Wartość nawozowa torfów amoniakowanych w wysokich i niskich temperaturach

WARTOŚĆ NAWOZOWA TORFÓW AMONIAKOWANYCH W WYSOKICH I NISKICH TEMPERATURACH

(Z Zakładu Torfoznaw stwa SGGW — Warszawa)

Z szeregu aktualnych zagadnień naszego rolnictw a na pierwszy plan wysuw a się spraw a odpowiedniego zagospodarowania gleb silnie spłasz­ czonych i gleb piaskowych.

C harakterystyczną cechą tego rodzaju gleb jest łatw a ich przepusz­ czalność, n a skutek czego m ineralne składniki odżywcze zostają szybko w ypłukiw ane i w ten sposób usuw ane z zasięgu działania korzeni, przez co zostają stracone jako pokarm dla roślin. W celu powiększenia zdolności sorpcyjnej gleb piaskowych i polepszenia ich życia biologicznego zachodzi potrzeba zasilenia ich w substancje organiczne. W związku z w zrastają­ cymi trudnościam i uzyskania obornika zaczęto obecnie sięgać coraz to częściej do torfu, niewyczerpalnego u nas źródła substancji organicznej» Stosowanie samego surowego torfu, jako nawozu organiczno-azotowego, w większości wypadków nie daje w yników pozytywnych z powodu specy­ ficznych właściwości torfów.

Rozkład masy torfowej przebiega w glebie powoli i chociaż długotrw ałe są skutki nawożenia torfowego, to jednak działanie nawozowe torfu jest na*ogół słabe. N atom iast torf w ten lub inny sposób aktywizowany (kom­ posty biologiczne, amoniakowanie) i stosowany jako nawóz organiczny azotowy, może się przyczynić do powiększenia żyzności naszych gleb pia­ skowych. Stąd uzasadnione są próby różnorodnego aktywizowania masy organicznej torfów.

Jednym ze sposobów aktywizowania masy torfow ej organicznej jest nasycenie torfu amoniakiem skroplonym lub produkcja zwyczajnych mie­ szanek to rfu z wodą am oniakalną. Z istniejących, zresztą nielicznych, da­ nych literatu ry naukowej można wnioskować, że stosowanie torfów amo­ niakow anych może przynieść następujące korzyści:

1. Dostarczenie roślinom w pierwszym roku siewu azotu przysw ajal­ nego, ponieważ około 30°/o zasorbowanego przez torf azotu amonowego staje się dostępne roślinom. Należy przypuszczać, że reszta zawartego

222 A. M aksimów i S. Liwski

azotu ogólnego w torfach stopniowo może się stać również dostępną rośli­ nom w m iarę przebiegu procesów rozkładających w glebie.

2. Rośliny w ciągu całego okresu swego rozwoju są lepiej i równo­ m ierniej zaopatrzone w azot.

3. W torfie am oniakowanym szybko przebiegają procesy nitryfikacyjne 4. Są podstaw y do przypuszczania, że poddana działaniu am oniaku substancja organiczna torfu będzie łatwiej ulegała dalszemu rozkładowi, ja k również będzie sprzyjała stopniowemu zespoleniu substancji organicz­ nej z m ineralną częścią gleb powiększając w ten sposób zawartość próch­ nicy ubogich w ten składnik gleb piaskowych.

5. Zasorbowany przez torf azot amonowy nie będzie ulegał ta k łatwo wypłukiwaniu, przez co unikam y ew entualnych strat azotu.

6. Torf amoniakowany jako nawóz azotowy posiada tę przewagę nad m ineralnym i nawozami azotowymi, że daje nam gw arancję uniknięcia niepożądanego zwiększenia koncentracji roztw oru glebowego i nie zawiera szkodliwego czasem balastu w postaci resztek kwasów m ineralnych.

1. PRZEGLĄD LITERATURY

Zagadnienie am oniakowania torfu od strony technologicznej nie jest jeszcze dotychczas należycie opracowane. W ostatnim dwudziestoleciu ukazało się kilka rozpraw naukowych, omawiających amoniakowanie tor­ fów, opisujących właściwości związanego w torfie azotu i mechanizm tego procesu.

Pawlikowski i Stobiecki (16) podają, że od roku 1928 w literatu rze za­ granicznej (włoskiej, francuskiej, niemieckiej i innych) zagadnienie to znalazło w yraz w kilku patentach, w których autorzy w różny sposób, z różnymi w ynikam i usiłowali wprowadzić azot amonowy do substancji torfowej. W roku 1931 Caro i F rank (16) również próbowali poddawać to rf działaniu gazowego am oniaku w celu otrzym ania nawozu organiczno-azo- towego. W roku 1933 Feustal i współpracownicy (7) przeprow adzili am oniakowanie torfów, stosując ciśnieniowe autoklaw y zaopatrzone w mieszadła. W latach 1933—35 ukazało się kilka prac D ragunowa i współpracowników (3, 4, 5, 6), dotyczących produkcji przemysłowej n a­ wozów organicznych z to rfu za pomocą amoniakowania. A utorzy ci twierdzą, że zasadniczą kw estią je&t wybór surowca torfowego i odpowiedni sposób nasycenia torfu amoniakiem. W w yniku badań okazało się, że kwasy hum inowe wydzielone z różnych torfów wiązały różne ilości amoniaku, mianowicie od 3% do 5%. W roku 1935 Pinck i współpracownicy (17) prze­ prow adzili szereg badań, usiłując określić skład substancji organicznych, pow stających przy am oniakowaniu torfu pod ciśnieniem i w tem peraturze 180°C. W yniki badań Pincka pozwalają wnioskować, że w czasie am onia­

kowania torfu pod ciśnieniem w procesie sorbowania amoniaku biorą udział związki ligninowe oraz węglowodanowe. Stwierdzono przy tym, że celuloza najtrudniej ulega procesowi amoniakowania. Badania te wykazały, że frakcje zasorbowanego azotu rozpuszczalnego w wodzie zawierały pewne ilości mocznika. W następnych swoich badaniach przy amoniakowaniu torfów Pinck i współpracownicy (10) doszli do wniosku, że przedłużenie procesu am oniakowania powoduje wzrost zawartości azotu nierozpuszczal­ nego w. wodzie i nieulegającego hydrolizie pod w pływ em kwasu siarko­ wego. Te nierozpuszczalne i nieulegające hydrolizie związki azotowe posiadają charakter kompleksowych związków azotowych. Czterogodzinne am oniakowanie torfów przeprowadzone przez tych badaczy za pomocą wody amoniakalnej w tem peraturze 180°C i ciśnieniu 35 atmosfer, pozwo­ liło otrzymać produkt, wysuszony w próżni do stałej wagi, zaw ierający około 8% azotu, którego część była rozpuszczalna w wodzie.

Zasługują na uwagę badania przeprowadzone w 1936 roku przez Zus- sera (22), który poddawał torfy działaniu amoniaku w obecności powietrza, uzyskując produkt w zależności od typu torfu o zawartości azotu od 5 do 17%. Ilości związanego azotu nie ulegały zm niejszeniu po 3-godzinnym suszeniu próbek torfu w tem peraturze 150°C.

W 1935 r. Davis i współpracownicy przeprowadzili doświadczenia z na­ syceniem torfu płynnym amoniakiem w m ałych autoklaw ach ciśnieniowych przy różnych tem peraturach dochodzących do 300°C. O trzym ali oni produkt w zależności od tem peratury i ciśnienia o zmiennej zawartości azotu. Najwyższa zawartość azotu ogólnego w torfie amoniakowanym do­ chodziła do 21%, z której od 16 do 47% związanego azotu było rozpuszczal­ ne w wodzie; 40% azotu rozpuszczalnego znajdowało się w formie mocz­ nika. Badacze ci stw ierdzili również w torfie amoniakowanym obecność związków amonowych, amidowych i imidowych, większej zaś części związanego azotu nie udało się bliżej określić.

Przy badaniu nitryfikacji nierozpuszczalnej i rozpuszczalnej frakcji torfu amoniakowanego stwierdzono, że azot frakcji rozpuszczalnej ulegał łatwo nitryfikacji, natom iast azot frakcji nierozpuszczalnej torfu am onia­ kowanego ulegał nitryfikacji opornie. Davis i współpracownicy na podsta­ wie swych badań przypuszczają, że 90% związanego w torfie am oniako­ wanym azotu może być dostępne roślinom. Jednakże przypuszczenie to nie zostało przez nich poparte doświadczeniami w egetacyjnym i. Ciekawe badania laboratoryjne nad sorpcją am oniaku przez torfy w tem peraturach niskich przeprow adził w roku 1937 Staikoff (20, 21). Znalazł on, że torfy wysokie po przeliczeniu na suchą masę sorbowały amoniaku gazowego mniej więcej około 3%. Chcąc stwierdzić, czy cały zasorbowany azot w torfach znajduje się w stanie przysw ajalnym , Staikoff oznaczył za pomocą destylacji z MgO zawartość azotu przysw ajalnego i otrzym ał na

224 A. M aksim ów i S. Liwski

ogólną ilość zasorbowanego azotu (3,2%) tylko 1,96% azotu przyswajalnego. Reszta azotu zasorbowanego znajdowała się w związkach niedostępnych roślinom. Doświadczenia wazonowe przeprowadzone przez tego autora w ciągu dni 20 wykazały, że cała zawartość zasorbowanego azotu przysw a­ jalnego uległa procesowi ni try fikać j i i naw et stwierdzono początek nitry - fikacji azotu związanego. Badania nad sorpcją am oniaku przez różne rodzaje torfu w norm alnej tem peraturze i przy norm alnym ciśnieniu prze­ prowadzili w 1950 roku Maksimów i G rudziński (13), w ykazując zależność zdolności sorpcyjnych torfów względem amoniaku od ich rodzaju. Torfy wysokie wykazały większą zdolność sorbowania am oniaku gazowego od torfów niskich; przeciwnie — torfy niskie sorbowały więcej jonu amono­ wego od torfów wysokich. Na ogół torfy w zależności od gatunku sorbo­ wały w tem peraturach niskich od 1,5 do 3,5% amoniaku. N atom iast sorpcją jonu amonowego z roztworów soli amonowych okazała się niewielka i nie przekraczała 1% w stosunku do wagi suchej m asy torfów.

Z przem ian azotowych w ystępujących w torfach am oniakowanych na szczególną uwagę zasługuje proces nitryfikacji. Badania laboratoryjne w ty m kierunku przeprow adzili w 1952 roku Maksimów i Dłubakowski (15), którzy na podstaw ie swych badań doszli do następujących wniosków: surow e torfy dodane do gleb kwaśnych bądź nie ulegały wcale n itry fi­ kacji, bądź ulegały jej w bardzo słabym stopniu. Torfy amoniakowane w niskich tem peraturach ulegały intensyw nej nitryfikacji. Torfy amonia­ kowane przy wysokich tem peraturach ulegały nitryfikacji w stopniu znacznie słabszym od torfów am oniakowanych w tem peraturach niskich. Przy badaniu procesu nitryfikacji poszczególnych rodzajów torfu zaznaczył się w yraźnie dodatni w pływ niektórych m ikroelem entów na przebieg n itry ­ fikacji. W 1951 roku Rosiński i współpracownicy (18) przeprow adzili na większą skalę doświadczenia laboratoryjne nad nasyceniem różnego typu torfów, w tem peraturach norm alnych lecz przy różnych ciśnieniach, amo­ niakiem gazowym i wodą amoniakalną.

Z danych przytoczonych przez badaczy tych wynika, że w zależności od rodzaju torfów wiązały one am oniaku od 1 do 3,3% na suchą masę torfów. W większym zakresie badania nad amoniakowaniem torfów przeprow a­ dzili w 1953 roku Pawlikowski, Stobiecki i współpracownicy (16). Badania te m iały ch arakter technologiczny, a celem ich było opracowanie takiego sposobu nasycenia torfu amoniakiem, który nadaw ałby się najlepiej do praktycznej realizacji produkcji przemysłowej nawozów organicznych torfowo-azotowych. Badanie przeprowadzono nad sorpcją am oniaku przez torfy pod ciśnieniem atm osferycznym w obecności pow ietrza i przy pod­ wyższonej tem peraturze, poza ty m przeprowadzono doświadczenia w skali ćwierćtechnicznej, otrzym ując następujące wyniki: 1) w wysokich tem pe­ ratu rach (150—200°C) torfy sorbowały najw iększą ilość am oniaku; 2) czas

amoniakowania nie powinien przekraczać 120 m inut; 3) w zależności od gatunku torfu, tem peratu ry nasycenia, wilgotności i ciśnienia otrzym ano produkt zaw ierający azotu ogólnego od 6 do 18%; 4) torfy amoniakowane m agazynowane na otw artym pow ietrzu w ciągu 12 miesięcy nie wykazały stra t azotu.

Niestety, zagadnienie wartości nawozowej torfów amoniakowanych nie zostało jeszcze dotychczas należycie zbadane, pomimo tego, że jeszcze w 1930 roku Lem m erm an (11) oraz w 1932 roku Gedrojć (8) dowodzili, że zasorbowany am oniak jest doskonałym źródłem azotu dla roślin. W 1933 roku (24) Fuchs na podstaw ie licznych przeprowadzonych doświadczeń w egetacyjnych dochodzi do wniosku, że nie wszystkie rośliny upraw ne są w stanie w ykorzystać całkowicie azot zasorbowany przez torfy. G ronther (9) w 1934 roku na podstaw ie przeprowadzonych wielu doświadczeń wazo­ nowych i polowych stwierdził, że azot z humianów, torfów amoniakowa­ nych jest dostępny roślinom.

Dodatni wpływ nawożenia torfem am oniakowanym stw ierdzili Scholl i Davis (19), przy czym zaobserwowali oni, że nawożenie takie powoduje nagromadzenie azotanów w glebie. Łogwinowa i Sannikow a (12) w 1936 roku przeprowadziły doświadczenia z nawożeniem roślin upraw nych to r­ fami am oniakowanymi; w w yniku tych prac doszły one do wniosku, że torfy nasycane amoniakiem gazowym oraz roztw orem amoniaku działały bardzo dodatnio na plonowanie tych roślin. W pływ ten był uzależniony od ilości wprowadzanego do torfu azotu amonowego, a działanie nawozowe takiego torfu odpowiadało działaniu nawozowemu siarczanu lub azotanu amonowego. Jednakże tylko część azotu zasorbowanego przez torfy oddzia­ ływ ała szybko na rośliny, ponieważ z obliczonego bilansu azotu okazało się, że niektóre rośliny w pierw szym roku mogły pobrać tylko tę część azotu, którą można odpędzić tlenkiem magnezu, a więc tylko azot amoniakalny. Dodatni wpływ nawozowy torfu amoniakowanego w niskiej tem peraturze w doświadczeniach polowych z owsem i kapustą stw ierdzili Maksimów i G rudziński w 1952 roku (14). Również w doświadczeniach wazonowych w 1952 roku Majewski, Maksimów i współpracownicy (23) stwierdzili, że działanie azotu zasorbowanego przez torfy na plon kapusty zależy od typu torfu. W artość nawozowa torfów am oniakowanych wysokich i przejścio­ wych była taka sama, jak wartość nawozowa siarczanu amonowego, a w ar­ tość nawozowa torfów amoniakowanych niskich przewyższała naw et wartość mawozową siarczanu amonowego.

2. BADANIA WŁASNE

C e l i m e t o d a d o ś w i a d c z e ń . Doświadczenia, których w yniki przedstawione są w ininiejszej publikacji, były przez nas prowadzone w ciągu 2 lat (1952— 1953).

226 A. M aksimów i S. Liwski

Były to doświadczenia wazonowe i polowe. Celem doświadczeń było porównanie wartości nawozowej torfów am oniakowanych w tem p eratu ­ rach wysokich (100—250 °C) i tem peraturach niskich (do 50°C) z nawo­ zami azotowymi m ineralnym i i zwyczajnymi mieszankam i torfów z wodą amoniakalną. Doświadczenia wazonowe przeprowadzono w wazonach W agnera w 4—5 powtórzeniach, na bielicy spiaszczonej lekkiej ze Skier­ niewic o pH w H 20 6,4. Do wszystkich praw ie doświadczeń wazonowych stosowano następujące nawożenie m ineralne:

N 0,7 g/wazon w postaci saletrzaku lub NH4N 0 3,

P 20 5 0,4 „ „ Ca/H2P 0 4/2 • H 20 .

K 20 0,8 „ „ K 2S 0 4.

C uS 04 0,5 „

MnS04-H20 0,5

В 0,4 mg/wazon w postaci boraksu.

Jako nawozu organiczno-azotowego użyto do doświadczenia to rfu w y­ sokiego (fabryczna ściółka torfowa), amoniakowanego w wysokich i niskich tem peraturach, oraz mieszaniny tegoż torfu z wodą am oniakalną i samego torfu surowego. Torfy am oniakowane w wysokiej tem peraturze zawierały wody od 8 do 10%, torfy zaś amoniakowane w tem peraturze niskiej i torfy surowe zaw ierały wody do 36%.

Wyniki analiz użytych do doświadczeń torfów am oniakowanych po­ dane są poniżej w załączonej tablicy 1.

T a b l i c a 1 Charakterystyka użytych do doświadczeń torfów

Nr torfu p H w H20 Zawartość popiołu w ° / o a. s. m. Zawartość N ogólnego w torfach surowych w % a. s, m. Zawartość N ogólnego w torfach am o­ niakow anych w % a. s. m. I 4,4 1,3 0,5 8,9 II 4,8 1,2 0,5 3,7 III 4,6 0,7 0,3 5,1 IV 4,5 1.2 0,6 5,5 ! V 3,8 0,8 0,5 3,6 j

Torfy amoniakowane n r I, II, III i IV dostarczone zostały przez prof. Pawlikowskiego (Politechnika Gliwicka). W zależności od sposobu i tem ­ p eratu ry am oniakowania (od 100 do 250°C) zawierały azotu ogólnego od 3,7 do 8,9% a. s. m. Torf n r V amoniakowano w Zakładzie Torfoznawstwa SGGW amoniakiem gazowym na zimno. Dopływ amoniaku do torfu trw ał do chwili pojawienia się na powierzchni beli torfowej słabego zapachu amoniaku, po czym torf rozkładano cienką w arstw ą i trzym ano na powie­

trzu do zaniku zapachu amoniaku. Po am oniakowaniu w ygląd torfu n r V nie zmienił się, natom iast torfy n r I, II, III i IV przedstaw iały sobą czarną, słabo połyskującą, jakby lekko skoksowaną masę. Nasycenie tych torfów prof. Pawlikowski przeprow adził w w arunkach laboratoryjnych, za pomocą reto rty Fischera i Schrödera, w tem peraturach od 100 do 250°C.

Kombinacje nawozowe doświadczeń wazonowych podane są przy od­ nośnych tablicach. W zależności od zawartości azotu i wilgotności torfu stosowano różne ilości torfu na wazon, a mianowicie w doświadczeniu z owsem 1952 r. i w doświadczeniu z rzepakiem ozimym dawano na wazon po 37 g to rfu amoniakowanego w niskiej tem peraturze.

Dawka torfu am oniakowanego (37 g) zaw ierała 0,7 g azotu zasorbowa­ nego. W kom binacjach kontrolnych zastosowano ten sam torf surowy w dawkach 37 g i 164 g na wazon. Ta druga dawka zaw ierała 0,7 g azotu ogólnego i zastosowana była w celu przekonania się czy azot ogólny za­ w arty w torfie surowym mógł być w ykorzystany przez rośliny.

T a b l i c a 2 Dawki a. s. m. torfu na wazon

Nr torfu Ilość torfu na wazon w gramach a. s. m. I 7,9 II 19,7 III 13,8 IV 12,8 V 19,5

W doświadczeniu z lnem również dawki torfu amoniakowanego w niskiej tem peraturze obliczano w edług azotu zasorbowanego. Dawki torfu wynosiły 32 g na wazon i zawierały 0,7 g N zasorbowanego. W innych doświadczeniach stosowano 23,5 g (19,5 g na a. s. m.) torfu amoniakowa­ nego (torf n r V) z tym, że dawki obliczono w stosunku do azotu ogólnego. Dawka więc N ogólnego wynosiła 0,7 g azotu na wazon. Torf surowy doda­ wano również w ilości 23,5 g n a wazon. W torfach amoniakowanych w wysokiej tem peraturze, (torf n r I, II, III, IV) zawartość azotu zasorbo­ wanego była dość duża i w ahała się w granicach od 3,2 do 8,4%, przy zawartości azotu ogólnego w torfie surow ym około 0,5%. Dawki torfów amoniakowanych w wysokiej tem peraturze obliczono w stosunku do azotu ogólnego. Ilość więc azotu ogólnego wynosiła 0,7 g na wazon.

Ilość gleby zużytej do napełnienia wazonu wynosiła 7 kg: 2/з tej gleby mieszano z torfem i nawozami, Vs gleby niezmieszanej wsypywano na dno wazonu. Przez cały okres w egetacyjny wazony podlewano wodą destylo­

228 A. M aksimów i S. Liwski

w aną do stałej wagi, przy czym, w kombinacjach gdzie był daw any torf, uwzględniono większą pojemność wodną torfu, dodając większe ilości wody.

DOŚWIADCZENIA WAZONOWE

D o ś w i a d c z e n i e z o w s e m (1952 i 1953 r.). Do doświadczenia użyto owsa białego siedleckiego. Doświadczenie z 1952 r. założono 23. IV, doświadczenie z 1953 r. dnia 15. V.

Różnice w wyglądzie roślin w doświadczeniu pierwszym w ystąpiły już w 3 tygodnie po wschodach. Najlepszy wzrost roślin stwierdzono na

kom-Rys. 1. Owies (1952 r.). Różnice w wyglądzie roślin podczas kłoszenia.

Nr wazonu Nawożenie

3 PK

43 PK ! woda amoniakalna

15 PK l torf surowy

17 PK + torf surowy ł-woda amoniakalna

32 PK + torf amoniakowany

12 PK-f saletrzak

binacji z torfem am oniakowanym w niskiej tem peraturze i na mieszance torfu z wodą am oniakalną z dodatkiem Mn i Cu.

Rysunek 1 i 2 przedstawia rozwój roślin na poszczególnych kom bina­ cjach nawozowych.

W tablicy 3 podane są plony owsa, zawartość azotu w °/o oraz ogólna ilość N pobranego w g/wazon.

Z danych tablicy n r 3 oraz załączonych zdjęć widzimy, że dla owsa torf surowy nie przedstaw ia żadnej wartości nawozowej. Nawet pięciokrotnie wyższa dawka torfu surowego w doświadczeniu 1952 r. nie w płynęła na

zwyżkę plonów ani ziarna, ani słomy owsa. We wszystkich innych kombi­ nacjach nawozowych otrzymano stosunkowo wysokie plony słomy i ziarna. Wartość nawozowa m ineralnych nawozów azotowych, torfów amoniako­ wanych i mieszanek to rfu z wodą am oniakalną okazała się mniej więcej jednakową. W porównaniu z wodą am oniakalną istotne zwyżki plonów ziarna owsa uzyskano na kom binacji z dodatkiem mikroelem entów: 1) torf surowy + w o d a am oniakalna + M n + Cu; 2) na torfie am oniakowanym -fM n + Cu. Istotną również zwyżkę plonów ziarna owsa osiągnięto

Rys. 2. Owies (1952 r.). Różnice w w yglądzie roślin dojrzałych.

Nr wazonu Nawożenie

3 PK

13 PK + torf surowy 37 g/wazon

8 PK-t-torf surowy 164 g/wazon

9 PK +saletrzak

41 PK I torf surow y+ woda amoniakalna

na kombinacji torf surowy + saletrzak w porów naniu z sam ym saletrza- kiem. Dodatek nawozów miedziowych i manganowych w płynął w yraźnie na zwyżkę plonów ziarna owsa.

Doświadczenie z r. 1953 z owsem miało nieco inny układ, jak to widać z tablicy За. Wprowadzone tu zostały to rfy am oniakowane w wysokiej tem ­ peraturze, a z nawozów m ineralnych azotowych zam iast siarczanu amonu użyto azotan amonu. I tu (również) w 3 tygodnie po zasiewie uw ydatnił się silny w pływ nawozowy wody amoniakalnej i m ieszanki torfu z wodą amoniakalną.

A. M aksim ów i S. Liwski T a b l i c a 3 Owies (1952 r.j Kombinacja nawozowa Plon w g/wazon a. s m. Zawartość N ogóln. w °/o a. s. m. Plon N ogólnego a. s. m. w g słoma ziarno słoma 1 ziarno słoma 1 ziarno 1 ogółem

1. P К 2. P К + torf surowy 37 g 4,2 1,4 0,59 2,21 0,025 0,031 0,056 na wazon 3. P К + torf surowy 4,2 1,6 0,54 2,00 0,023 0,032 0,055 164 g/wazon 4. P К + torf surowy + woda am o­ 4,4 1,5 0,60 2,05 0,026 0,031 0,057 niakalna 5. P К + torf surowy + woda am o­ niakalna + 29,7 15,3 0,53 1,98 0,157 0,303 0,460 Mn + Cu. 6. P К + torf 31,1 16,5 0,49 1,87 0,152 0,310 0,462 amoniak. 37 g 7. P К 4- torf amoniakowa­ 30,3 16,3 0,42 1,91 0,127 0,311 0,438 ny + M n+Cu 8. P К + sale-33,9 18,2 0,43 2,01 0,146 0,366 0,512 % trzak 9. P К + torf surowy + sa-29,4 16,5 0,43 1,85 0,126 0,305 0,431 letrzak 10. P K + woda 30,7 17.7 0,42 1,77 0,129 0,313 0,442 amoniakalna Przedział ufno­ ści przy P = 0,95 i 29,3 2,05 15,4 0,43 0,39 1,92 0,114 0,296 0,410

W w yniku przeprowadzonego doświadczenia okazało się, że wartość nawozowa torfów amoniakowanych w wysokich tem peraturach była w pierw szym roku nikła, prawdopodobnie na skutek niewłaściwego nasy­

cenia torfów am oniakiem w reto rtach Fischera. W w arunkach labo ratory j­ nych azot amonowy przeszedł w niedostępne dla roślin związki cykliczne. Plon ziarna i słomy owsa z obu doświadczeń zanalizowano na zawartość azotu ogólnego. W doświadczeniu 1952 roku, procentowa zawartość azotu dla słomy mieściła się w granicach 0,39—0,60%, dla ziarna 1,77—2,21%. Przy czym kom binacje z samym torfem surowym w ykazywały większą procentową zawartość azotu niż kombinacje z torfem amoniakowanym, z wodą am oniakalną czy z saletrzakiem. W doświadczeniach 1953 roku w ahania procentowej zawartości azotu były większe, dla słomy wynosiły

T a b l i c a За Owies (1953 r.) Kombinacja nawozowa Plon w g/wazon a. s. m. _ Zawartość N ogóln. w 0 o a. s. m. Plon N ogólnego a. s. m. w g

słoma ziarno słoma ziarno słoma ziarno ogółem

1. P К 2. P К + torf 8,7 4,0 0,47 1,94 0,041 0,078 0,119 surowy 3. P К + torf amoniako­ 8,3 3,3 0,54 1.98 0,045 0,065 0,110 wany I 4. P К 4- torf amoniako­ 9,4 4,1 0,51 2,00 0,048 0,082 0,130 w any II 5. P К + torf amoniako­ 14,0 6,3 0,55 1,88 0,077 0.118 0,195 wany III 6. P К + torf amoniako­ 10,9 4,6 _{0,51 1,99 0,055} 0,092 0,147 wany IV 7. P К + torf surowy -4- woda amo­ 9,2 3,9 0,52 2,02 0,048 0,079 0,127 niakalna 8. P К -b w o­ da amonia­ 32,3 21,8 0,63 2,51 0,203 0,547 0,750 kalna 9. P К + 32,4 23,5 0,67 2,31 0,217 0,543 0,760 NH4NO:ł Przedział ufno­ ści przy P = 0,95 29,6 21,7 0,66 i 0,52 i i 1,96 0,154 0,425 0,579

0,47—0,78% a dla ziarna 1,72—2,58%. Największy procent azotu znajdował się tak w ziarnie jak i w słomie na kombinacji z samą wodą am oniakalną i wodą am oniakalną z torfem surowym.

Interesująco przedstaw iają się dane, dotyczące ilości pobranego azotu przez owies: w kom binacjach z torfam i surowym i ilości te są niewielkie i równe są ilościom pobranego azotu przez rośliny w kombinacjach kon­ trolnych. Świadczy to o w yjątkowej niedostępności azotu torfu surowego dla owsa w pierw szym roku stosowania torfu.

W doświadczeniach 1952 roku ilość azotu pobranego na kombinacjach z wodą am oniakalną oraz saletrzakiem jest mniejsza, aniżeli z kombinacji, na której zastosowano mieszanki tych soli z torfem . Największe ilości azotu pobrały rośliny na kombinacji torfu amoniakowanego z dodatkiem miedzi i manganu.

W doświadczeniu z owsem 1953 roku plony ziarna owsa na kombina­ cjach z wodą amoniakalną, z torfem surowym + woda am oniakalna

232 A. M aksimów i S. Liwski

i z azotanem am onu były znacznie większe niż w roku 1952, na skutek czego i plon ogólny azotu pobranego przez owies był większy niż w roku 1952.

Na kombinacjach z torfam i amoniakowanymi w wysokiej tem peraturze plony ziarna owsa były m ałe i rośliny pobrały m ałe ilości azotu, nieco tylko większe od kombinacji kontrolnych, co świadczy o małej dostępności azotu tych torfów dla roślin.

Prawdopodobnie przy am oniakowaniu torfów w wysokich tem peratu­ rach azot amonowy przechodzi w związki trw ałe (być może cykliczne) nie dostępne dla roślin. Na skutek czego w pierwszym jak również drugim roku stosowania torfu amoniakowanego w wysokiej tem peraturze nie stwierdzono dodatniego działania na plon roślin.

Rys. 3. Len. Nr wazonu Nawożenie 7 PK 24 PK + saletrzak 131 PK-f woda amoniakalna 105 PK-t torf amoniakowany

L e n (1952 r.). Doświadczenie założono 3. VI. 1952 roku. Kombinacje nawozowe podane w tablicy 4. Początek wschodów 9. VI., kw itnienie — 24. VII., sprzęt — 4. X. W tablicy 4 podane są plony słomy, nasion oraz torebek i plew lnu. Poza tym podane są w yniki analiz na zawartość azotu. P rzypa­ tru ją c się danym w tablicy 4, widzimy, że to rf surowy nie spowodował

T a b l i c a 4 Len 1952 r.

Średni plon g/wazon Zawartość azotu

Plon azotu w g. a. s. a. s. m, w ° 'o a. s. m. m. Kombinacja nawozowa słoma nasio-toreb­ ki słoma nasio-1 toreb-

1 ki słoma nasiona toiebki

i p lew y ogółem i plew y i plew y₁ 1. P К 7,8 1,6 2,5 0,62 3,7 1,4 0,048 0,059 0,035 0,142 2. P К + torf su­ rowy 32 g 7,3 1,7 2,4 0,51 1,8 1,4 0,039 0,031 0,034 0,104 3. P К + torf suro­ wy + w o­ da amon. 26,8 6,9 10,2 0,69 4,8 1,9 0,185 0,331 0,194 0,710 4. P K + torf suro­ w y + w o­ da amon. + Mn + B 28,6 7,3 10,9 0,62 ! 44 1,8 0,177 0,299 0,207 0,683 5. P К + torf amon. w niskiej tem pera­ turze 33 g 24,3 6,4 9,0 0,66 4,6 1,8 0,160 0,294 0,162 0,616 6. P K + saletrzak 28,3 6,6 11,7 0,69 4,3 2,0 0,195 0,284 0,234 0,713 7 . P K + torf suro­ wy + sa­ i letrzak 29,1 7,7 10,7 j 0,68 4,0 2,2 0,198 0,308 0,235 0,741 8. P K + 1 woda amonia­ kalna 24,4 6,6 9,2 0,68 4,2 1,9 0,166 0,277 0,175 0,618 9. P K + saletrzak 4 - В 26,0 7,2 10,1 0,66 4,0 1,5 0,172 0,288 0,152 0,612 10. P K + torf _!! amonia­ kowany + Mn + B 23,7 6,6 9,0 0,60 4,1 1,9 0,142 0,271 0,171 0,584 11. P K + torf amo­ niakowa­ ny + В 24,2 6,4 9,3 0,67 4,7 1,9 0,162 0,301 0,177 0,640 Przedział ufności przy P = 0,95 0,77 0,55 0,96

zwyżki plonów ani nasion, ani słomy lnu w porów naniu z PK. Należy stwierdzić, że plony na PK i na PK z dodatkiem to rfu surowego były słabe. Czterokrotną zwyżkę plonów nasion i słomy lnu w porów naniu z PK spo­

234 A. M aksim ów i S. Liw’ski

wodował dodatek nawozów azotowych. Jeżeli chodzi o nasiona lnu, to n aj­ większe plony osiągnięto na kombinacji torf surow y + saletrzak.

Istotną zwyżkę plonu nasion lnu w porów naniu z saletrzakiem otrzy­ mano na kom binacji saletrzak + torf surowy oraz torf surowy + woda am oniakalna + Mn + B.

W artość nawozowa na plon nasion lnu, saletrzaku, wody am oniakalnej i torfu amoniakowanego w niskiej tem peraturze okazała się jednakowa. Rysunek przedstaw ia len w okresie wegetacji.

Procentow a zawartość azotu w słomie lnu jest mniej więcej jednakowa. Natom iast w ziarnie procentowa zawartość azotu n a kombinacji PK + to rf surowy jest m niejsza naw et od kom binacji kontrolnej. Procentow a zaw ar­ tość azotu w ziarnie lnu we wszystkich innych kom binacjach nawozowych była mniej więcej jednakowa, w ahała się w granicach 4,0—4,8%. N aj­ mniejszą ilość azotu ogólnego pobrał len na kombinacji PK + torf surowy (0,104 g N na wazon), a największą n a kombinacji torf surowy + woda am oniakalna (0,710 g N na wazon) i na kom binacji torf surowy + saletrzak (0,741 g N na wazon).

Rys. 4. Mak.

Nr wazonu N aw ożenie

569 PK

573 PK + torf surowy

580 torf I P K + torf am oniakowany w wysokiej temperaturze

585 torf II

588 torf III ff M ff M M

590 torf IV ,, M ,, |f M

597 P K + torf am oniakowany w niskiej temperaturze

601 P K + to rf su row y+ woda amoniakalna

M a k . Doświadczenie założono 15. V. 1953 roku.

Po miesiącu w yróżniał się m ak zdrowym wyglądem i dobrym wzrostem przede w szystkim na kom binacji z wodą amoniakalną, a następnie na kom­

binacji torf surowy + woda am oniakalna i na torfie am oniakalnym. N aj­ gorszy był w zrost m aku na kombinacji PK i na PK + to rf surowy. Wzrost maku na kombinacji z torfem amoniakowanym w wysokiej tem peraturze był cokolwiek tylko lepszy od kombinacji z torfem surowym. Uzyskane plony ziarna i słomy m aku przedstaw ione są w tablicy 5. Z przeglądu liczb tej

Rys. 5. Mak.

Nr wazonu Naw ożenie

569 PK

573 PK-t-torf surowy 577 P K + N H4NO3

601 P K + torf surow y+w oda amoniakalna 602 P K +w oda amoniakalna

tablicy widać, że nawożenie samym torfem surowym nie spowodowało zwyżki plonów m aku w porów naniu z kombinacją kontrolną PK. Plon ziarna i słomy m aku n a tych kombinacjach był bardzo niski. Torfy amo­ niakowane w wysokiej tem peraturze (I, II, III i IV) spowodowały stosun­ kowo nieznaczne zwyżki plonów w porów naniu z kom binacją kontrolną. Najwyższe plony nasion i słomy m aku uzyskano na wodzie am oniakalnej, a następnie na torfie surow ym z wodą amoniakalną, azotanie amonu i na torfie am oniakowanym w niskiej tem peraturze (nr V). Rysunek 4 i 5 przedstaw ia rozwój roślin m aku na poszczególnych kombinacjach. Plony słomy i nasion m aku zanalizowano na zawartość azotu ogólnego. Większe zwyżki w procentowej zawartości azotu w ystępują zarówno w nasionach i słomie na kom binacji torf surowy + woda am oniakalna i na wodzie amo­ niakalnej. We wszystkich innych kom binacjach nawozowych zawartość procentowa azotu była praw ie jednakowa. Również i plon pobranego przez

236 A. M aksim ów i S. Liwski Mak T a b l i c a 5 Kombinacja nawozowa Średni plon a. s. m. Zawartość N w 7o a. s. m. Plon N w g

słoma nasiona słoma nasiona słom a nasiona ogółem

1. P К 3,8 0,8 1,3 3,7 0,049 0,030 0,079

2. „ + torf surowy 4,3 0,9 1,3 3,8 0,056 0,034 0,090 3. „ + torf amon. I 5,8 1,5 1,3 3,6 0,065 0,054 0,119 4. „ + torf amon. II 7,3 2,3 1,0 3,3 0,073 0,076 0,149 5. „ + torf amon. III 6,2 1,8 _1,1 3,4 0,068 0,061 0,129 6. „ + torf amon. IV 5,5 1,7 1,3 3,6 0,071 0,061 0,132 7. „ + torf amon. V 10,2 3,1 1,3 3,5 0,133 0,108 0,241 8. „ + torf surowy -f woda amon. 19,7 5,8 2,0 4Д 0,394 0,238 0,632 9. „ -f woda amoniakalna 21,0 6,6 1,7 4,2 0,357 0,277 0,634 0. „ + n h4n o3 17,0 5,1 1,3 3,8 0,221 0,194 0,415 3rzedział ufności przy P = 0,95 0,74 — i — — —

mak azotu jest najw iększy na kom binacjach torf surowy + woda am onia­ kalna i na wodzie amoniakalnej, najm niejszy zaś plon azotu z kom binacji torf surowy i kom binacji torfów am oniakowanych w wysokiej tem pera­ turze.

T a b l i c a 6 Gorczyca (1952 r. zebrana na zielono)

Kombinacja nawozowa Średni plon g/wazon a. s. m. Zawartość N W °/o a. s. m. Plon N w g 1. P К 5,3 1,4 0,074 2. + torf surowy 3,7 1,5 0,056 3. -f torf amon. I 7,8 1,3 0,101 4. „ + torf amon. II 14,8 1,3 0,192

5. + torf amon. III 10,9 1,3 0,142

6. + torf amon. IV 8,6 1,3 0,112 7. „ + torf amon. V 31,8 1,6 0,509 8. + torf surowy + woda amon. 28,1 1,7 0,478 9. + woda amoniak. 36,7 1,4 0,514 10. „ + n h4n o3 38,8 1,6 0,621

Przedział ufności przy P = 0,95 1,05 — —

G o r c z y c a . Doświadczenie w 1952 roku. Gorczycę ścięto na zielono 28. X. Podczas w egetacji zaobserwowano znaczne różnice między poszcze­ gólnymi seriami. Najlepszym wyglądem odznaczały się rośliny gorczycy na azotanie amonu, następnie na wodzie am oniakalnej i torfie amoniakowa­ nym w niskiej tem peraturze (nr V).

Dane liczbowe, odnoszące się do plonu zawiera tablica 6. Różnice w plonach z poszczególnych serii są istotne, widać, że torf surowy spowo­ dował znaczną zniżkę zielonej masy gorczycy w porów naniu z kombinacją kontrolną. Wysokie plony zielonej masy otrzym ano na kombinacjach torf am oniakowany w niskiej tem peraturze oraz na wodzie amoniakalnej i na azotanie amonu. W ydaje się, że gorczyca lepiej od innych roślin reagowała na nawożenie torfam i am oniakowanymi w wysokiej tem peraturze, ponie­ waż plon zielonej m asy gorczycy był istotnie wyższy od kontrolnych. Pod względem zawartości procentowej azotu rośliny na poszczególnych kombi­ nacjach mało pomiędzy sobą się różniły. Największy plon azotu pobrały rośliny na kombinacji z azotanem amonu, następnie na wodzie am oniakal­ nej i torfie am oniakowanym w niskiej tem peraturze. Najniższe plony azotu pobrała gorczyca na kom binacji z torfem surowym i na torfach amonia­ kowanych w wysokiej tem peraturze.

R z e p a k o z i m y . Przypadkowo zam iast rzepaku jarego zasiano w wazonach rzepak ozimy. Uzyskane w yniki zestawione są w tablicy 7. Omyłkę dostrzeżono w czasie wegetacji na skutek czego sprzętu dokonano na zielono 14. VI.

T a b l i с a 7 Rzepak ozimy (1952 r. zebrany na zielono)

Średni plon Zawartość N

Kombinacja nawozowa g/wazon w % Plon N w g

a. s. m. a. s. m.

PK 2,2 2,4 0,053

„ + torf surowy 37 g/wazon 1,6 — —

„ + torf surowy 164 g/wazon 1,7 2,1 0,036 „ + torf surowy + woda amoniakalna 21,3 2,0 0,426 „ + torf amoniakowany 37 g/wazon 20,1 2,0 0,402

„ + woda amoniakalna 22,7 2,1 0,477

„ + saletrzak 21,3 1,9 0,405

„ + torf surowy 4- saletrzak 21^5 2,0 0,430 „ + torf surowy -f woda amoniak. + В 19,8 2,0 0,396

Rzepak ozimy reagował na nawożenie poszczególnych kombinacji n a ­ wozowych podobnie do gorczycy, a mianowicie: torf surowy spowodował zniżkę zielonej masy rzepaku ozimego w porów naniu z kombinacją kon­ trolną, naw et pięciokrotnie wyższa daw ka torfu surowego nie wywołała zwyżki plonów zielonej masy rzepaku. W artość nawozowa torfu amoniako­ wanego, saletrzaku, wody am oniakalnej i torfu surowego + woda am onia­ kalna okazała się mniej więcej jednakowa.

S a ł a t a . W przeciw ieństw ie do słabego działania torfów amoniakowa­ nych w wysokiej tem peraturze w poprzednich doświadczeniach, w do­ świadczeniu z sałatą w 1952 r. wartość nawozowa torfów amoniakowanych

w wysokiej tem peraturze (II, III i IV) była rów na azotanowi amonu. Z danych liczbowych tablicy 8 wynika, że najlepszy plon otrzym ano na torfie am oniakowanym w wysokiej tem peraturze II, a następnie — III. W artość nawozowa torfów amoniakowanych w niskiej tem peraturze oraz torfu surowego + woda am oniakalna i samej wody am oniakalnej była słaba. Torf surowy spowodował znaczną zniżkę plonów sałaty. Największą procentową zawartością azotu odznaczała się sałata n a kom binacjach torf amoniakowany w niskiej tem peraturze, azotanie amonu i wodzie amo­ niakalnej.

Reasumując możemy powiedzieć, że w yniki przeprow adzonych do­ świadczeń w skazują na ścisłą zależność wysokich plonów poszczególnych roślin od form dostarczonego azotu.

238 A. M aksimów i S. Liwski T a b l i c a 8 Sałata Kombinacja nawozowa Średni plon g 7wazon a. s. m. Zawartość N w °/o a. s. m. Plon N w g P К 3,4 1,7 0,058 „ 4 torf surowy 1,9 1,9 0,036 „ 4 torf amoniakowany I 3,8 2,0 0,076 „ 4- torf amoniakowany II 5Д 2,9 0,148

„ 4- torf amoniakowany III 4,5 2,5 0,113

„ 4 torf amoniakowany IV 4,1 2,2 0,090

„ 4- torf amoniakowany V 2,7 4,*5 0,122

„ 4 torf surowy 4- woda amoniakalna 2,8 4,7 0,132

„ 4- N H ,N 0 3 4,1 4,7 0,193

„ 4- woda amoniakalna 3,3 4,8 0,158

„ 4- woda amoniak. 4- torf surowy 4

Mn4- Cu 3,3 4,3 0,142

Przedział ufności przy P = 0,95 1,07 — —

Na serii kontrolnej (PK) bez azotu plon wszystkich użytych do doświad­ czeń roślin był niski. Podobnie niskim plonem odznaczały się serie z torfem surowym wysokim, a naw et w niektórych przypadkach plon na serii z torfem surowym był niższy od kontrolnych. Dostarczenie roślinom azotu w postaci saletrzaku, azotanu amonowego, wody am oniakalnej, torfu amoniakowanego w niskiej tem peraturze lub mieszanki torfu z wodą amo­ niakalną 4—5-krotnie zwiększały plon roślin w porównaniu z serią kon­ trolną. W niektórych przypadkach mieszanka torfu z m ineralnym i solami azotowymi m iała lepszy wpływ na plonowanie roślin, aniżeli same sole m ineralne. Torfy am oniakowane w wysokiej tem peraturze odznaczały się słabą wartością nawozową, co tłumaczymy tym, że prawdopodobnie nasycenie torfów w retorcie Fischera było nieodpowiednie i spowodowało

częściowe skoksowanie torfu oraz unieruchomiło azot amonowy. Ciekawe są w yniki odnoszące się do ilości pobranego azotu przez poszczególne rośliny: tak np. ilości azotu pobranego w seriach nawożonych torfem suro­ wym były tak małe, że w niektórych w ypadkach były one mniejsze od serii kontrolnych. W skazuje to, że azot stosowanych torfów surowych był abso­ lutnie niedostępny dla roślin. Ilości azotu pobranego przez rośliny z miesza­ nek torfów z wodą am oniakalną i mieszanek torfu z nawozami m ineralnym i azotowymi były w niektórych przypadkach wyższe od ilości pobranego azotu przez rośliny z samych soli m ineralnych azotowych.

W p ł y w n a s t ę p c z y t o r f ó w a m o n i a k o w a n y c h Doświadczenia 1952 roku wykazały, że torfy am oniakowane w wysokiej tem peraturze posiadają, przynajm niej w pierw szym roku, bardzo słabą w artość nawozową. Aby w yjaśnić w pływ następczy tych torfów, wazony po sprzęcie gorczycy i sałaty pozostawiono na zimę w hali w egetacyjnej,

T a b l i c a 9 Owies (1953 r., w pływ następczy po gorczycy)

Kom binacja nawozowa

Średni plon g/wazon a. s. m. Zawartość N w % a. s. m. Plon N w g

słoma 1ziarno słoma j ziarno słoma 1ziarno ogółem

P К ₁ 8Д 3,4 0,5 2,1 0,041 0,071 0,112

,» 4- torf surowy 8,9 ЗД 0,5 2,3 0,045 0,071 0.116

„ 4- torf amoniak. I 11,2 4,7 0,4 2,0 0,045 0,094 0,139

i) 4- torf amoniak. II 12,6 5,2 0,4 1,9 0,050 0,099 0Д49

„ 4- torf amoniak. III 10,9 5,2 0,5 1,9 0,055 0,099 0,154

„ 4- torf amoniak. IV 11,7 5,4 0,5 1,9 0,059 0,103 0,162

» 4- torf amoniak. V 13,6' 7,8 0,4 1,8 0,054 0,140 0,194

» + NH4NOt1 10,8 6,0 0,5 1,9 i 0,054 0,114 _0,168

„ 4- torf surowy 4- woda

amoniakalna 12,4 7,0 0,4 1,8 0,050 0,126 0,176

» -f woda amoniakalna 11,9 6,5 0,4 1,9 0,048 0,129 0,177 „ 4- torf amon. III 4-В + Cu 10,8 4,5 0,5 1,9 0,054 0,086 0,140 », 4- torf surowy 4- woda

\ amoniakalna + В 4- Cu 10,0 5Д 0,5 1,8 0,050 0,092 0,142 1 Przedział ufności przy P = 0,95 — 0,44 — — — — —

a wiosną 1953 roku, po dodaniu nawożenia fosforowo-potasowego, zasiano po gorczycy — owies, a po sałacie — gorczycę. W yniki uwidocznione są w tablicy 9 i 10. P rzypatrując się danym z tablicy 9 widzimy, że największe plony ziarna i słomy owsa otrzym ano na kom binacji z torfem amoniako­ w anym w niskiej tem peraturze (V), następnie — n a kombinacji torf

suro-240 A. M aksimów i S. Liwski

T a b l i c a 10 Gorczyca (1953 r. po sałacie w pływ następczy)

Kombinacja nawozowa Średni plon g/wazon a. s. m. Zawartość N w °„ a. s. m. Plon N w g

słoma nasiona słom a 1nasiona słom a nasiona ogółem

P К 5,0 1,0 1,2 5,2 0,060 0,052 0,112

„ + torf surowy 4.3 0,6 1,3 5,2 0,056 0,031 0,087 „ -f torf amoniak. I 6,9 1,5 1,0 4,9 0,069 0,074 0,143 + torf amoniak. II 7,7 1,2 1,1 4,9 0,085 0,059 0,144 „ -f torf amoniak. III 7,4 1,5 1,0 5,4 0,074 0,081 0,155 4- torf amoniak. IV 6,4 1,4 1,0 5,1 0,064 0,071 0,135 „ + torf amoniak. V 28,8 6,2 0,7 5,1 0,202 0,316 0,518 „ + n h4n o3

+ torf surowy + woda

24,4 5,6 ' 0,7 4,8 0,171 0,269 0,440 amoniakalna 24,0 5.3 0,8 !! 5,2 0,192 0,276 0,468 „ + woda amoniakalna 20,0 4,4 i,3 1 4,7 0,260 0,207 0,467 Przedział ufności p rzyP = 0,95 2,19 0,81 — — — — —

wy + woda am oniakalna i na wodzie amoniakalnej. Torfy wysokie amo­ niakowane w wysokiej tem peraturze dały istotną zwyżkę plonów w po­ rów naniu z kom binacją kontrolną PK, lecz plony te były mniejsze od

Rys. 6 Owies po w ykłoszeniu (wpływ następczy 1953 r.)

Nr wazonu Nawożenie

52 PK + torf surow y

5 7 torf I PK-*-torf am oniakowany w w ysokiej temperaturze

62 torf II „ ,, „ ,, ».

6 8 torf III „ ,, „ „

70 torf IV „ ,, ,, „ „

kombinacji na torfie am oniakowanym w tem peraturze niskiej. Najmniejszą' ilość azotu pobrały rośliny z kombinacji kontrolnych torfu surowego, a największą — z kom binacji z torfem am oniakowanym w niskiej tem pe­ raturze. Rysunek 6 przedstaw ia wzrost owsa n a niektórych kombinacjach.

Rys. 7. Gorczyca (po sałacie)

Nr wazonu Nawożenie

188 FK : torf surowy

196 torf I PK - torf am oniakowany w w ysokiej temperaturze

200 torf II

202 torf III

208 torf IV

211 PK r torf amoniakowany w niskiej temperaturze Z danych tablicy 10 widzimy, że najwyższy plon ziarna gorczycy przy­ padł na kombinację: torf amoniakowany w niskiej tem peraturze (V). Również dodatni w pływ następczy uzyskano na azotanie amonowym, torfie surowym -t woda am oniakalna i na wodzie amoniakalnej. Wpływ n a - * stępczy torfów amoniakowanych w wysokiej tem peraturze zarówno d l a ; słomy jak i ziarna gorczycy okazał się nikły. Z tego więc wynika, że azot amonowy przy amoniakowaniu torfów w wysokiej tem peraturze przechodzi w trw ałe niedostępne dla roślin związki. Rysunek 7 i 8 przedstawia rozwój ' gorczycy na poszczególnych kombinacjach nawozowych.

D o ś w i a d c z e n i a p o l o w e

W latach 1951— 1953 przeprowadzono doświadczenia polowe nad dzia- i łaniem nawozowym torfów amoniakowanych.

Doświadczenia wykonano w m ajątku SGGW w Skierniewicach. Gleba: ;

242 A. M aksimów i S. Liwski

bielicowa na glinie spiaszczonej, zdrenowana. Jako nawozu organiczno- azotowego użyto:

1) torf wysoki i niski amoniakowany w tem peraturze niskiej (amonia­ kowanie przeprowadzono w Zakładzie Torfoznawstwa SGGW),

2) mieszanka torfu wysokiego surowego z wodą amoniakalną, 3) surowy torf wysoki i niski.

Rys. 8. Gorczyca (po sałacie)

Nr wazonu N aw ożenie

95 PK

188 PK + torf surowy

216 PK i woda amoniakalna

903 P K + torf surowy ( woda amoniakalna

192 P K + N H4N 03

Kombinacje nawozowe podane są w poszczególnych tablicach. W kom­ binacjach nawozowych użyto jednakowej ilości azotu. W przypadku stoso­ w ania torfu amoniakowego ilość azotu obliczano w stosunku do N zasor- bowanego z amoniaku gazowego.

Badano działanie nawozowe torfów na plony owsa i buraków paste­ w nych w pierwszym roku. oraz działanie następcze po owsie — siejąc żyto a po burakach — owies.

D o ś w i a d c z e n i e z ż y t e m (działanie następcze). W 1951 roku założono doświadczenie z owsem. W yniki zostały opublikowane w Roczni­ kach Nauk Rolniczych 66 (1952).

Nawozy azotowe pod owies stosowane w ilości 30 kg N. (W przypadku stosowania torfu amoniakowanego dawki przeliczano na azot zasorbowany)^

Po owsie jesienią tegoż roku zasiano żyto ozime dla zbadania wpływu następczego.

Nawozy fosforowe zostały wysiane w ilości 50 kg P 20 5/ha w postaci superfosfatu, nawozy potasowe w ilości 40 kg K20 na ha w postaci 40% soli potasowej.

Wschody żyta z powodu długotrwałej suszy były słabe. Wiosną dla wzmocnienia zasiewów dano dawkę saletry w ilości 20 kg N/ha na wszy­ stkie poletka.

Wyniki doświadczenia podane są w tablicy 11.

T a b l i c a 1Ï Żyto (1952 r. po owsie 1951 r.)

j Owies Żyto

L. p. Kombinacje . plon w q z ha plon w q z ha

j ziarno słoma ziarno słoma

1 PK 1 13,5 20,0 9,6 21,9

2 PK + torf w ysoki Surowy 13,8 24,2 9,2 21,3 3 PK + torf w ysoki surowy -f woda amoniak. 16,2 22,8 14,8 24,4 4 PK + torf w ysoki amoniakowany 16,4 27,4 12,5 23,9

5 PK + torf niski surowy 14,1 20,8 9,8 20,0

6 PK + torf niski surowy -f woda amoniak. 16,3 28,3 10,2 21,4 7 PK + torf niski amoniakowany 17,3 31,5 11,4 23,1

8 PK + woda amoniakalna 16,0 26,3 11,4 23,7

9 PK + siarczan am^nu 18,2 11 31,9 11,2 26,6

J

Dane w tablicy 11 wskazują, że najwyższy plon ziarna żyta osiągnięto w kombinacji z torfem wysokim + woda am oniakalna.

W porównaniu z wodą am oniakalną plon był o 3,4 q/ha wyższy, w po­ rów naniu zaś z PK plon zwiększył się o 5,2 q/ha, w stosunku zaś do kombinacji z siarczanem amonu zwyżka wynosiła 3,6 q/ha. Torf amoniako­ w any wysoki dał niew ielką zwyżkę w porów naniu do kom binacji z samą wodą amoniakalną. Porów nując kombinacje obydwu torfów amoniakowa­ nych (niskiego i wysokiego) do kombinacji nawozowej PK stwierdzamy, że działanie ich jest wyraźne.

Zwyżka plonu ziarna na torfie amoniakowanym niskim wynosi 1,8 q/ha zaś na wysokim 2,9 q/ha.

Sam torf surowy zarówno wysoki, jak i niski nie spowodował istotnej zwyżki plonów, a naw et surowy to rf wysoki obniżył plon żyta.

D o ś w i a d c z e n i e z b u r a k a m i p a s t e w n y m i . Siew bu ra­ ków w ykonano 2 m aja 1952 r. w ilości 22 kg/ha. Nawożenie podstawowe dano w ilości 100 kg K20/ha, w postaci 40% soli potasowej, i 80 kg P 2Os/ha

244 A. M aksimów i S. Liwski

jako superfosfat. Azot dano w ilości 50 kg/ha według schem atu załączonego przy wynikach plonów.

Za podstawę do obliczeń daw ek torfu przyjęto ilości N zasorbowanego w torfie amoniakowanym amoniakiem gazowym. Po wysianiu w szystkich nawozów rolę natychm iast przyorano. Wschody buraków były dobre, lecz susze trw ające w m aju i w czerwcu ujem nie w płynęły na dalszy wzrost roślin. Młode rośliny silnie zaatakowała śm ietka buraczana. Sprzętu b u ra­ ków dokonano 20 i 21. X.

Zestawienie plonów w przeliczeniu na ha przedstaw ia taiblica 12.

T a b l i c a 12

L.p.

Buraki pastewne i ow ies (działanie następcze)

Kombinacja nawozowa

PK + torf surowy

PK + torf surowy + В + Mn PK 4- torf amoniakowany PK + torf amoniak. 4- В 4- Mn PK 4* torf surowy 4- woda amon PK 4 torf sur. 4- woda amoniak, 4 PK 4- torf surowy 4- saletrzak PK -1- saletrzak

Przedział ufności przy P = 0,95

Buraki pastew ne 1952 r. Plon w q z ha

Owies 1953 r. Plon w q z h a korzenie1 liście ziarno 1 słom a

321,0 1 153,2 15,15 17,97 325,0 161,2 16,69 18,52 386,4 192,0 15,88 19,45 401,4 208,0 16,89 19,90 ik. 387,6 170,0 15,64 18,26 3 4- Mn 368,6 178,0 15,71 18,28 379,0 193,4 15,62 18,07 357,6 185,6 15,90 17,43 19,0 15,4 1 ! i

Analizując w yniki tablicy 12 widzimy, że najwyższy plon korzeni b u ra­ ków otrzym ano w kom binacji czwartej — torf amoniakowany + B + Mn. Plon n a tej kombinacji był wyższy w stosunku do kom binacji z saletrza- kiem o 43,8 q/ha. Istotną zwyżkę plonów w stosunku do kom binacji 8-ej z saletrzakiem uzyskano także przy nawożeniu torfem amoniakowanym, torfem surowym + woda amoniakalna i torfem surowym 4- saletrzak.

Do kombinacji z torfem surowym, torfem am oniakowanym i torfem .amoniakowanym + woda am oniakalna dodano m ikroelem enty В i Mn. Działanie В i Mn uwidoczniło się tylko nieznaczną zwyżką plonów w kom­ binacji z torfem .amoniakowanym, jednak zwyżka ta nie była istotna. D o ś w i a d c z e n i e z o w s e m 1953 r. Doświadczenie z owsem założono po burakach w celu zbadania wpływu następczego torfów na plony owsa. Nawożenie dano w ilości 40 kg/ha РгОг, jako superfosfat i 80 kg/ha K20 w postaci 40% soli potasowej.

Układ kombinacji nawozowych i uzyskane rezultaty przedstaw ia tablica 12. Podobnie jak w doświadczeniu z burakam i pastew nym i najwyższe plony uzyskano w kom binacji torf am oniakowany + В + Mn. Podobne plony dała kombinacja z torfem surow ym + В + Mn.

Na wszystkich innych kombinacjach plony były jednakowe. Różnice w plonach owsa — nieistotne. Prawdopodobnie buraki pastew ne w ykorzy­ stały cały przysw ajalny azot, zaś okres w egetacji owsa był stosunkowo za krótki, aby mógł uruchom ić się azot torfowy.

WNIOSKI

Wartość nawozowa torfów amoniakowanych w niskich tem peraturach w doświadczeniach wazonowych była różna. W doświadczeniu z lnem i rzepakiem ozimym w artość nawozowa torfów amoniakowanych i saletrza- ku okazała się jednakowa, natom iast w innych doświadczeniach była nieco niższa od m ineralnych nawozów azotowych.

W doświadczeniu nad w pływ em następczym działanie nawozowe torfów am oniakowanych na plon owsa było wyższe od azotanu amonu, w doświad­ czeniu zaś z gorczycą jednakowe.

Torf surowy wysoki nie okazał dodatniego działania, a osiągane plony były albo równe plonom n a kombinacji PK, albo niższe.

Ilość pobranego azotu na kombinacjach z torfem am oniakowanym w niskich tem peraturach była jednakowa (doświadczenie z owsem 1952 i rzepakiem ozimym) lub nieco mniejsza niż na kom binacjach z azotowymi nawozami m ineralnym i. W doświadczeniu z owsem i gorczycą (działanie następcze) ilość pobranego azotu była większa. W doświadczeniach polo­ wych to rf surowy nie w ykazał dodatniego działania.

Wartość nawozowa torfu amoniakowanego w niskiej tem peraturze w doświadczeniu z burakam i była wyższa od saletrzaku.

W doświadczeniu z żytem (po owsie) działanie następcze torfów amonia­ kowanych oraz mieszanek torfów z wodą am oniakalną n a plon ziarna było wyraźne, a zwyżka w porów naniu z PK wynosiła 1,8 do 5,2 g/ha.

Torfy am oniakowane w wysokiej tem peraturze okazały się nawozem słabo działającym. Plony uzyskiwane przy ich zastosowaniu były -niewiel­ kie, niewiele wyższe niż na PK.

Jedynie sałata na torfach am oniakowanych w wysokiej tem peraturze dała plony wysokie, równe plonom na azotanie amonu.

Również doświadczenia nad w pływ em następczym torfów amoniako­ w anych w wysokiej tem peraturze potw ierdziły słabą w artość nawozową tych torfów.

246 A. M aksimów i S. Liwski

LITERATURA

1. D a v i s R. O., M i l l e r R. R., S c h o l l W., Joum . Am. Soc. Agr., 27. N ew Jork (1935), str. 729—735.

2. D a v i s R. — Science, 71, N ew Jork (1935), str. 201—212.

3. D r a g u n o w S. — Trudy N. Inst, po udobrienijam i insektofungisidam , 127, Moskwa (1936), str. 7— 14.

4. D r a g u n o w S,. B a c h t i n a E. F. — Trudy N. Inst, po udobrienijam i insekto­ fungisidam, 127, Moskwa (1936), str. 19—25.

5. D r a g u n o w S. i R o s n o w s k a j a A. N. — Trudy N. Inst, po udobr. i in­ sektofungisidam , 127. Moskwa (1936), str. 67—77.

6. D r a g u n o w S. i Z a s e d a t e l e w a A. — Trudy N. Instituta po udobrien., 127, M oskwa (1936), str. 62—69.

7. F e u s t a 1 A. a Byers H. J. — Dept. Agr. Techn. Bull., nr 214, N ew Jork (1933). 8. G e d r o j ć K. — Uozenije o pogłotitielnoj sposobnosti poczw, Moskwa (1932),

153 str.

9. G r o n t h e r E. N., B r e n c h l e y E. — Journ. Amer. Soc., 26, (1934), str. 26—56. 10. H o w a r d L., P i n с к В. a H i b e r t G. E. — M echanism of Formation of: W

ater-solubles Nitrogenous Constituents, Ind. Eng. Chem., 27 (1935), 1508 str. LI. L e m m e r m a n O . — Zeit. Pflanz. Düng., 30 (1930), str. 1—33.

12. Ł o g w i n o w a Z. W. i S a n n i k o w a N. M. — D iejstw ije na urożaj organo- mineral. udobrienij i torfa, Trudy N. Inst, po udobr., 127, Moskwa (1936), str. 78—97.

13. M a k s i m ó w A. i G r u d z i ń s k i Z. — Sorpcja amoniaku gazowego i jonu amonowego przez torfy, „Roczn. Glebozn.“, 1, Warszawa (1950), str. 131— 148. 14. M a k s i m ó w A., G r u d z i ń s k i Z. — Wartość nawozowa torfów am oniako­

wanych, „Roczn. Nauk Roln.“, 66, W arszawa (1952), str. 65—76.

15. M a k s i m ó w A., D ł u b a k o w s k i S. — Nitryfikacja azotu torfów am oniako­ wanych, „Roczn. Nauk Roln.“, 66-A -l, Warszawa (1952), str. 77—94.

16. P a w l i k o w s k i S., S t o b i e c k i J. i S z a r a w a r a J. — „Roczn. Glebozn.“, 3, W arszawa (1954), str. 279—313.

17. P i n с к L. A., H o w a r d L. В. a H i l b e r t G. E. — Nitrogenous com position of ammoniated peat a. related products, Ind. Eng. Chem., 27 (1935), 440 str. 18. R o s i ń s k i S., T o m k ó w K., T u r o w s k a A. — Badania nad sorpcją amo­

niaku przez torf, Prace Gł. Inst. Górnictwa, Kom unikat 95, Stalinogród (1951), str. 1—15.

19. S c h o l l W. a D a v i s R. O. F. — Am m oniation of Peat for Fertil, Ind. Eng. Chem., 25, N ew Jork (1933), 1074 str.

20. S t a i k o f f Z. — Über die Ausnutzung des organisch gebundenen S tickstoffs der Hum usstoffe durch die Pflanzen, Ztschr. f. Pflanzenern., Düng. u. Bodenkunde., 6(51) (1938), str. 186—195.

21. S t a i k o f f Zw. — Über die Amm oniakbindung durch natuerliche u. künstl., Hum usstoffe, Sofia (1937), 75 str.

22. Z u s s e r E. — Obrabotka rastitieln. m atieriałow ammiakom pri raźnych tiem pie- iraturach i daw lenijach, Trudy Nauczn. Inst, po udobrienijam, 127, Moskwa (1936),

53 str.

23. M a j e w s k i F., M a k s i m ó w A. i S z m i d t ó w n a В. — W pływ torfu amo­ niakow anego na plon kapusty, R. N. R., 66 A -l, Warszawa (1952), str. 52—64. 24. F u c h s W., G a g a r i n R., K o t h n y H. — Biochem. Zeitschr., 85, Berlin (1933),

АЛЕКСАНДР МАКСИМОВ и СТЕФАН ЛИВСКИ ОБ УБОДРИТЕЛЬНОЙ ЦЕННОСТИ ТОРФА НАСЫЩЕННОГО АММИАКОМ ПРИ ВЫСОКИХ И Н И ЗКИ Х ТЕМПЕРАТУРАХ (К аф едра торфоведения Варшавской Главной Сельскохозяйственной Школы) Р е з ю м е В 1952 и 1953 гг. проведено вегетационные опыты в сосудах и по­ левые опыты по удобрительной ценности торфа аммонизированного при высоких и низких температурах. Цель опыта заклю чалась в сравнении между собой удобрительного достоинства торфа насыщенного аммиаком как при температурах высоких (от 100°—250°) так и температурах низких (не выш е 50°Ц) с удобрительной ценностью азотистых удобрений и обыкновенных смесей торф а с аммиачной водой. В торф ах насыщенных аммиаком при высокой температуре заключалось от 3,7 до 8,9% о валового азотР- Насыщение аммиаком проведено в ретортах Фишера. Вегетационные опыты в сосудах проведено с овсом, льном, горчицей, рапсом, салатом и маком. Из опытов следует, что удобрительная ценность торфов аммонизированных при низких температурах оказалась непостоянной. В опытах со льном и озимым рапсом удобрительная ценность тор­ фов насыщенных аммиаком оказалась равной ценности смеси азото- окислого аммиака с углекислым кальцием. В опытах по удобрительному последействию торфа содержащего аммиак на урожай овса оно оказалось сильнее, чем у нитрата аммо­ ния, тогда как в опытах с горчицей было одинаковым. Содержание азота в растениях вариантов с торфом насыщенным аммиаком при низких температурах оказалось равным или незначи­ тельно меньше, чем в вариантах с азотистыми искусственными удо­ брениями. Полевые опыты проведено с овсом и кормовой свеклой и затем, с целью определить последействие, после уборки овса по­ сеяно рож ь и после свеклы овёс. Удобрительная ценность торфа, поглотившего аммиак при низкой температуре, до опытам со свеклой была выш е ценности азотнокислого аммония с добавкой углекислого кальция. В опыте с рожью следующей за овсом последействие торф а с ам­ миаком и смесей торфа с аммиачной водой на урожай зерна оказа­ лось несомненным и прибавка сравнительно с Р К составляла от 1,В до 5,2 центн./га.