}

prostymi lub _{?ukowatymi poprzeczkami.} Odlewane _by?y wca?o?ci

z ornamentem _{koncentrycznych pier?cieni} o _uproszczonej

for-mie - bez ??obków

imituj?cych filigran (Latvijas PSRArheologija,

Riga 1974, s. 371-372; J. Selirand 1974, s. 246,316-317, tabl.

XXX: _{1.3). Szpil? tego} kszta?tu znaleziono na _nekropoli w

Martin-salas na ?otwie (Latvijas PSR Arheologija, Riga 1974, tabl. _52:7),

kolejna pochodzi ze _{zniszczonego grobu} z _cmentarzyska

szkiele-towego przy ko?ciele wViru- _Nigula w_{Estonii, gdzie} w_{grobie VII,}

datowanym na 2. _po?ow? XIII _{w., odkryto} te? _zawieszk?

wykona-n? ze _{z?amanej szpili (T.} Tamla 1991, s. 376-377, tabl. _X:2.5).

Kilka _{podobnych szpil} znaleziono na _wyspie Saaremaa: w

zabu-dowaniach _mieszkalnych z XII-XIII w. w Poide _{(V. Lóugas,}

M. _Magi-Lóugas 1994, s. 390-391, tabl. _XIV:6) oraz w _grobach

kobiecych z XIII w. z _{cmentarzyska szkieletowego przy} ko?ciele

w _Valj ala _Gedn? w _grobie I _{i par?} w _{grobie 11),} na _cmentarzysku

szkieletowym w_{Karja (jedn?} w_grobie II _{i par?} w _{grobie XIII)} i na

cmentarzysku szkieletowym w Viira _(jedn? w _grobie XVIII _{i par?}

w _{grobie XIX;} M. _{Magi 2002,} s. _70-73, tabl. 133:1, 134, s. _67-70,

tabl. 104:2,115:1, s. _65-66,261, tabl. 100:1, tabl. _101), atak?e na

cmentarzysku tarandowym z_{nieznanej miejscowo?ci (J.} R.

Aspe-lin 1884, s. 365, nr _1980). Zbli?one zawieszki i _{szpile pochodz?}

z tarandu w Eistvere (niem. Eigstfer) i z ko?cio?a w Turi (niem.

Turgel; R. Hausmann 1902, s. 242; tam dalsza literatura), z

taran-dów w _{Madi, Tamme, Haimre,} Uksnurme iKalvi, p?askich

cmen-tarzysk szkieletowych w Kaberla _kINarwy, Mallevere i Tammiku

oraz _grodzisk w_Lóhavere, Naanu i Tartu _Toomemagi, atak?e

licz-nych znalezisk _{przypadkowych}

-wszystkie datowane s? na

XII-XIII w. _(J. Selirand 1974, s. _{246, 316-317)1.}

o 4cm

____ c=== c=?

Ryc. 2. Szc z eb er ka, pow. Augustów. Zapinka br?zowa. Rys. B. Karch

Fig. 2. Szc z eb er ka, distr. Augustów. Bronze brooch. Drawn _by B. Karch

Za _{form? wyj?ciow?} dla ozdób liwsko-esto?skich uzna?

mo?-na _szpile z _krzy?owatymi i _{a?urowymi g?ówkami} oraz _podobne

l

Par? szpil po??czonych ?a?cuszkiem, analogicznych do egzemplarzy z_{Valjala, groby} IiII, oraz z_{Viira, grób XVIII,} znaleziono w_szkieletowym pochówku w _{miejscowo?ci Inju} w Estonii, datowanym na koniec X w. Szpile z_{tego grobu interpretowane s?jako} "?lad wp?ywów z_po?udniowych

obszarów _{wschodniej cz??ci Ba?tyku" (M. Magi} 1999, s. _{33,35,39, ryc.}

II, IV). Ryc. 3. Szc z eber ka, pow. Augustów. Zapinka br?zowa (wielk. nat.).

Fot. A. Rzeszotarska-Nowakiewicz

Fig. 3. Szczeberka, distr. _Augustów. Bronze brooch (full-size).

Photo A. Rzeszotarska- Nowakiewicz

do nich _zapinki, cz?sto spotykane na _{Litwie, szczególnie} w

Kuro-nii, Zemgalii ina ?mudzi, w okresie od VII do XIII w. _(Lietuvos

Atlasas 1978, s. _{9-10, 83-87,} tabl. 4:4, 49; por. A. _Bliujiene 1999;

M. _{Magi 2002). Mi?dzy} X a XII w., wraz z _{przesuwaniem si?}

plemion kuro?skich, ozdoby takie _{rozprzestrzeniaj?} si? na _pó?noc,

na _{tereny fi?skie, gdzie przechodz? w?asn? ewolucj? stylistyczn?}

(A. Bliujien? 1999, s. 218-219; J. Selirand 1974, s. _{246), której}

efektem s? w?a?nie a?urowe _wyroby liwsko-esto?skie.

kontakty ??cz?ce w_owym czasie _{obszary kultury sudowskiej} z

te-rytoriami litewskimi _(por. np. M. Kaczy?ski 1976; 1982). Nie

mo?na równie? _wykluczy?, i? _zapinka ze _{Szczeberkijest lokalnym}

na?ladownictwem _{wyrobów litewskich,} o czym mo?e _?wiadczy?

w?a?nie _{niemaj?ce dok?adnych analogii} zdobienie tarczy, za? po-dobie?stwo do _wyrobów liwsko-esto?skich _jest rezultatem podob-nego rytmu zmian _{stylistycznych jak} na ziemiach fi?skich.

Nie-stety, weryfikacja tych koncepcji nie jest mo?liwa przy obecnym stanie _{rozpoznania ?redniowiecznych} stanowisk _ba?tyjskich z

pó?-nocno-wschodniej Polski.

Kszta?t _centralnego elementu _{tarczy zapinki} i_wyra?ny ornament

pseudofiligranu zapinki ze Szczeberki _{najbardziej przypomina}

litewskie _szpile grup 4 i 7, datowane na IX-XII w. _(por. Lietuvos

Atlasas 1978, s. 83-87, tabl. _49:5.6.8). Najcz??ciej spotykane

odmiany tych szpil to _egzemplarze z _kolistymi tarczkami na

ko?-cach _{krzy?owatej g?ówki.} Tarczki _zazwyczaj zdobione s?

koncen-trycznymi pier?cieniami, niekiedy s? tak?e srebrzone.

Najliczniej-sze znaleziska masywnych, br?zowych szpil, szczególnie 4 grupy,

pochodz? z _{grobów kobiecych} w_{Kuronii, gdzie} od VIII do XII w.

by?y szeroko _{rozpowszechnion? ozdob? piersi. Br?zowe} tarczki

szpil zdobione s? zazwyczaj nak?adkami ze _{srebrnej blachy} z

wy-t?oczonym ornamentem _{koncentrycznych} kó? z _{pseudofiligranu,}

które cz?sto otaczaj? podstaw? pó?kulistego guzka lub _wk?adk?

z _b??kitnego szk?a _{(A. Bliujiene} 1999, s. _{241-242). Analogiczn?}

kategori? zabytków s? tak?e p?ytowe zapinki krzy?owate 2 grupy,

lnieszcz?ce si? w_{podobnych (IX-XI w.)} ramach _{chronologicznych}

(por. Lietuvos Atlasas 1978, s. _39, tabl. _39:8)

-ich kszta?t i zdo-bienie _jest odbiciem _{stylistyki wspomnianych wy?ej szpil,}

szcze-gólnie grupy 4 (A. Bljujien? 1999, s. _238).

Mgr Aleksandra Rzeszotarska-Nowakiewicz Instytut Archeologii i_Etnologii PAN Al. Solidarno?ci 105

00-140 Warszawa

Mgr Cezary Sobczak

ul. Kard. A. _Kakowskiego 8 m. 69 04-042 Warszawa

BIBLIOGRAFIA Aspelin, J. R.

1884 _Antiquites du Nord _{Finno-Ougrien.} V. L _'Age du Fer.

Antiqui-t?s des Provinces _Baltiques. VIII P?riode ancienne de _l'dge du _jer dans les _{provinces Baltiques, Helsingfors-St.} P?ters-bourg-Paris.

Bf _{j uj} icn

? , A.

1999 _{Vikingu epochos} kursiu _papuosalu ornamentika, Vilnius. Dziedzictwo ...

Wyra?ny ornament _{pseudofiligranu} oraz _wyodr?bniony w_tarczy

element _{równoramiennego krzy?a zapinki} ze Szczeberki _wyra?nie

nawi?zuje do _stylistyki letto-litewskich _szpil i_{zapinek krzy?owych,}

za? obecno?? poprzeczek mi?dzy ramionami krzy?a ??czy j? z

pó?-niej szymi ozdobami liwsko-esto?skimi. Unikatow? cech? zabytku

s? natomiast pier?cienie na ko?cach ramion we _wszystkich

po-zosta?ych zabytkach tego typu ramiona zwie?czone s? kolistymi

tarczkami, czasem w _{cz??ci centralnej zdobionymi guzkami} lub wk?adkami ze szk?a. Trudno w _{tym miej} scu _{rozstrzygn??, czy}

obecno?? _{pseudofiligranu} na _zapince ze Szczeberki _jest

wska?ni-kiem _{chronologicznym} czy tylko cech? warsztatow?.

2006 Dziedzictwo archeologiczne Podlasia i _{Grodzie?szczyzny,}

Bia?ystok. Finno-Ugry ...

1987 _Finno-Ugry i_Balty v _{epohu srednevekovd,} Moskva.

Hausmann, R.

1902 Die _{Steinsetzungen} zu _{Eigstfer; Kirchspiel Pillistfer} Liv-land, "Opetatud Eesti Seltsi Aastaraama" _(Tartu)

1897--1901,s. 223-254. Kaczy?ski, M.

1976 Problem zró?nicowania _{wewn?trznego "kultury} sudow-skiej" w_{pó?nym podokresie wp?ywów rzymskich} iw okresie w?drówek ludów, [w:] Kultury archeologiczne i_strefy

kultu-rowe w _Europie

?rodkowej

w okresie _{wp?ywów rzymskich,}

ZNUJ = _Prace

Archeologiczne 22, Kraków, s. 253-286.

Niestety, jak wcze?niej wspomniano, ze _wzgl?du na

przypad-kowy charakter znaleziska _przedmiot ten mo?na datowa? _jedynie

na _{podstawie chronologii przytoczonych wy?ej} ozdób z terenów

Litwy, ?otwy i Estonii w szerokich ramach od X do XIII w.

1982 Po?udniowa _streja osadnictwa _ba?tyjskiego na obszarze

Ja?-wiezy wI _{tysi?cleciu naszej ery,} RB XIV, 1981, s. 169-198. Lietuvos Atlasas

Na obszarach _{ba?tyjskich znajduj?cych} si? w _obecnych

grani-cach Polski

-Mazurach, Suwalszczy?nie i _Pojezierzu Augustow-skim

-zapinka ze _{Szczeberkijest} znaleziskiem _unikatowym, cho?

z_{tym samym kr?giem stylistycznym} mo?na _??czy? kilka dalszych

zabytków. Ostatnio w J_{a?owie, pow. suwalski, odkryto br?zow?}

zapink? krzy? ow _at?' , za? jeszcze dalej na po?udniowy wschód,

w _Ha?kach, pow. bielski na _Podlasiu, znaleziono _szpil? o _typowej

krzy?owatej g?ówce (Dziedzictwo ... 2006, s. 90)', nale??c? do 5

lub 6 grupy (por. Lietuvos Atlasas 1978, s. _86-87, tabl. _49:7.8).

1978 Lietuvos TSR _{Archeologijos} Atlasas. I-XIII a. _radiniai, tom

IV, Vilnius.

L5ugas, V., Ma g i= Ló u_g a s , M.

1994 Excavations at P?ide _stronghold have been _jinished, .Ecsti Teaduste Akadeemia Toimetised" 43/4, s. 390-392. Magi, M.

1999 _{Viking Age} Inhumations in Estonia New Interpretations, [w:] Fenno-Ugri et Slavi 1997. Cultural Contacts in the Area _oj the _{Gulf oj} Fin land in the 9th_13th Centuries _(red. Paula _Purhonen), Museoviraston _arkeologian osaston

jul-kaisuja 8, Helsinki, s. 29-37.

Wymienione wy?ej przedmioty nale?a?oby interpretowa? jako

?lad zwi?zków z obszarami litewskimi, na _podstawie tak sk?pego

materia?u trudno _{jednak wyrokowa?} o ich charakterze. _Wypada

w _{tym miejscu wspomnie?,} ?e zokresu _{wp?ywów rzymskich} i

w?-drówek ludów _pochodz? liczne _{zabytki, potwierdzaj?ce} sta?e

2002 At the Crossroads _{oj Space} and Time. _{Graves, Changing}

Society and Ideology on Saaremaa _(Osel), 9th_13th

Centu-ries AD, Tallinn. Selirand, J.

1974 Eestlaste matmiskombed _{varafeodaalsete} suhete tdrkamise perioodil (11.-13. sajand), Tallinn.

2

Jest ona _{tak?e, niestety,} znaleziskiem przypadkowym. Publikacj? na _jej

temat _przygotowuj? mgr Anetta Ejdulis (Muzeum Okr?gowe w_Suwa?kach) oraz _mgr Marcin _{Engel (Pa?stwowe} Muzeum _{Archeologiczne} w

Warsza-wie), którym serdecznie dzi?kuj? za _{udost?pnienie zabytku.}

Tamla, T.

1991 Zur _Datierung der Kirche von _{Viru-Nigula, "Eesti} Teaduste Akadeemia Toimetised" _40/4, s. 376-377.

3

Mylnie zreszt? okre?lona w_{publikacji jako} fibula z okresu _late?skiego.

istnienie na _{kulminacji Wzgórza Staromiejskiego osady}

funkcjo-nuj?cej co _najmniej od _po?owy wieku X oraz _cmentarzyska

szkie-letowego (b?d? rozproszonych poj edynczych grobów)

nieokre-?lonej chronologii, które _{wi?zano b?d?} z _{kultur? pucharów}

lejko-watych, b?d? te? ze ?redniowieczem _{(S. Tabaczy?ski,} A. Buko 1981, s. 124; M. Florek 2005, s. _73-74).

OPENWORK BROOCH FROM SZCZEBERKA, DISTR. AUGUSTÓW: IMPORT OR IMITATION? Summary

Aremarkable cast bronze brooch discovered in July 2003 NE of the district

town _Augustów in the _vicinity of the _village Szczeberka _{(Fig. l)} has the form of a_{regular rectangular plate} with a _regular ornament _(Figs. 2, 3).

The form and omamentation of this piece corresponds most to pins with

afiat _openwork head, brooches and _pendants ornamented on their arms

with a motif of concentric rings, characteristic in particular for the

Liv--Estonian

region. They are encountered in _greater number in the island Saaremaa and in N Estonia. Circular disc terminals of these omaments are,

similarly as in the brooch from Szczeberka, connected _{by straight} or curved rungs. Pieces of this type frequently appear among the furnishing in female graves from the 11

th - 13th

c. _{They may} be derived from _pins with a cruci-form _openwork head and similar brooches, well known from Lithuania, in

particular, in Couronia, Semigallia and _Samogitia, and dated 7th - 13th

c.

Prostok?tnajama grobowa o szeroko?ci ok. 90 cm,

zorientowa-na wzd?u? osi NW-SE, zniszczona by?a zarówno od strony

pó?-nocnej, jak i_po?udniowej, co uniemo?liwi?o okre?lenie _jej

d?ugo-?ci. Jam? wkopano bardzo p?ytko

-jej dno znajdowa?o si? ju? na

g??boko?ci 30-35 cm _{poni?ej obecnego poziomu} terenu. Ze

szkie-letu _le??cego na _jej dnie zachowa?a _{si? tylko cz???} ko?ci _nóg: lewa

ko?? _piszczelowa i strza?kowa, prawa ko?? piszczelowa i

strza?-kowa, ko?ci _{prawej stopy,} prawa rzepka oraz _{fragment prawej}

ko?ci udowej. Na _podstawie ich uk?adu nale?y wnioskowa?, ?e

zmar?y by? pochowany w _{pozycji wyprostowanej,} z _g?ow? od

strony NW, przy czym z?o?ony by? nie _symetrycznie na dnie _jamy

grobowej, lecz nieco przesuni?ty pod j ej wschodni? ?cian?. Przy

prawej ko?ci _udowej, po jej zewn?trznej stronie, nieco _powy?ej

kolana, znajdowa? si? nó? ?elazny (Ryc. 2:6), natomiast przy

pra-wej stopie fragmenty 5 _{?elaznych obr?czy} z _zachowanymi od

strony wewn?trznej ?ladami drewna _{(Ryc. 2:1-5). Cztery} z _nich,

o ?rednicach od ok. 18 do 14 cm, mia?y przekrój trójk?tny. Ich szeroko?? _wynosi?a od 6 do 8 mm, za? grubo?? od 5 do 6 mm.

Pi?ta obr?cz, o _?rednicy ok. 12 cm, by?a p?aska i nieco szersza ni?

pozosta?e

-jej szeroko?? _wynosi?a 10 mm, przy grubo?ci 2-2,5

mm. _Obr?cze s? zapewne okuciami (wzmocnieniami)

niewielkie-go drewnianego, najpewniej klepkowego, wiaderka, czerpaka lub

podobnego naczynia, przy czym ich zró?nicowana ?rednica

wska-zuje, ?e mia?o ono _nachylone do wn?trza ?cianki, wysoko?? ok.

20 cm, za? pojemno?? od ok. 2,0 do 2,5 dm' _{(Ryc. 2:7).} Nie

zna-leziono _?adnego elementu _{metalowego, który móg?by} stanowi?

pozosta?o?? kab??ka b?d? uchwytu naczynia

-mog?o go ono

wcale nie _{posiada?, b?d?} zosta? on _zniszczony.

The unmistakable _{pseudo-filigree} ornament and the distinct motif of an equal-armed cross seen on the _plate ofthe brooch from Szczeberka _visibly recalls the _style ofLetto-Lithuanian cruciform _pins of groups 4and 7, and cruciform brooches of group 2, dated to 9th - 12th

c.; the presence of rungs which connect the arms of the brooch _helps to links this _piece with later Liv-Estonian omaments. A _unique feature ofthe brooch from Szczeberka

are its _ringed terminal s

-in all other _pieces of this _type the terminal shave the form of circular discs, occasionally ornamented at centre with bosses

or _glas s _inlay. The brooch from Szczeberka is datable _{only indirectly} on

the basis of the _chronology of rclated finds from Lithuania, Latvia and

Estonia, broadly, to between io- and 13th c.

In _Mazury, Suwa?ki _Region and _Augustów Lake District

-regions of Poland during the prehistorie and the medieval period settled by Balt tribes the brooch from Szczeberka is _{quite exceptional,} but not _entircly

unique. Recently, a bron ze cruciform brooch was discovered at Ja?owo,

distr. Suwa?ki. Even more to the SE, the site at Ha?ki, distr. Bielsk Podlaski, produced a_pin with a _typical cruciform head, classified to group 5 or 6. The _pieces may be interpreted probably as traces of contact with areas of Lithuania but their character cannot be defined more _{closely owing} to insuf-ficient evidence. _Alternately, the brooch from Szczeberka could be alocal imitation of Lithuanian forms, as _{suggested by} the ornament of its _plate, unknown in Lithuanian specimens; its similarity to Liv-Estonian forms would be the result of a similar _rhythm of _{stylistic change} as in Finn lands.

Prawie identyczne obr?cze wiaderka, zarówno pod

wzgl?-dem _{wymiarów j}ak i kszta?tu znane. _s? m.in. z _cmentarzyska

w _{Gnieszowicach, oddalonego} od Sandomierza o ok. 20 km,

z _tym, ?e tam znaleziono równie? _fragmenty kab??ka (uchwytu)

naczynia (A. Gardawski, B. Miszkiewicz 1956, s. _163-164, tabl.

XXXVI:3). Interesuj?cym zabytkiem jest równie? nó? kszta?tem

przypominaj?cy wspó?czesne tzw. no?e _fi?skie, o ostrzu _d?ugo?ci

12 cm i _kwadratowym w _{przekroju, zw??aj?cym si?} ku ko?cowi

trzpieniem do osadzenia _r?koj e?ci.

t?um. A. Kinecka

Marek F/orek

WCZESNO?REDNIOWIECZNY POCHÓWEK

SZKIELETOWY Z SANDOMIERZA

Na _podstawie cech obrz?dku pogrzebowego (inhumacja,

wy-posa?enie) i_znalezionych wnim _{przedmiotów,} z_których ani nó?,

ani okucia wiadra nie s? dobrymi wyznacznikami

chronologicz-nymi, odkryty grób mo?na datowa? _tylko bardzo _ogólnie na okres

od oko?o po?owy X po koniec XII wieku. Pod koniec wieku XII

w Sandomierzu istnia?o _ju? co _{najmniej pi?? cmentarzy}

przyko-?cielnych, na _{których zgodnie} z _{ówczesnymi przepisami}

ko?ciel-nymi powinni by? chowani zmarli, za? _{opisywany grób} nie _jest

zwi?zany z _?adnym z_{nich, wydaje si?} zatem mo?liwe _zaw??enie

jego datowania do 2. po?owy X i XI wieku. Podczas bada? _{sonda?owych prowadzonych} wiosn? 2006 roku na

dzia?kach _{po?o?onych mi?dzy} ulicami _Staromiejsk? i _Podgórze

w _{Sandomierzu, podj?tych} w _zwi?zku z _{planowanym obj?ciem}

ich zabudow? mieszkaniow?, odkryty zosta? _uszkodzony przez nowo?ytne wkopy grób szkieletowy. Miejsce odkrycia grobu

obej-muje kulminacj? tzw. _{Wzgórza Staromiejskiego,} zwanego te? - od

wezwa? znajduj?cych si? na nim ko?cio?ów

-Wzgórzem

?wi?toja-kubskim lub

_{?wi?topawelsko-?wietojakubskim}

_{(Ryc. 1).}

Wewi-dencji Konserwatora _{Zabytków Archeologicznych} w Sandomierzu

oznaczone _jest ono _jako stanowisko 45 _{(AZP 89-73/26).}

Stanowi-sko zosta?o odkryte jeszcze w okresie mi?dzywojennym, kiedy to

zjego powierzchni zebrano nieliczne fragmenty ceramiki

datowa-nej ogólnie na okres _mi?dzy X a XIII wiekiem oraz ko?ci ludzkie.

Prowadzone _pó?niej kilkakrotnie _{penetracje powierzchniowe}

do-starczy?y dalszych materia?ów zwczesnego ?redniowiecza i czasów

pó?niejszych, potwierdzono równie? _informacje o _wykopywaniu

tu ko?ci ludzkich anawet _ca?ych szkieletów. W_skazywa?y one na

Spraw? otwart? pozostaje, czy jest to _{pojedynczy grób}

usytu-owany na _{peryferiach osady istniej?cej} na _Wzgórzu

Staromiej-skim, czy te? wchodzi on w sk?ad _{nierozpoznanego bli?ej}

cmen-tarza nieprzyko?cielnego (tzw. rz?dowego). Na _{t? drug?}

ewentu-alno?? _{wydaj? si? wskazywa? wspomniane wcze?niej informacje}

o _wykopywaniu w _{tej cz??ci Wzgórza Staromiej skiego} ko?ci

ludzkich _b?d? nawet _ca?ych szkieletów, a tak?e _{poj edyncze} takie ko?ci znalezione na z?o?u _{wtórnym (w} warstwie _ornej i

WYKAZ

SKRÓTÓW

TYTU?ÓW

CZASOPISM I WYDAWNICTW WIELOTOMOWYCH LIST OF ABBREVIATIONS OF PERIODICALS AND SERIAL PUBLICATIONS

"Acta Archaeologica Carpathica", Kraków

"Acta Archaeologica Academiae Scientiarum

Hungaricae", Budapest

"Materia?y Zachodniopomorskie" , Szczecin

.Pamatky archeologicke" (wcze?niej: .Pamatky

archeologick? a _{mistopisn?"),} Praha

AAC AAHung.

MZP

PA

.Arbeits- und _{Forschungsberichte} zur sachsichen

AFB _PArch.

PMMAE

"Przegl?d Archeologiczny", Pozna?

Bodendenkmalpfiege", Berlin _(Stuttgart)

"Archeologia Polski", Warszawa

"Prace i _Materia?y Muzeum _{Archeologicznego}

i _{Etnograficznego} w ?odzi. Seria

Archeologicz-na", ?ód? APolski

AR _{"Archeologicke rozhledy",} Praha

- British

Archaeological Reports, International Series, Oxford

B.A.R. Int. Series

PomAnt .Pomorania Antiqua", Gda?sk Prahistoria ziem _polskich

-Prahistoria ziem _polskich, tom I: Paleolit

imezolit _(red. W. _Chmielewski, W. _Hensel),

Wroc-?aw- Warszawa- Kraków-Gda?sk 1975; tom II:

"Bericht der Romisch-Gcrmanischen Kommis-sion", Frankfurt a.M.-Berlin

BerRGK

BJahr. BMJ

.Bonner J_ahbucher", Koln/Bonn

.Bodcndcnkrnalpflcgc in _Mecklenburg-

Vorpom-mern", Lubstorf (wcze?niej: .Bodcndcnkmal-pfiege in _Mecklenburg. Jahrbuch ... ", Schwerin/

Rostock! /Ber lin)

Neolit _(red. W. _Hensel, T. _Wi?la?ski), Wroc?aw--Warszawa-Kraków-Gda?sk 1979; tomIl!:

Wcze-sna _{epoka br?zu (red.} A. _Gardawski, J.

Kowal-czyk), Wroc?aw- Warszawa-Kraków-Gda?sk 1978;

tom IV: Od _{?rodkowej epoki br?zu} do _?rodkowego

okresu _{late?skiego (red.} J. _D?browski, Z.

Rajew-ski), Wroc?aw- Warszawa- Kraków-Gda?sk 1979;

tom V: _Pó?ny okres late?ski iokres _{rzymski (red.}

J. _{Wielowiejski),} Wroc?aw-

Warszawa-Kraków--Gda?sk 1981

Corpus der romischen Funde im _europaisohen

Barbaricum CRFB

"F ontes _{Archaeologici} Posnanienses" _(wcze?niej: .Fontes Praehistorici"), Pozna?

FAP

Inf.Arch. "Informator Archeologiczny. Badania rok ... ",

Warszawa

InvArch. .Juventaria Archaeologica, Pologne",

Warszawa--?ód?

"Sitzungsberichte der _{Altertumsgesellschaft} Prussia" (pó?niej: .Prussia, Zeitschrift fur

Heimat-kunde"), Konigsberg i.Pr. Prussia

"J ahresschrift fur mitteldeutsche _{Vorgeschichte",} Halle/Saale

JmV

.Praehistorische Zeitschrift" , Berlin-New York

.Recherches _{Arch?ologiques",} Kraków "Rocznik Bia?ostocki", Bia?ystok

PZ

RArch. RB RO "Jahrbuch des Romisch-Gcrmanischcn

Zentral-museums Mainz" ,Mainz JRGZM

"Kwartalnik Historii Kultury Materialnej",

War-szawa

KHKM

"Rocznik Olszty?ski", Olsztyn

SJahr. SIA SovArch

"Saalburg Jahrbuch", Berlin-New York

"Slovenska archeológia", Bratislava

"Sovetskafi Arheologia" (CoBeTCKa5I

apxeono-rM5I), Moskva

- Kratkie soob?enia

Instituta arheologii Akademii

nauk SSSR _(KpaTKMe C006rn;eHM5I IIHcTMTyTa

apXeOJIOrMM AKa,IJ;eMMM nayx CCCP), Moskva KSIA

-Materialy iisslcdovania po arheologii SSSR

(Ma-TepMaJIbI MMCCe,IJ;OBaHM5I no _{apXeOJIOrMM CCCP),}

Moskva MIA SprArch. SprPMA WA ZNUJ

"Sprawozdania Archeologiczne", Kraków

"Sprawozdania P.M.A.", Warszawa

"Wiadomo?ci Archeologiczne", Warszawa

"Zeszyty Naukowe Uniwersytetu J

agiello?skie-go", Kraków MatArch.

MS MSiW

"Materia?y Archeologiczne", Kraków

"Materia?y Staro?ytne", Warszawa

"Materia?y Staro?ytne i W czesno?redniowie-czne", Warszawa

"Z otch?ani _wieków", Warszawa

ZOW

"Materia?y i _{Sprawozdania Rzeszowskiego}

O?-rodkaArcheologicznego", Rzeszów-Krosno-San-domierz- Tarnów _{(-Przemy?l/Tarnobrzeg)} MSROA

Pa?stwowe Muzeum _{Archeologiczne.} Warszawa 2006. _Wydanie I. Nak?ad 500 _egz. Druk _{i oprawa:} DRUKARNIA Janusz _Bieszczad, ul. Moszczenicka _2, 03-660 Warszawa