Nowa forma procesu adhezyjnego : (ustawa z dnia 27 listopada 1961 r. o zmianie przepisów postępowania karnego - Dz. U. Nr 53, .poz. 296)

Bronisław Koch

Nowa forma procesu adhezyjnego :

(ustawa z dnia 27 listopada 1961 r. o

zmianie przepisów postępowania

karnego - Dz. U. Nr 53, .poz. 296)

BRONISŁAW KO CH

Nowa forma procesu adhezyjnego*

(usfawa z dnia 27 listopada 1961 r. o zmianie przepisów postępowania karnego - Dz. U. Nr 53, .poz. 296)

1. Tendencje rozwojowe procesu adhezyjnego

Proces adhezyjny je st w historii procedury k arn ej instytucją bardzo dawną. Na tem at celowości istnienia tego procesu i jego dodatnich stron, w yrażających się przede w szystkich w szybkości, koncentracji i eko- mice postępowania, oraz na tem at cech ujem nych, w szczególności w po­ staci kom plikowania i przedłużania toku samego procesu karnego, istnie­ je bardzo obszerna literatu ra p raw n icza.1

Kodeks postępowania karnego, dopuszczając powództwa cywilne w postępow aniu karnym , wyznaczył im rolę w yraźnie dodatkową, ubocz­ ną. Sądy pow inny rozstrzygać je wówczas, gdy nie spowoduje to prze­ wleczenia procesu karnego. Zgodnie z art. 332 k.p.k. sąd może pozo­ staw ić powództwo cywilne bez rozpoznania, jeśli zebrany m ateriał do­ wodowy nie daje dostatecznej podstaw y do rozstrzygnięcia.

P rak ty k a sądów aż nazbyt hojnie korzystała z tej możliwości. Było to niew ątpliw ie jedną z przyczyn, dla której pokrzywdzeni stosunkowo rzadko w ybierali drogę procesu adhezyjnego w celu uzyskania pełnego zaspokojenia roszczeń odszkodowawczych. Znacznie częściej w ykorzy­ styw ano powództwo cywilne jako form alną podstawę do wzięcia udziału w procesie karnym celem posiłkowego popierania oskarżenia obok oskar­ życiela publicznego.

Powyższa praktyka i niechętny stosunek karników do procesu adhe­ zyjnego m usiały jednak znaleźć się w kolizji z tendencjam i rozwojowy­ m i tej instytucji w w arunkach państw a socjalistycznego.

Uzyskanie zadośćuczynienia za krzyw dy i szkody oraz szybkie roz­ strzyganie o roszczeniach odszkodowawczych również osób pryw atnych leżało nie tylko w interesie danej osoby pokrzywdzonej, ale także w in­ teresie społecznym.

Niezależnie od tego przedm iotem zamachów przestępczych stało się w większości w ypadków dobro społeczne. Bezpośredni in teres państw a w yrażał się zatem nie tylko w ściganiu przestępstw , lecz także w jak

* Z e w zg lę d u n a odimienny sposób u ję c ia zam ieszczam y — olbolk artyikułu d cc. D aszkiew icza — d ru g i aritykiuł, adw . K ocha, pośw ięcony te m u sa m e m u z a g a d ­

n ien iu . •

1 O b szern e p rz e d sta w ie n ie ty c h za g ad n ień (w ra z z p rz e g lą d e m bib lio g rafii) u W iesław a D a s z k i e w i c z a : P ro c e s ad h e zy jn y , 1961, str* '5—38.

54 B r o n i s ł a w K o c h Nr 9 (57)

najszybszym uzyskaniu odszkodowania. W yrów nanie więc szkód w yrzą­ dzonych w m ieniu społecznym stało się jednym z pierwszoplanowych zagadnień.

Obowiązek w indykacji odszkodowań należał i należy do pokrzyw dzo­ nych instytucji państw ow ych oraz jednostek gospodarki uspołecznionej. W praktyce jednak w indykacja należności odszkodowawczych nie na­ dążała za w ykryw alnością przestępstw . Zbyt późne wnoszenie powództw; brak dokonanych w porę zabezpieczeń stały się jedną z przyczyn niewiel­ kiej ściągalności należności odszkodowawczych. Spraw a ich w indykacji (zwłaszcza mank) jest od lat żelaznym punktem program u praw ie każ­ dej narady radców praw nych.

K ilkakrotnie podejmowane nowelizacje przepisów kodeksu postępo­ w ania karnego zm ierzały między innym i do zm iany niechętnej proceso­ wi adhezyjnem u praktyki. Tendencje ustawodawcze były tu najzupeł­ niej wyraźne; zaw ierały one dążenie (w m aksym alnie możliwym zakre­ sie) do rozstrzygania w procesie karnym o roszczeniach odszkodowaw­ czych, zwłaszcza in stytucji uspołecznionych.

D ekret z 21 grudnia 1955 r. o zmianie przepisów postępowania k arn e­ go (Dz. U. N r 46, poz. 309) w prowadził możność wnoszenia powództw adhezyjnych przez prokuratora, jeżeli wymaga tego interes społeczny (art. 66 § 3 i § 4 k.p.k.). 2 Okazało się jednak, że iprzepisy te nie zmie­ niły praktyki, tak że powództwo adhezyjne wnoszone przez prokurato­ ra należą do rzadkości.

K ontynuując przeto konsekw entnie nowe tendencje rozwojowe pro­ cesu adhezyjnego, ustaw a z 27 listopada 1961 r. o zmianie przepisów po­ stępow ania karnego (Dz. U. N r 53, poz. 296) sięgnęła po środki rady­ kalne, będące nowością na tle dotychczasowych przepisów kodeksu po­ stępow ania karnego.

Wprowadzone zm iany idą w dwóch kierunkach:

a) zobligowania pokrzywdzonych in stytu cji państw ow ych, jednostek go­ spodarki uspołecznionej i organizacji społecznych do szybkiej w in­ dykacji należności przez w prowadzenie zalecenia wnoszenia powództw cyw ilnych w procesie karnym (art. 248 § 4 k.p.k.) — przy jedno­ czesnym nałożeniu na prokuratora obowiązku zbierania inform acji oraz zawiadam iania pokrzywdzonej jednostki o w niesieniu aktu oskarżenia; prokuratorow i przysługuje przy tym .praw o kontroli w postaci żądania w yjaśnienia przyczyn niezgłoszenia powództwa cywilnego^ (art. 233 § 1 lit. d) k.p.k. oraz art. 248 § 4 k.ip.k.),

b) udzielenia sądom karnym możności, a w pew nych w ypadkach nało­ żenia na nie obowiązku orzekania z urzędu o roszczeniach odszko­ dowawczych mimo b raku form alnie wniesionego powództwa cyw il­ nego (art. 3311 k.p.k.).

W prowadzenie w łaśnie tej ostatniej in stytucji do procesu karnego ma ch ara k ter w ybitnie nowatorski. Przysporzy ona niejednokrotnie sporo

2 A nalogiczne 'u p ra w n ien ia p r o k u ra to r a przew idiziane są w u sta w o d a w stw a ch

inn y ch ipaństw so c jalisty c zn y c h , a m ia n o w icie B u łg arii, R um unii, Ju g o sła w ii, zw łaszcza zaś w u staw iodaw stw aeh Z SR R i re p u b lik zw iązkow ych (cyt. w e d łu g W. D a s z k i e w i c z a , op. cit., str. UCi—111).

•N r 9 (67) N ow a fo rm a procesu a d h e zy jn e g o

kłopotu, rzutow ać też będzie w sposób bardzo istotny na dalszy rozwój procesu adhezyjnego. •

S tąd — trzeba omówić przede wszystkim tę nową instytucję proce­ su, tj. zasądzanie odszkodowań z urzędu.

2. Nowa forma procesu adhezyjnego na tle zasad procesowych

Przepis art. 3311 k.p.k. przew iduje zasądzanie z urzędu odszkodowań na rzecz pokrzyw dzonych instytucji, przy czym w w ypadku zagarnięcia mienia orzeczenie o odszkodowaniu jest obligatoryjne (art. 3311 § 1 k.p.k.), a w w ypadku szkód wyrządzonych innym i przestępstw am i — fakultatyw ne (art: 3311 § 2 k.p.k.). Różnice pomiędzy obu przepisam i do­ tyczą kilk u kwestii, podstaw a jednak je st wspólna: z a s ą d z e n i e o d s z k o d o w a n i a z u r z ę d u . To właśnie jest wyłomem i nowością w zasadach procesu karnego.

Proces adhezyjny w kodeksie postępowania karnego op arty był na za­ sadzie skargowości i kontradyktoryjności — niezależnie od zasady, sk ar­ gowości i kontradyktoryjności samego procesu karnego. Dotyczy to prze­ de w szystkim wszczęcia procesu, gdyż w dalszym jego toku spotyka się elem enty zasady śledczej.3

Dodatnią, konieczną przesłanką procesu adhezyjnego było istnie­ nie (wniesienie) powództwa cywilnego oraz istnienie stro n proceso­ wych, tj. powoda cywilnego oraz oskarżonego jako pozwanego cywilnie.4

Omawiana nowela wprowadza zm iany w stosunku do obu tych prze­ słanek.

Już w myśl art. 331 k.p.k. sąd nie był związany zakresem zgłoszo­ nych roszczeń, a według niektórych autorów cofnięcie powództwa w y­ magało zgody s ą d u .5 Samo jednak wszczęcie procesu adhezyjnego mogło nastąpić tylko przez wniesienie powództwa cywilnego.

Przepis art. 3311 k.p.k. odstępuje — jeśli chodzi o wszczęcie procesu — od zasady skargowości, w prow adza natom iast w to miejsce zasadę śled­ czą, pozostawiając jednak w toku procesu równolegle wszelkie elem en­ ty kontradyktoryjności.

Na tym tle wyłania się zagadnienie istnienia stron procesowych, ściślej mówiąc — strony skarżącej, sytuacja bowiem procesowa oskar­ żonego jako strony pozwanej cywilnie nie uległa żadnej zmianie.

Pokrzywdzona instytucja jako strona w sensie m aterialnopraw nym w tego typu procesie nie w ystępuje. Podobna sytuacja istniała już po zm ianach wprowadzonych nowelą z 21 grudnia 1955 r., bo p ro k u rato r mógł w myśl art. 66 § 3 k.p.k. wytoczyć powództwo, domagając się za­ sądzenia roszczeń cywilnych na rzecz pokrzywdzonego.

3 Pot. Ste'n:sław Ś l i w i ń s k i : Pitfski proces k arny przed sąćsm powszechnym, 1961, str. 69; W. D a s z k i e w i c z , cip. ciit., str. 53—53.

4 W. D a s z k i e w i c z , os>. cit., s tr. 73—75.

5 S ta n is ła w Ś l i w i ń s k i , op. cit., str. 188— 189. W edług te g o a u to r a an alo g ia z a rt. 209 § 3 k.ip.c., o d m ie n n ie zaś W. D a s z k i e w i c z (cip. cit., str. 151) o raz K a l i n o w s k i i ( S i e w i e r s k i (K om entarz do k o d ek su p o stę p o w an ia kannego, str. 118, u w ag a 8).

B r o n i s l a w K o c h № 9 (57)

W literatu rze przedm iotu w ielu autorów , opierając się na treści art. 47 K.p.k., wypowiada pogląd, że stroną w procesie karnym je st państwo, p ro k u rato r zaś w ystępuje jako organ państw a, spełniając funkcje oskar­ ż y cfelskie w sensie form alnoprocesow ym .6 N iektórzy autorzy — pomi­ jając ścisłe sprecyzowanie, kto je st stroną — uw ażają, że p ro k u rato r m g będąc nią, korzysta jednak w procesie karnym samoistnie z praw s tro n y .7 Pogląd pierw szy, k tó ry uznaje p aństw o za stronę, w ydaje się 'być bardziej przekonyw ający.

Pew ną (a dla niniejszego tem atu — istotną) różnicę zdań wywołał stosunek państw a jako strony procesowej bądź pro k u rato ra jako korzy­ stającego z praw strony — do pokrzywdzonego jako strony w rozum ie­ niu m aterialnopraw nym . Prof. Śliw iński uważał, iż państwo je st „po- macnikiem procesowym” pokrzyw dzonego.8 Słuszniejszy jednak w ydaje si4 pogląd, że państw o je st stroną działającą w prawdzie w im ieniu własnym, ale na rzecz osoby trzeciej — pokrzywdzonego.9

P ro k u rato r nie działa w im ieniu (pokrzywdzonego, aczkolwiek działa na jego rz e c z .10 Jego udział jako strony procesowej nie wyłącza też od­ rębnej roli pokrzywdzonego jako strony, jeżeli zgłosi on swój udział (art. 66 § 4 k.p.k.).

Jeżeli przyjm ie się, iż stroną w procesie adhezyjnym wytoczonym przez p ro k u ratora (art. 66 § 3 k.p.k.) je st państw o, to sytuacja na tle przepisu art. 3311 k.p.k. nie ulega zasadniczej zmianie. Zasądzenie rosz­ czeń odszkodowawczych 2, urzędu następuje — podobnie jak w w ypadku art. 66 § 3 k.p.k. — w' interesie społecznym. Za stronę procesową na­ leży zatem uznać również państwo. W prowadzenie in stytucji orzekania z urzędu nie zw alnia pro k u ratora jako organu państw a od reprezento­ wania interesu społecznego, a tym samym interesu państw a w toku pro­ cesu.

Rozumowanie powyższe nie zmieniłoby sie zasadniczo, gdyby się przy­ jęło w spom niany już wyżej pogląd polemiczny na rolę p ro k u rato ra jako wykonującego sam oistnie funkcję strony.

Zmiana wprowadzona przez art. 3311 k.p.k. polega na tym, że nieza­ leżnie od inicjatyw y stron sąd z urzędu czuwa nad interesem społecz­ nym i państw a, inicjując na podstaw ie złożonego aktu oskarżenia ze­ branie dowodów i doprowadzając do orzeczenia w yrokiem o roszcze­ niach odszkodowawczych. Nie zmienia to jednak roli prokuratora, na którym nadal ciąży taki obowiązek, jak gdyby popierał on wniesione

6 P or. S. S 1 i w i ń 9 k i, cp. cit., isfcr. 164 i 170; W. D a s z k i e w i c z : O sk a r­ życiel w p o lsk im p ro c e sie k a rn y m , 1960, str. 25 i n a s t.; S. K a l i n o w s k i i M. S i e w i e r s k i : K o m e n ta rz do k.p.k. s tr . 83, u w ag a l id,o a rt. 47; A. K a f t a l : R ecenzja, N P n r 4/61, s tr. 517 i 51®; t e g o ż a u t o r a : Jeszcze w sp ra w ie k o m e n ­ ta rz a d o k.p.k., N P n r 12/61, s tr. 1586— 1588.

7 P o r. H o c h i b e r g , Mi u r z y n o w s k i, S c h a f f : K o m en tarz do k.p.k., str. 96, u w ag a 3 d o a r t. 47; A. M u r z y n o w s k i : W odpow iedzi n a rec en zję, N P n r 10/61, str. 1274.

8 S. S 1 i w i ń s k i, op. cit., str. 18.

9 W. D a s z k i e w i c z : P ro ces a d h e zy jn y , str. 117— 125, oraz p rze d sta w io n e ta m pogląd y polem iczne.

10 P or. ta k ż e S. K a l i n o w s k i i M. S i e w i e r s k i , cip. cit., str. 11®, u w a ­ g a 17 do a rt. 66.

№ 9 (57) Nowe. fo rm a procesu a d h e z y j n e f ₅₇

w trybie art. 66 § 3 k.p.k. powództwo adhezyjne. W szczególności zgłasza on w nioski co do przeprow adzenia dowodów, bierze czynny udział w postępow aniu dowodowym i składa w nioski końcowe w gło­ sach stron.

Na tle powyższych rozważań w yłania się więc zagadnienie, czy zasą­ dzenie odszkodowań z urzędu w trybie art. 3311 k.p.k. m a charak ter procesu adhezyjnego.

Przedm iotem procesu karnego jest zarzucony oskarżonem u czyn n a­ ruszający jakąś normę praw a karnego m aterialnego, a zasadniczym ce­ lem procesu karnego jest urzeczywistnienie państwowego praw a karania za ten c z y n .11

W iprocesie k arny m sąd tylko w yjątkow o orzeka o cyw ilnoprawnych skutkach przestępstw , realizując roszczenie podmiotów praw iprywat- nych. Tego rodzaju postępowanie co do tych cyw ilnoprawnych sk u t­ ków przestępstw a nazyw a się procesem adh ezy jn y m .12

K ry terium charakteryzującym proces adhezyjny — w odróżnieniu od właściwego procesu karnego — je st więc przedm iot procesu i rozstrzyg­ nięcia, tj. roszczenie cywilnoprawne.

Przepis art. 3311 k.p.k. norm uje właśnie orzekanie o roszczeniach cy­ w ilnopraw nych w (procesie karnym , w prow adzając w stosunku do do­ tychczasowych przepisów o procesie adhezyjnym tę zmianę, że mimo b rak u powództwa sąd z urzędu rozstrzyga o pew nych roszczeniach, tak jak by powództwo zostało wniesione. Zachowane jest w pełni prawo oskarżonego do obrony przed tym roszczeniem cywilnoprawnym , jak również ciąży na prokuratorze obowiązek troski o wykazanie słuszności roszczenia. Dlatego przepis art. 3311 k.p.k. umieszczony został pomiędzy przepisam i {art. 331 i 332 k.p.k.) dotyczącym i orzeczenia o powództwie cywilnym.

Wydaje się więc — aczkolwiek pogląd ten może się okazać dyskusyj­ n y — że art. 3311 k.p.k. w prowadza nową, ograniczoną (w zakresie przed­ m iotu orzekania) formę procesu adhezyjnego toczącego się z urzędu.13

Przepis art. 3311 k.p.k. ma oczywiście zastosowanie tylko subsydiar- ne w tedy mianowicie, gdy ani strona w rozum ieniu m aterialnopraw nym , an i p ro k u rato r nie wnieśli powództwa, cywilnego.

3. Stosowanie przepisów procesowych i prawa materialnego w procesie adhezyjnym foczqcym się z urzędu

W literatu rze przy jęty je st pogląd, że proces adhezyjny jest procesem k arn ym o roszczenie cywilne.14 W om awianym więc typie procesu ad­ hezyjnego, toczącego się z urzędu, będą mieć zastosowanie oczywiście przepisy kodeksu postępowania karnego, a tylko wyjątkowo — w dro­

11 <S. S l i - w i ń s k i, op. c it., s tr . 6 o ra z MS— 120. 12 W. D a s z k i e w i c z , op. cit., s tr . 4—5.

13 W. D a s z k i e w i c z , op. ciit., str. 74, w y m ien ia n ie k tó re ko d ek sy p a ń s tw so c jalisty c zn y c h (tu rk m e ń sk i, alb ań sk i, u k ra iń sk i), k tó re w p ro w a d ziły m ożność o rz e k a n ia o ro szc ze n iac h cy w iln y ch , w y n ik ły c h z p rz e stę p s tw a , bez sk a rg i u p r a w ­ nionego.

B r o n i s ł a w K o c h _{N r 9 (57)}

dze analogii — można stosować pew ne przepisy procesowe cyw ilne (np. art. 330 k.p.c.).15

W praktyce nie pow inny również w ystąpić trudności, jeśli chodzi o stobunek art. 3311 k.p.k. do dotychczasowych przepisów o powództwie adhezyjnym . A rt. 3311 k.p.k. norm uje odrębnie i praw ie w yczerpująco wszystkie kw estie dotyczące powództwa cywilnego.

I tak przepisy o powodzie cywilnym jako stronie procesowej (art. 66, 6S, 70, 331 k.p.k.) są w procesie adhezyjnym , toczącym się z urzędu, bez­ przedm iotowe, a to wobec b raku powoda cywilnego jako strony w sensie formalnoprocesowym. N atom iast stronę w rozum ieniu m aterialnopraw - nego upraw nienia określa samoistnie przepis art. 3311 k.p.k., w ym ienia­ jąc instytucje państwowe, jednostki gospodarki uspołecznionej oraz o r­ ganizacje społeczne.

N*e będzie też mieć zastosowania w om awianej formie procesu adhe- zyjnego przepis art. 66 § 4 k.p.k., bo skoro p ro k u rato r nie wniósł p o - . wćdztwa cywilnego, to pokrzywdzony nie może się do niego przyłą­ czyć bądź zgłaszać roszczeń dodatkowych.

Zakres roszczeń, których można dochodzić w procesie adhezyjnym, określa art. 66 § 1 k.p.k. łącznie z art. 67 lit. b) k.p.k. W procesie zaś adhezyjnym toczącym się z urzędu zakres orzekania unorm ow any jest treścią art. 3311 § 1 k.p.k. (rów nowartość pieniężna zagarniętego mienia) oraz art. 3311 § 2 k.p.k. (równowartość pieniężna szkody w m ieniu spo­ łecznym jako w ynik jakiegokolwiek przestępstw a).

Negatyw ne przesłanki procesowe powództwa adhezyjnego skargow e­ go, mianowicie zawisłość sporu cywilnego i uprzednie rozstrzygnięcie w procesie cywilnym, wymienione są w art. 67 lit. a) k.p.k. D odatnią przesłanką procesową jest norm alny try b postępowania. Brak tej prze­ słanki w ystępuje w w ypadku postępow ania przeciwko nieletnim (art. 475 § 1 k.p.k.) oraz w w ypadku postępowania doraźnego (art. 12 ust. 3 dekretu o postępow aniu doraźnym — Dz. U. z 1944 r. N r 33, poz. 244).1K Powyższe przesłanki ujem ne jak również brak dodatniej przesłanki pro­ cesowej zostały powtórzone w sposób analogiczny w art. 3311 § 4 k.p.k. Pow tórzenie tych właśnie przepisów w skazuje na odrębność uregulo­ w ania nowej form y procesu adhezyjnego toczącego się z urzędu.

Dotychczasowe zasady i orzecznictwo w powyższych kw estiach będą mieć odpowiednie zastosowanie do art. 3311 § 4 k.p.k.

Omówienia wymaga jedynie zawisłość sporu cywilnego jako ujem na przesłanka procesu adhezyjnego.

Jeżeli dotychczas uważało się, że w procesie adhezyjnym zarzut za­ wisłości sporu przed sądem cywilnym był słuszny, bez względu na to, czy proces cyw ilny wszczęto przed czy po wytoczeniu powództwa adhe­ zyjnego,17 to tym bardziej pogląd ten musi mieć zastosowanie w postę­ powaniu toczącym się w trybie art. 3311 k.p.k. B rak tu bowiem form al­

15 S. Ś l i w i ń s k i , op. eit., str. 188; W. D a s z k i e w i c z , oro. ci't., str. 23—35 (i cy to w a n e tsim orzecznictw o); H o c h to e r g , M u n y n o w s k i , S c h a f f : Ko­ m e n ta rz d o ‘k o d e k su p o stę p o w a n ia k arn e g o , 1959, s tr . 115.

16 W. D a s z k i e w i c z , op. fcit., s tr . 70—71.

17 S. Ś l i w i ń s k i , qp. cit., istr. (184 o ra z W. D a s z k i e w i c z , op. cit., s tr . 80 (i cy to w a n e ta m orzecznictw o).

N r 9 (57) N ow a fo rm a procesu adhezyjnego _5ÎT

nie wniesionego powództwa cywilnego i dlatego ani wniesienie ak tu oskarżenia, ani naw et rozpoczęcie rozpraw y głównej nie stw arzają fo r­ m alnie stanu zawisłości siporu o roszczenie cywilne. Pokrzyw dzona in ­ stytucja może zatem aż do chwili wydania w yroku uwzględniającego w spraw ie karn ej odszkodowanie na rzecz tej instytucji wytoczyć powódz­ two przed sądem cywilnym (np. w okresie przerw y w rozpraw ie karnej), w yłączając tym samym potrzebę i możność zasądzenia odszkodowania w trybie art. 3311 k.p.k. N atom iast od chw ili zapadnięcia w yroku pierw ­ szej instancji w spraw ie karnej, uwzględniającego roszczenie cywilne,, aż do czasu jego uprawomocnienia się należy przyjąć istnienie zawisłoś­ ci sporu w stosunku do wniesionego ew entualnie po tym w yroku po­ wództwa p rzed sądem cywilnym. P raktycznie trudności mogą w yniknąć stąd, że pokrzywdzona instytucja może nie wiedzieć jeszcze o treści za­ padłego w spraw ie karnej w yroku. O ile 'bowiem obowiązku bądź u p ra­ w nienia sądu do uwzględnienia odszkodowania w trybie art. 3311 k.p.k. nie można identyfikować z form alnie wniesionym powództwem, o tyle- wydanie w yroku zasądzającego to odszkodowanie jest już skonkrety­ zowanym stanem zawisłości sporu (do chwili prawomocności w yroku).

Pffcepis art. 332 k.p.k. o możnośct pozostawienia powództwa cyw ilne­ go bez rozpoznania znajduje częściowy odpowiednik w treści a rt. 3311 § 1 k.p.k. („ńa podstawie ujawnionych w spraw ie m ateriałów ”) oraz w fa­ kultatyw ności stosowania art. 3311 § 2 k.p.k.

Na podstaw ie powyższego zestawienia porównawczego należy zatem dojść do wniosku, że dotychczasowe przepisy o powództwie cyw ilnym w procesie karnym m ają w nowym typie procesu adhezyjnego tylko ana­ logiczne zastosowanie, jak np. art. 69 § 2 i § 3 k.p.k. w związku z art. 3311 § 5 k.p.k. (zaskarżanie postanowień o zabezpieczeniu).

Uwzględnienie (merytorycznie) odszkodowania następuje oczywiście na podstawie przepisów m aterialnych praw a cywilnego. Zależnie od oko­ liczności spraw y mogą mieć zastosowanie różne przepisy praw a cyw il­ nego, a nie tylko te, które dotyczą ustalenia wysokości odszkodowania. Przykładow o można tu wymienić pew ne wypadki, l^tóre w praktyce na pewno będą się zdarzać.

Tak więc sąd powinien zawsze ustalać, czy nie nastąpiło wygaśnięcie - roszczenia odszkodowawczego w całości łu b w części przez zw rot rze­ czy, napraw ienie szkody w naturze lub przez zapłatę odszkodowania. Wygaśnięcie roszczenia należy uwzględniać w każdym stadium proce­ su.18 Jeśii zatem zapłata nastąpi po w ydaniu w yroku w pierw szej in ­ stancji, to w razie wniesienia rew izji sąd rew izyjny powinien uchylić orzeczenie uwzględniające odszkodowanie i pominąć w całości lub w części rozstrzygnięcie w tym zakresie, jako bezprzedmiotowe. Zasądze­ nie dotyczy bowiem roszczenia cywilnego, a nie instytucji o ch arakte­ rze penalnym.

P rzy uw zględnianiu odszkodowań (art. 3311 § 2 kjp.k.) za szkody w y­ nikłe z przestępstw z art. 286 k.k. należy zwracać uwagę na możliwość iprekluzji z art. 473 k.z.19 Wydaje się przy tym , że okres prekluzyjny zo­

18 For. A. D ą 'b : Z m iana p rze p isó w p o stę p o w an ia karn eg o , „ P a le s tra ” n r 6/62, s tr . 37.

60 B r o n i s ł a w K o c h _{Nr 9 (57)}

stałb y przerw any przez rozpoczęcie rozpraw y głównej, gdyż dopiero od tej chwili można ustalić brak powództwa cywilnego i z tą też chwilą pow stają upraw nienia sądu do orzekania z urzędu.

Oskarżony może podnieść zarzut dokonanego potrącenia, i to wszelkich p reten sji wzajem nych, bez względu na ich ty tu ł praw ny. Oświadczenie o potrąceniu pow inno być złożone w w arunkach a rt. 254 § 2 k.z., a za­ tem wobec strony w rozumieniu materiadnoprawnym . Potrącone rosz­ czenia w zajem ne mogą pochodzić ze stosunku pracy -(wynagrodzenie, premia), z ty tu łu roszczeń odszkodowawczych oskarżonego oraz z innych tytułów .

Wreszcie p rzy roszczeniach odszkodowawczych w ram ach art. 3311 § 2 k.p.k. może mieć zastosowanie przepis art. 158 § 2 k.z. o zm niejszeniu odszkodowania w skutek współwiny pokrzywdzonej instytucji (zwłaszcza w spraw ach o przestępstw a polegające na spow odow aniu. niedoboru).

Skoro więc proces toczy się w ram ach przepisów kodeksu postępow a­ nia karnego, to sąd zgodnie z zasadą dochodzenia p raw dy obiektyw nej oraz w związku z orzekaniem w danym w ypadku z urzędu (art. 8 i 3311 k.p.k.) obowiązany je st przeprow adzać dowody z urzędu i ustalać istot­ ne okoliczności dla rozstrzygnięcia roszczeń odszkodowawczych. Ko­ nieczne jest z tego względu zebranie z jednej strony dowodów dotyczą­ cych wysokości szkody, a z drugiej strony zadanie oskarżonem u — zwłaszcza nie m ającem u obrońcy — pytań dotyczących najbardziej ty ­ powych zarzutów , jakim i są zapłata roszczenia, istnienie roszczeń w za­ jem nych nadających się do potrącenia, współwina instytucji pokrzyw ­ dzonej itp. W zależności od otrzym ania w yjaśnień oskarżonego może zajść potrzeba przeprow adzenia dowodów.

4. Obligatoryjne zasqdzanie odszkodowań z urzędu

A rt. 3311 § 1 k.p.k. nakłada na sąd obowiązek zasądzenia z urzędu odszkodow ania w razie skazania oskarżonego za zagarnięcie mienia spo­

łecznego.

Powyższy obowiązek może się stać niejednokrotnie przyczyną pew ­ nych trudności dowodowych i rozwlekłości postępowania, a to wobec konieczności ustalania okoliczności i rozstrzygania problem ów cywili- stycznych, odbiegających od tem atyki samego procesu karnego (np. -oświadczenie o potrąceniu roszczenia wzajemnego itp.).

W norm alnym procesie adhezyjnym sąd może, stosując przepis art. 332 k.p.k., pozostawić powództwo w całości lub w części bez rozpozna­ nia wobec b raku dostatecznych m ateriałów dowodowych. Pozorną sprzecznością z zasadą obligatoryjnego zasądzenia roszczenia jest umiesz­ czenie w przepisie art. 3311 § 1 k.p.k. odpowiednika art. 332 k.p.k. Oma­ w iany przepis stanow i bowiem, że sąd zasądza odszkodowanie „na pod­ staw ie ujaw nionych w sprawie m ateriałów ” . O kreślenie to należy rozu­ mieć w ten sposób, że zasądzenie następuje wówczas, gdy ujaw nione w spraw ie m ateriały dowodowe na to pozwalają. Odmienna in terp re­ tacja, mianowicie w tym sensie, że sąd mógłby zasądzić odszkodowanie .naw et wówczas, gdyby m ateriały dowodowe były niepełne, byłaby

Nr t (57) Noxoa fo rm a procesu a d h ezy jn eg o _{s i}

sprzeczna z zasadą dochodzenia praw dy obiektyw nej. Ocena zaś „u jaw ­ nionych” m ateriałów nastąpić może dopiero w końcowej fazie procesu, podczas lub po zamknięciu przewodu sądowego, gdy m ateriały są ju ż ujaw niane. Jeśli bowiem potrzeba przeprow adzenia dodatkowych dowo­ dów związanych z orzeczeniem o odszkodowaniu ujaw ni się na począt­ ku procesu, to niew ątpliw ie dowody należy przeprowadzić, mimo że mo­ gą one odbiegać od tem atyki samego procesu karnego.

In terpretacja powyższa prowadzi do wniosku, iż obligatoryjność za­ sądzenia roszczeń odszkodowawczych przew idziana w art. 3311 § 1 k.p.k. jest względna, zależy ona bowiem od oceny w końcowej fazie procesu,, czy zebrany m ateriał daje podstawę do orzeczenia o roszczeniu odszko­ dowawczym.

Oczywiście obligatoryjność rozstrzygnięcia je st zasadą, a odstępstw o od niej może być tylko w yjątkiem . Sądy pow inny przy tym korzystać z możliwości choćby częściowego rozstrzygnięcia. Jeśli np. oskarżony podniesie zarzut potrącenia roszczenia wzajemnego w wysokości 2 000 zł, a wartość zagarniętego mienia wynosi 10 000 zł, to choćby rozstrzygnię­ cie o słuszności roszczenia wzajemnego nie było możliwe, sąd może i powinien zasądzić niesporną różnicę w kwocie 8 000 zł, nie orzekając o spornej części roszczenia.

Sąd, nie orzekając o roszczeniach bądź o całości roszczeń objętych przepisem art. 3311 § 1 k.p.k., powinien w uzasadnieniu w yroku podać

przyczyny b raku rozstrzygnięcia w tym zakresie.

Przepis art. 3311 § 1 k.p.k. ma zastosowanie tylko w wypadkach ska­ zania za zagarnięcie mienia. Będą tu oczywiście należeć w szystkie w y­ padki zagarnięcia mienia społecznego przewidziane ustaw ą z 18 czerwca 1959 r. o odpowiedzialności karnej za przestępstw a przeciw własności społecznej (Dz. U. N r 35, poz. 228), i to zarówno proste, jak i kw alifi­ kowane (art. 1, 2, 3, 5 i 6 cyt. ustawy). N atom iast om awiany przepis nie ma zastosowania w wypadkach paserstw a (art. 4 i 7 cyt. ustawy).

Ustawa określa instytucje pokrzywdzone, na rzecz których powinno nastąpić zasądzenie odszkodowania, a to przez wyliczenie „instytucji państwowych, jednostek gospodarki uspołecznionej lub organizacji spo­ łecznych”. Oczywiście istotną i decydującą przesłanką do stosowania art. 3311 § 1 k.p.k. jest ustalenie, że przedm iotem zagarnięcia było m ie­ nie społeczne, przy czym ustalenie społecznego charakteru mienia na­ stępuje w ram ach cytowanej ustaw y z 18 czerwca 1959 r. o odpowiedzial­

ności karnej za przestępstw a przeciw własności społecznej.

Przedm iotem obligatoryjnego zasądzenia jest stosunkowo wąski za­ kres roszczeń odszkodowawczych. Sąd zasądza bowiem tylko „odszkodo­ wanie pieniężne, odpowiadające wartości zagarniętego m ienia”. W p rak ­ tyce będzie to kw ota przyjęta w w yroku karnym skazującym — po uwzględnieniu ew entualnej częściowej zapłaty, skutecznego praw nie po­ trącenia preten sji w zajem nej itp.

W artość zagarniętego mienia je st pojęciem węższym niż szkoda w ro- zymieniu cyw ilnoprawnym oraz szkody w rozum ieniu ustaw y z 21 stycz­ nia 1958 r. o wzmożeniu ochrony mienia społecznego przed szkodami w y­ nikającym i z przestępstw a (Dz. U. N r 4, poz. 11). Stąd też mogą zdarzyć się wypadki, w ' których wartość zagarniętego mienia będzie

stosunko-62 B r o n i s ł a w K o c h N r 9 (57)

w o m ała (np. wartość skradzionych pasów transm isyjnych), przy czym tylko ta w artość będzie podlegać obligatoryjnem u zasądzeniu z urzędu, gdy tym czasem całość szkody (np. Wskutek unieruchom ienia maszyn) m oże być bardzo poważna. •

Dotychczasowe ustaw odaw stw o przewidziało już wypadek obligato­ ryjnego zasądzenia odszkodowania w art. 5 ust. 4 ustaw y z 18 czerwca 1959 r. o odpowiedzialności karnej za przestępstw a przeciw własności społecznej (Dz. U. N r 36, poz. 228). P rzy kradzieżach leśnych sąd orze­ ka obowiązek zw rotu podw ójnej w artości zagarniętego drzewa. Pod­ w ójna w artość w skazuje na penalny (a więc odmienny) ch arakter tego przepisu (por. część IV wytycznych całej Izby K arnej S.N. — OSN 37/62). Z tego względu om awianych wyżej, zasad dotyczących art. 3311 § 1 k.p.k. nie można stosować do przepisu art. 5 § 4 cyt. ustaw y.

5. Fakultatywne zasądzenie odszkodowań z urzędu

W uzupełnieniu ograniczonych przedmiotowo wypadków obligatoryj­ nego zasądzania odszkodowań z urzędu przepis art. 3311 § 2 k.p.k. daje sądowi możność zasądzenia z urzędu odszkodowania także w szerszych .rozmiarach oraz w razie skazania za wszelkie przestępstw a, w wyniku

których została wyrządzona szkoda w m ieniu społecznym.

F akultatyw ności tego upraw nienia sądu nie można utożsamiać z do­ w olnością i swobodą w yboru. Tendencja ustawodawcza jest w yraźna, we w szystkich więc w ypadkach, gdy stan zebranych dowodów na to pozwa­ la, sąd powinien dążyć do orzeczenia o odszkodowaniu.

Różnica pomiędzy instytucją obligatoryjnego zasądzenia odszkodowa­ nia w myśl art. 3311 § 1 k.p.k. a upraw nieniem sądu z art. 3311 § 2 k.p.k. w ynika w dużej mierze z potrzeby i możności przeprow adzenia ew entualnego dodatkowego postępowania dowodowego w zakresie rosz­

czeń cywilnych. W pierwszym w ypadku spraw o zagarnięcie mienia spo­ łecznego, ze względu na dużą szkodliwość społeczną czynów oraz brak (zazwyczaj) skomplikowania zagadnień odszkodowawczych, ustaw a wło­ żyła na sąd obowiązek zebrania m ateriału dowodowego — naw et z prze­ kroczeniem właściwej tem atyki procesu karnego — w takim zakresie, aby uzyskać m ateriał do rozstrzygnięcia. W drugim zaś w ypadku zasądze­ nie odszkodowania pow inno nastąpić (jeśli jest to możliwe) tylko w nor­ m alnych ram ach tem atycznych procesu karnego.

U staw a w art. 3311 § 2 k.p.k. używa określenia: „w razie skazania za inne przestępstw o”, naw iązując do poprzedniego przepisu dotyczącego tylko wypadków zagarnięcia mienia. Oczywiście nie jest to przeciw sta­ wienie, lecz uzupełnienie tego ostatniego przepisu. Wychodząc poza konieczność zasądzenia rów nowartości zagarniętego mienia, sąd może za­ rów no w tych samych w ypadkach zagarnięcia mienia, jak i w razie ska­ zania za inne przestępstw a zasądzić w m yśl art. 3311 § 2 k.p.k. kw otę odpow iadającą wysokości całej szkody.

Przedm iotow ą przesłanką stosowania omawianego przepisu jest istnie­ nie w ynikłej z przestępstw a szkody w m ieniu społecznym. Pomiędzy ^przestępstwem a pow stałą szkodą m usi zatem istnieć bezpośredni, a nie tylko pośredni związek przyczynowy. J e s t to ujęcie analogiczne do treś­

№ 9 (57) Noloa fo rm a procesu aćLhezyjnego 63

ci art. 66 § 1 k.p.k. Pojęcie bezpośredniego związku przyczynowego pomiędzy przestępstw em a szkodą wywołało nieraz różnicę poglądów.20 Sąd na podstawie art. 3311 § 2 k.p.k. może zasądzić z urzędu tylko odszkodowanie pieniężne. J e s t to zatem węższy zakres od użytego w art. 66 § 1 k.p.k. pojęcia roszczeń m ajątkow ych, do których oprócz od­ szkodowań pieniężnych należeć będą roszczenia o wydanie rzeczy, przy­ w rócenie do pierwotnego stanu itp.21

_W związku z odmiennym nieco ujęciem odszkodowania w stosunku do powództwa adhezyjnego skargowego może wyłonić się problem za­ k resu szkody w rozum ieniu art. 3311 § 2 k.p.k. Skoro w danym w ypad­ k u proces toczy się bez udziału powoda cywilnego, opierając się tylko na m ateriałach procesu karnego, to w ydaje się, że szkodę należy u sta­ lać w ram ach pojęć praw nokarnych. Zakres ten będzie jednak szerszy od szkody w rozum ieniu skutku przestępnego, przewidzianego w dyspozy­ cji m aterialnej danego przestępstw a. Tego rodzaju szersze pojęcie szko­ dy w stosunku do skutku przestępnego w prow adził art. 1 § 1 ustaw y z dnia 21 stycznia 1958 r. o wzmożeniu ochrony mienia . społecznego iprzed szkodami w ynikającym i z przestępstw (Dz. U. 'Nr 4, poz. 11). W rozum ieniu tego przepisu szkoda je st pełnym, rzeczywistym uszczerb­ kiem (damnum emergens) w m ieniu społecznym, lecz nie zalicza się do niej Eipodiza€wiain®igo zyElkiu (lucrum cessans).22 Ju ż mia tle pirzeipćlau art. 63 § 1 k.p.k. spotyka się — kontrow ersyjne zresztą — poglądy, że u trata korzyści nie jest bezpośrednim skutkiem przestępstw a.23

Skoro przepis art. 3311 § 2 k.p.k. używa określenia analogicznego do pojęcia zaw artego w art. 1 § 1 ustaw y z dnia 21 stycznia 1958 r. („wy­ rządzona szkoda w mieniu społecznym”), zasądzenie zaś odszkodowania z urzędu ma- nastąpić na podstaw ie m ateriałów zebranych dla rozstrzyg­ nięcia procesu karnego, to w ydaje się, że za szkodę w' rozum ieniu oma­ wianego przepisu należy uważać szkodę rzeczywistą, a nie spodziewa­ n y zysk.

6. Zm iany w procesie adhezyjnym skargowym

U stawa z 27 listopada 1961 r. wprowadziła również pewne zm iany w przepisach związanych z wnoszeniem powództw cywilnych.

W myśl nowo wprowadzonego art. 248 § 4 k.p.k. prokurator, wno­ sząc ak t oskarżenia, zawiadamia o tym pokrzywdzoną instytucję. U sta­ wa nie mówi, w jaki sposób zawiadomienie ma nastąpić. Wydaje się jednak rzeczą celową w prowadzenie zawiadamiania przez przesłanie od­ pisu ak tu oskarżenia. Spełni to bowiem najwłaściw iej cel w yrażony w om aw ianym przepisie.

W. D a s z k i e w i c z , op. cit., s tr. 44—48 ■(! cy to w a n e ta m f a y ty c z n ie oce­ n io n e o rze czn ictw o S.N.); H o c h to e r g , M u r z y i n o w s k i , S c h a f f : K o m en tarz d o k o d ek su p o stę p o w an ia k a rn e g o , 1959, s tr . >118, u w ag a 1—3 do a rt. 67.

21 W. D a s z k i e w i c z , cip. cit., ®tr. 40.

22 J. B a f i a , L. H o c h b e r g: P rz e stę p stw a gospodarcze, k o m e n ta rz , 19C0, s tr . 59, uwaiga 10.

64 B r o n i s ł a u o K o c h Ml 9 (57)

Zawiadomienie przesyła się ,,w celu wytoczenia powództwa cywilnego, a w razie niewytoczenia — w celu w yjaśnienia prokuratorow i przy­ czyn”.

Przepis zaleca zatem pośrednio in stytucji pokrzywdzonej wytoczenie powództwa adhezyjnego. Przyczyny, k tó re uzasadniają odstąpienie od w ykonania tego zalecenia, mogą być różne, np. uprzednie już w niesienie powództwa w procesie cywilnym, czasowy brak m ateriałów dotyczących wysokości szkody, zaw arta ugoda, uznanie zgłoszonych roszczeń w za­ jem nych itp.

Ustawa nie mówi o konieczności zawiadamiania p ro k u rato ra o niew y- toczeniu powództwa, a tylko o w yjaśnieniu przyczyn. Nie wyznacza też okresu do złożenia tych w yjaśnień. W ynika stąd, że chodzi raczej o kon­ trolę dyscypliny pracy instytucji pokrzywdzonej, a nie o danie p ro k u rato ­ rowi możności w niesienia powództwa w trybie art. 66 § 3 k.p.k. P ro k u ­ rato r bowiem może to zrobić zawsze, niezależnie od stanow iska strony pokrzyw dzonej.24

Znowelizowany przepis art. 235 § 1 lit. d) k.p.k. ustala nowe zadanie śledztwa: zebranie danych o stanie m ajątkow ym podejrzanego. Będzie to mieć znaczenie tak dla procesu karnego ^wysokość grzywny, orzecze­ nie o przepadku mienia), jak i pomocniczo dla pokrzywdzonego. Ten ostatni bowiem, w ykorzystując te inform acje, uzyska wskazówki co do zabezpieczenia i wyegzekwowania swoich roszczeń.

W prowadzenie pośrednio obowiązku w ytaczania powództw cywilnych przez instytucje pokrzywdzone nie może pozostać bez w pływ u na usto­ sunkow anie się sądu do tych powództw. U staw a nie uchyliła mocy obo­ w iązującej art. 332 k.p.k. Niem niej jednak stosowanie jego w praktyce ulegnie chyba zmianie. Jeśli bowiem wymaga się od instytucji pokrzyw ­ dzonej 'wniesienia powództwa cywilnego, to m usi tem u odpowiadać obo­ wiązek jego rozstrzygnięcia. Stosowanie przepisu art. 332 k.p.k. o moż­ ności pozostawienia powództwa bez rozpoznania powinno stać się — w stosunku do roszczeń odszkodowawczych za szkody w m ieniu spo­ łecznym — w yjątkiem .

Sytuacja szczególna zajdzie przy powództwach o zapłatę rów now ar­ tości zagarniętego m ienia społecznego. Jeżeli bowiem sąd m a obowią­ zek zasądzenia odszkodowania z urzędu (art. 3311 § 1 k.p.k.), to obo­ wiązek ten m usi istnieć tym bardziej wobec wniesionego powództwa.

*

Oceniając całokształt om awianych zmian w ydaje się, że mogą one otw orzyć nowy etap w rozw oju instytucji powództwa adhezyjnego. P ra k ­

tyka wykaże, jak dalece now atorskie w systemie naszego procesu k ar­ nego przepisy zyskają sobie prawo obyw atelstw a.

Szczególnie ciekawe będzie stosowanie art. 3311 § 2 k.p.k., aczkolwiek dotychczasowy kilkum iesięczny okres obowiązywania przepisu nie w ska­ zuje na zmianę p raktyki sądów karnych, które — zdaje się — nadal niezbyt chętnie ustosunkow ują się do konieczności orzekania o roszcze­ niach odszkodowawczych.

21 P o r. k ry ty c z n e om ów ienie teij in s ty tu c ji pnocesu w p ra c y A. D ą b a: Z m ia n a p rze p isó w p o stę p o w a n ia kannego, „F ad estra” n r 6/62, s tr. 36.