s y l l a b u s
d c e
2
METHODISCH ONTWERPENC I V I E L E P L A N O L O G I E
C I V I E L E T E C H N I E K
H O G E S C H O O L D E L F T
f c 2 5 DEEL 2 : M e t h o d i s c h o n t w e r p e n ( s a m e n v a t t i n g v a n de op h e t c o l l e g e b e h a n d e l d e s t o f ) p r o f . i r . A.A.J. P o l s . iiiiinii
l i III I, ill li li ill! IIliIIIIill III lil ' p i l
Ifliilll ill lil IIII O O O O O CD tjj »— illllhtlKl l i i l l O '.O T e c h n i s c h e H o g e s c h o o l D e l f t A f d e l i n g d e r C i v i e l e T e c h n i e k VAKGROEP C I V I E L E PLANOLOGIE B I B L I O T H E E K T U Delft P 1729 1626 816900 f c 2 5 . K 852061 ƒ - 2 , 5 0
1 . Het ontwerpproces
1 . 1 . I n l e i d i n g
Wie een concreet ontwerpproces onder de loep neemt, komt t o t de o n t -dekking dat het " t o t a l e ontwerpgebeuren" een g r o t e v e r s c h e i d e n h e i d van deelprocessen en a c t i v i t e i t e n omvat: gegevensverzameling, onder-zoek, i d e e v o r m i n g , schetsen en t e k e n e n , rekenen, b e g r o t e n , samenwerking en o v e r l e g , b e s l u i t v o r m i n g en goedkeuring. Ontwerpen i s een v e e l z i j d i g en gecompliceerd gebeuren d a t z i c h n i e t gemakkelijk l a a t afbakenen en t y p e r e n . De ontwerpproblematiek wordt h i e r benaderd v a n u i t het g e z i c h t s -punt van de i n d i v i d u e l e ontwerper d i e z i j n eigen denk- en werkproces moet s t r u c t u r e r e n . Het denkproces i s i n het t o t a l e ontwerpgebeuren het meest w e z e n l i j k ; het i s a l s h e t ware de " s p i l " waarom al het an-dere ( t a a k v e r d e l i n g en samenwerking, communicatie, b e s l u i t v o r m i n g ) d r a a i t .
Ontwerpen wordt opgevat a l s een g e f a s e e r d , b e s l u i t v o o r b e r e i d e n d , denk-en w e r k p r o c e s , w a a r i n i n f o r m a t i e verzameld denk-en bewerkt w o r d t .
Een gefaseerde benadering en w e r k w i j z e i s n o o d z a k e l i j k ; het ontwerp-probleem i s n i e t i n één stap op t e l o s s e n , daarvoor i s de sprong tussen probleem en o p l o s s i n g t e g r o o t . Ontwerpproblemen z i j n zó omvangrijk en gecompliceerd dat ook een e r v a r e n ontwerper n i e t i n s t a a t i s deze vol l e d i g t e o v e r z i e n en i n een paar denkstappen op t e l o s s e n . Het s t r e v e n naar een d u i d e l i j k e f a s e r i n g van het ontwerpproces v l o e i t n i e t a l l e e n v o o r t u i t de b e h o e f t e van de ontwerper. Fasering is^een,
n o o d z a k e l i j k e voorwaarde voor t a a k v e r d e l i n g en c o ö r d i n a t i e binnen een samenwerkingsverband. Bovendien kan door f a s e r i n g een betere a f s t e m -ming worden verkregen op de t o e t s i n g s - en goedkeuringsprocedures van
de opdrachtgever en de v e r s c h i 1 lende o v e r h e i d s i n s t a n t i e s .
De ontwerper i s , door z i j n t e k o r t aan i n f o r m a t i e en kennis en z i j n beperkte b e v a t t i n g s v e r m o g e n , wel gedwongen het ontwerpprobleem op t e s p l i t s e n i n onderdelen en aspecten d i e b e t r e k k e l i j k o n a f h a n k e l i j k van e l k a a r kunnen worden bezien en het ontwerpproces i n fasen i n t e d e l e n . Door het ontwerpproces i n een aantal fasen t e verdelen w o r d t het o v e r -z i c h t e l i j k e r en b e t e r beheersbaar. De f a s e r i n g l e g t globaal v a s t hoe en i n welke volgorde er gewerkt w o r d t aan het probleem a l s geheel o f aan bepaalde onderdelen o f aspecten e r v a n . Om e f f e c t i e f t e z i j n moet de gefaseerde w e r k w i j z e wèl aan de voorwaarde voldoen dat opeenvol-gende stappen zo veel m o g e l i j k op e l k a a r kunnen voortbouwen, zodat de o p l o s s i n g b i j e l k e s t a p d i c h t e r b i j komt.
Hoewel het ontwerpproces bewust geordend w o r d t , l e g t de f a s e r i n g het v e r l o o p ervan n i e t vol l e d i g en t o t i n d e t a i 1 v a s t . D i t zou ook on-m o g e l i j k e n / o f o n w e n s e l i j k z i j n , oon-mdat het i n z i c h t i n het op t e lossen probleem t i j d e n s het ontwerpproces gaandeweg toeneemt; ontwerpen i s een l e e r p r o c e s . I n het begin van het ontwerpproces kan nog n i e t _ v o l
-l e d i g en g e d e t a i -l -l e e r d worden vastge-legd wat e -l k e fase p r e c i e s i n h o u d t t o t welk r e s u l t a a t e l k e fase moet l e i d e n . Ontwerpen i s een c r e a t i e f denkproces en geen r o u t i n e m a t i g werkproces; daardoor i s het maar t o t zekere hoogte v o o r a f t e plannen. De ontwerper zal a l t i j d ook i m p r o v i -serend t e werk moeten gaan! De l o g i s c h e ordening i s een kader o f stramien waarbinnen de ontwerper z i j n a c t i v i t e i t e n kan p l a a t s e n en ordenen en geen bindend v o o r s c h r i f t o f r e c e p t . De ontwerper moet i n het begin n i e t meer vastleggen dan n o o d z a k e l i j k i s en r e d e l i j k e r w i j s m o g e l i j k i s . Een werkplan behoeft dus a l l e e n de f a s e r i n g i n h o o f d l i j n e n en een t i j d s p l a n i n h o o f d l i j n e n vast t e l e g g e n . Door de f a s e r i n g kan de p l a n n i n g en o r g a n i s a t i e van e l k e volgende s t a p s t e e d s worden aange-past aan de inmiddels verkregen i n z i c h t e n en r e s u l t a t e n . Wel zal steeds moeten worden v a s t g e s t e l d , door een v e r g e l i j k i n g van beoogde en b e r e i k t e
r e s u l t a t e n , o f voldoende v o o r u i t g a n g wordt geboekt. De ontwerper s t a a t dus steeds voor de b e s l i s s i n g bepaalde bewerkingen nog eens over t e doen o f verder t e gaan: a l s b l i j k t dat de g e s t e l d e doelen t e hoog z i j n gegrepen en n i e t r e a l i s e e r b a a r z i j n kunnen de wensen en eisen worden b i j g e s t e l d . De w e r k w i j z e kan eveneens worden aangepast.
De volgorde van de fasen en de bewerkingen d i e d a a r i n p l a a t s v i n d e n moet zó worden gekozen dat de fasen zo veel m o g e l i j k na e l k a a r kunnen worden afgerond en dat er n i e t voortdurend op voorafgaande b e s l i s s i n g e n b e h o e f t t e worden teruggekomen.
Het i d e a a l van een r e c h t l i j n i g verlopend p r o c e s , bestaande u i t v o o r a f vastgelegde en l o g i s c h op e l k a a r volgende stappen i s , b i j ontwerppro-blemen van enige omvang en c o m p l e x i t e i t , e c h t e r n i e t r e a l i s e e r b a a r . Er z i j n v o o r t d u r e n d t e r u g k o p p e l i n g e n n o d i g , zowel binnen een bepaalde fase a l s tussen op e l k a a r volgende f a s e n . Er moet voortdurend i n ge-dachten v o o r u i t g e l o p e n worden op wat nog moet gebeuren en op de
mogel i j k e consequenties van t e nemen b e s mogel i s s i n g e n . Het gewenste e i n d r e s u mogel -t a a -t w o r d -t door h e r h a l i n g s -t a p s g e w i j z e benaderd.
Met h e t oog op de o n t w i k k e l i n g van een methodische aanpak van het o n t -werpproces kunnen v i e r deelproblemen onderscheiden worden waarmee de
ontwerper w o r d t g e c o n f r o n t e e r d :
- om welk probleem gaat het e i g e n l i j k ;
- welke e i s e n en wensen worden er aan m o g e l i j k e oplossingen g e s t e l d ; - welke o p l o s s i n g e n z i j n m o g e l i j k ;
- welke van de m o g e l i j k e o p l o s s i n g e n i s de beste?
Het t o t a l e parcours d a t b i j h e t methodisch ontwerpen moet worden a f -gelegd w o r d t , t e r w i l l e van de o v e r z i c h t e l i j k h e i d , i n een z e s t a l " e t a p p e s " onderscheiden:
- h e t f o r m u l e r e n van een p r o b l e e m s t e l l i n g , probleemanalyse;
- het f o r m u l e r e n van u i t g a n g s p u n t e n , d o e l s t e l l i n g e n en randvoorwaarden; - f u n c t i e - en p r o c e s a n a l y s e ;
- het o p s t e l l e n van een programma van eisen en wensen; - het genereren en s e l e c t e r e n van a l t e r n a t i e v e n ; - e v a l u a t i e en keuze.
De opeenvolgende etappes worden i n h o o f d l i j n e n t o e g e l i c h t .
GLOBAAL naar GEDETAILLEERD werken
PROCES v e r d e l e n i n FASEN l o c a t i e keuze en p l a n o l o g i s c h e i n p a s s i n g O N T W E R P S T R A T E G I E , , . D E E L P R O B L E M E N P R O B L E E M o n t l e d e n i n q e e lA S P E K T E N O B J E K T samenstellen u i t O N D E R D E L E N i n d e l i n g t e r r e i n r u i m t e l i j k ontwerp bouwwerk(en) c o n s t r u c t i e f ontwerp
v o o r l o p i g e / d e f i n i t i e v e PROBLEEMSTELLING
^
±
PROBLEEMANALYSE gegevens, onderzoekvragen UITGANGSPUNTEN FUNCTIEDRAGERS \ 1 ! r u i m t e l i j k e / c o n s t r u c t i e v e ' 1 FUNCTIE- EN | DOELSTELLINGENelementen, keuze- en | 1 PROCESANALYSE | } RANDVOORWAARDEN
combinatiemogelijkheden > ' . ! 1 ALTERNATIEVE OPLOSSINGEN EVALUATIE KEUZE UITVOERING ^
:
PROGRAMMA VAN EISEN EN WENSENvan Z A T E f f f i A G I o r e C E M B S B I ^
VOOR TWINTIGDUIZEND HUIZEN
Nieuwe stad voor kust
verdronken land
AMSTERDAM — De Stevin-l Stevin-l j S d S f o m ^ J Ï t S Ï t i g d u t
S^stuk verdronken land voor
Kjkduin en Hoek vanHolIand. bouwd op een stuk land van ruiinte is voor kantoren, win-kels en recreatie. Het opspui-ten van het land kost volgens Stevin 600 miljoen gulden.
deis aangeboden aan de betrokken
2 . 1 . P r o b l e e m s i g n a l e r i n g
De ontwerper moet o p l o s s i n g e n proberen t e vinden voor problemen d i e meestal door anderen (de d i r e k t b e t r o k k e n e n , b e s t u u r d e r s , p o l i t i c i ) worden aangedragen. Een probleem wordt ervaren a l s een a f w i j k i n g
( " d i s c r e p a n t i e " ) tussen een bestaande s i t u a t i e o f t e verwachten o n t w i k k e l i n g en een, op grond van d o e l s t e l l i n g e n , gewenste s i t u a t i e o f o n t w i k k e l i n g . De doel v o o r s t e l l i n g f u n g e e r t d a a r b i j a l s norm. Een s i t u a t i e o f o n t w i k k e l i n g kan u i t s l u i t e n d op grond van veranderde p e r c e p t i e s o f gestegen " a s p i r a t i e s " a l s problematisch worden be-s t e m p e l d ; er b e h o e f t n i e t a l t i j d w e r k e l i j k een v e r a n d e r i n g i n een concrete s i t u a t i e op t e t r e d e n , w i l er sprake z i j n van een probleem. De problemen waarmee de ontwerper wordt g e c o n f r o n t e e r d z i j n a l s regel a l l e e n nog maar g l o b a a l en onnauwkeurig omschreven: t e k o r t e n aan p a r k e e r - , l i g - en o p s t e l p l a a t s e n , r u i m t e g e b r e k , v e r k e e r s c o n g e s t i e , o n v e i l i g h e i d , w a t e r o v e r l a s t o f - t e k o r t e n , v e r z i l t i n g , andere vormen van bodem- en w a t e r v e r o n t r e i n i g i n g , g e l u i d h i n d e r , e . d . De probleem-s i g n a l e r i n g d i e aan e l k e ontwerpopdracht v o o r a f g a a t , i probleem-s vaak erg o p p e r v l a k k i g . Er worden v e e l a l a l l e e n maar "symptomen" waargenomen; de a c h t e r l i g g e n d e oorzaken b l i j v e n doorgaans b u i t e n het g e z i c h t s v e l d . Als er v e r s c h i l l e n d e p a r t i j e n met uiteenlopende belangen i n het spel z i j n i s het ontwerpprobleem bovendien a l l e s behalve e e n d u i d i g .
Wat door sommigen a l s ongewenst o f p r o b l e m a t i s c h wordt ervaren (doorgaand verkeer door een w o o n s t r a a t ) kan door anderen j u i s t a l s i e t s nastrevenswaardigs o f als een a a n t r e k k e l i j k e o p t i e ( " s l u i p r o u t e " ) worden beschouwd. Onder deze omstandigheden i s een d e f i n i t i e v e e n , i n
a l l e o p z i c h t e n en voor a l l e b e t r o k k e n e n , " o p t i m a l e " o p l o s s i n g b i j voorbaat u i t g e s l o t e n ; de u i t e i n d e l i j k gekozen o p l o s s i n g zal het karak-t e r hebben van een meer o f minder aanvaardbaar compromis. Hekarak-t gebrek aan overeenstemming over wat p r o b l e m a t i s c h o f w e n s e l i j k ~ i s , vormt op z i c h z e l f een probleem waarmee de ontwerper b i j het o n t w i k k e l e n en beoordelen van m o g e l i j k e oplossingen t e r dege rekening zal moeten houden.
Een probleem zoals z i c h dat i n de w e r k e l i j k h e i d voordoet i s géén o b j e c t i e f gegeven. P r o b l e e m s i g n a l e r i n g b e r u s t n i e t op o n b e t w i s t b a r e f e i t e n en s t r i k t - l o g i s c h e redeneringen (waar geen speld tussen t e
k r i j g e n i s l ) , maar op s u b j e c t i e v e waarnemingen en toekomstverwachtingen en op persoons- en groepsgebonden w a a r d e - o o r d e l e n . De waarde-oordelen
( v e i l i g / o n v e i l i g , aanvaardbaar/onaanvaardbaar, n u t t i g / s c h a d e l i j k , e . d . ) b l i j v e n meestal i m p l i c i e t . De waarnemingen kunnen gekleurd en u i t e r s t onnauwkeurig z i j n ; de s u b j e c t i e f b e l e e f d e s i t u a t i e kan s t e r k a f w i j k e n van de f e i t e l i j k e s i t u a t i e . ( B i j een ongeval h e e f t meestal e l k e
g e t u i g e i e t s anders g e z i e n ! ) De toekomstverwachtingen kunnen, b i j nadere beschouwing, n i e t o f n a u w e l i j k s gefundeerd en u i t e r s t onaan-n e m e l i j k b l i j k e onaan-n . Problemeonaan-n ( o onaan-n v e i l i g h e i d , s l e c h t e v e r b i onaan-n d i onaan-n g e onaan-n ) wordeonaan-n bovendien vaak al d i r e k t i n termen van een s p e c i f i e k e o p l o s s i n g g e f o r -muleerd: het ontbreken van een dam, brug o f t u n n e l . De n e i g i n g b e s t a a t om, b i j de f o r m u l e r i n g van een probleem en het zoeken naar o p l o s s i n g e n , t e beginnen met i e t s waarmee we al bekend z i j n o f wat het meest voor de hand l i g t . De v e r g e l i j k i n g d r i n g t z i c h wel eens op met de dronkaard d i e i n het h o l s t van de nacht z i j n s l e u t e l s onder een l a n t a a r n p a a l zoekt, n i e t omdat daar v e r l o r e n z i j n maar omdat het d a a r , door de goede v e r l i c h t i n g , het g e m a k k e l i j k s t zoeken i s ' .
Het belang van een grondige b e z i n n i n g op het aangedragen probleem en de bedachte o p l o s s i n g e n , i n de beginfase van het ontwerpen, kan dan ook n i e t voldoende worden benadrukt.
w e z e n l i j k v e r s c h i l l e n d e a l t e r n a t i e v e n o f geheel nieuwe o p l o s s i n g e n v r i j w e l u i t . In het kader van z o ' n beperkte probleembenadering kunnen a l l e e n nog maar " v a r i a n t e n " worden o n t w i k k e l d . De p r o b l e e m s t e l l i n g en - a n a l y s e moeten r u i m t e b i eden voor een o n d e r l i n g e afweging van m o g e l i j k e c i v i e l - t e c h n i s c h e o p l o s s i n g e n en a n d e r s s o o r t i g e m a a t r e g e l e n : o r g a n i s a t o r i s c h e , f i n a n c i e e l - e c o n o m i s c h e , w e t t e l i j k - b e s t u u r l i j k e . De gevraagde u i t b r e i d i n g van een goederenloods kan w e l l i c h t achterwege b l i j v e n a l s het voorraadbeheer v e r b e t e r d w o r d t . U i t b r e i d i n g van de parkeergelegenheid b e h o e f t n i e t het meest geëigende middel t e z i j n om de b e r e i k b a a r h e i d , v a n de b i n n e n s t a d b i j v o o r b e e l d , t e v e r g r o t e n . De ontwerper moet z i c h n i e t t e snel op s p e c i f i e k e oplossingen ( l a t e n ) v a s t l e g g e n , vooral a l s het probleem waarvoor een o p l o s s i n g gevonden moet worden nog n a u w e l i j k s i s onderzocht en er nog geen d u i d e l i j k i n z i c h t b e s t a a t i n het s c a l a van m o g e l i j k e o p l o s s i n g e n o f i n de e i s e n d i e aan de " p r o b l e e m o p l o s s i n g e n " worden g e s t e l d . De t h e r a p i e behoort op de diagnose t e volgen en n i e t daaraan v o o r a f t e gaan!
2 . 2 . P r o b l e e m s t e l l i n g
N i e t t e n onrechte w o r d t wel g e s t e l d dat een goede p r o b l e e m s t e l l i n g al de halve o p l o s s i n g i s . De p r o b l e e m s t e l l i n g i s zowel voor de p l a n -ning en o r g a n i s a t i e van het ontwerpproces a l s voor de communicatie met de opdrachtgever van c r u c i a l e b e t e k e n i s . Misverstanden over wat h e t probleem nu e i g e n l i j k i s moeten zo veel m o g e l i j k vermeden worden. Door een goede p r o b l e e m s t e l l i n g kan ook worden voorkomen dat i n de b e g i n f a s e , i n het w i l d e weg, a l l e r l e i gegevens worden verzameld d i e a c h t e r a f overbodig o f n u t t e l o o s b l i j k e n .
B i j het f o r m u l e r e n van de p r o b l e e m s t e l l i n g gaat het erom datgene wat a l s ongewenst o f p r o b l e m a t i s c h wordt beschouwd, beknopt, i n h o o f d
l i j n e n , weer t e geven. Een probleem i s eerder omschreven a l s een a f -w i j k i n g tussen een bestaande s i t u a t i e o f t e ver-wachten toekomstige
o n t w i k k e l i n g en een gewenste s i t u a t i e o f o n t w i k k e l i n g . Géén van deze componenten mag i n dè p r o b l e e m s t e l l i n g o n t b r e k e n . Voorts i s het van be ang aan t e geven wie het probleem a l s zodanig e r v a r e n e n / o f d a a d w e r k e l i j k moeten o p l o s s e n , door naar de betrokken b e v o l k i n g s g r o e p e n , o r g a n i s a t i e s en i n s t e l l i n g e n o f bestuursorgane.. .e v e r w i j z e n . Het probleem komt anders wel erg i n de l u c h t t e hangen. De p r o b l e e m s t e l l i n g "Er i s geen d i r e k t e f i e t s v e r b i n d i n g tussen de TH-wijk en de Krakeel hof" ( o n t l e e n d aan een 2e j a a r s p r o j e c t ) i s formeel géén probleemstel l i n g maar een c o n s t a t e r i n g ; er w o r d t hoogstens een probleem gesuggereerd. (Een nood-z a k e l i j k e a a n v u l l i n g nood-zou nood-z i j n : " . . . hoewel daaraan vooral b i j
punt van de betrokkenen worden benaderd en n i e t v a n u i t eigen voorkeuren en vooropgezette i d e e ë n . De f o r m u l e r i n g van het ontwerpprobleem zal z o r g v u l d i g moeten worden afgestemd op de behoeften en verlangens van de opdrachtgevende o r g a n i s a t i e o f gemeenschap. In het p r a k t i j k - v o o r b e e l d "Stad i n Zee" i s het " w e r k e l i j k e " probleem n i e t het winnen van land u i t zee o f het o p s p u i t e n van zand voor een nieuwe b o u w l o k a t i e . D i t z i j n s l e c h t s a f g e l e i d e ontwerp en onderzoekproblemen; het gaat u i t -e i n d -e l i j k om {d-e o p l o s s i n g van) d-e h u i d i g -e -en to-ekomstig-e woningnood. Een e e r s t e probleemverkenning kan worden u i t g e v o e r d aan de hand van de v e r s c h i 1 lende "probleemdimensies o f - a s p e c t e n " : w a t , w i e , waar, wanneer, waardoor, waarom o f w a a r t o e .
Het ontwerpprobleem w o r d t meestal eerder t e eng dan t e ruim afgebakend. B i j een t e nauwe begrenzing b l i j v e n a l l e r l e i r e l e v a n t e i n v i o e a s i a c t o r e n en m o g e l i j k e gevolgen b u i t e n het g e z i c h t s v e l d , waarmee de ontwerper wel degel i j k r e k e n i n g zou moeten houden b i j het o n t w i k k e l e n en
beoor-delen van a l t e r n a t i e v e o p l o s s i n g e n . Een probleem kan n i e t g e ï s o l e e r d worden b e z i e n ; e r zal i n ruimere kaders moeten worden gedacht: i n de
t i j d , r u i m t e l i j k , b e s t u u r l i j k , m a a t s c h a p p e l i j k en e c o l o g i s c h .
Omdat c i v i e l - t e c h n i s c h e p r o j e c t e n een lange levensduur en v o o r b e r e i d i n g s t i j d hebben z i j n o n t w i k k e l i n g e n op langere t e r m i j n van de behoeften en van de omgeving (waarin het bouwwerk i n de toekomst zal moeten f u n c t i o n e r e n ) d o o r s l a g -gevend. Het al dan n i e t u i t v o e r e n van andere bouwplannen b i j v o o r b e e l d kan van doorslaggevende b e t e k e n i s z i j n . Behalve met de wensen en eisen van degenen v o o f ' w i e het bouwwerk bestemd i s (toekomstige g e b r u i k e r s , opdrachtgever) zal ook r e k e n i n g moeten worden gehouden met de belangen van degenen d i e , t i j d e n s de u i t v o e r i n g o f i n de g e b r u i k s f a s e , de i n v l o e d van het p r o j e c t o n d e r v i n d e n . De ontwerper kan z i c h n i e t t o t de bouw-l o k a t i e en de d i r e k t e omgeving ervan beperken. Door de aanbouw-leg van een kunstmatig e i l a n d b i j v o o r b e e l d kan de k u s t l i j n verderop worden aange-t a s aange-t o f de v e r k e e r s i n f r a s aange-t r u k aange-t u u r op heaange-t land worden o v e r b e l a s aange-t . De v e r b r e d i n g van een weg o f s i t u e r i n g van een parkeergarage kan e l d e r s t o t c o n g e s t i e l e i d e n . B i j de plaatskeuze van een nieuwe s c h o o l , een sportcomplex o f r e c r e a t i e g e b i e d zal r e k e n i n g moeten worden gehouden met plannen voor afbraak o f nieuwbouw i n de omgeving en met de s i t u e -r i n g en het v e -r z o -r g i n g s g e b i e d van -reeds bestaande s o o -r t g e l i j k e voo-r- voor-z i e n i n g e n .
Problemen kunnen ook t e r u i m worden afgebakend. Om de v e r k e e r s r e g e l i n g op een bepaald k r u i s p u n t t e v e r b e t e r e n behoeft n i e t de t o t a l e v e r k e e r s -p r o b l e m a t i e k van de s t a d o f het gewest t e worden onderzocht en o -p g e l o s t . De f o r m u l e r i n g van het ontwerpprobleem moet worden afgestemd op de - i n de gegeven s i t u a t i e - beschikbare middelen en de voorhanden z i j n d e o f denkbare o p l o s s i n g s m o g e l i j k h e d e n .
Het s t r e v e n naar v e r r u i m i n g en de noodzaak van beperking kunnen t o t op zekere hoogte met e l k a a r worden v e r e n i g d door een g l o b a l e , breed op-g e z e t t e probleemverkenninop-g u i t t e voeren. De p r o b l e e m s t e l l i n op-g f u n op-g e e r t dan n i e t zozeer a l s kader waarbinnen een nadere probleemanalyse moet p l a a t s v i n d e n , maar a l s v e r t r e k p u n t en i n v a l s h o e k .
Zo'n ruime probleemverkenning kan het beste i n groepsverband gebeuren, door middel van " b r a i n s t o r m i n g " . D a a r b i j w o r d t g e s t r e e f d naar een ongeremde p r o d u k t i e van spontane i n v a l l e n en nieuwe i d e e ë n ; onmiddel-l i j k e k r i t i e k wordt verboden. Daarna v i n d t een b e o o r d e onmiddel-l i n g p onmiddel-l a a t s op r e l e v a n t i e en b r u i k b a a r h e i d en wordt het probleem bewust i n g e p e r k t en t o t hanteerbare p r o p o r t i e s t e r u g g e b r a c h t . B i j omvangrijke en gecompli-ceerde p r o j e c t e n komt de p r o b l e e m s t e l l i n g meestal n i e t i n één keer t o t stand maar i n een paar ronden van nadere analyse en h e r f o r m u l e r i n g .
het ontwerpen meestal n i e t m o g e l i j k ; het i n z i c h t i n het op t e lossen probleem neemt t i j d e n s het ontwerpproces g e l e i d e l i j k t o e .
PROBLEEMSTELLING
S t r u c t u r e r i n g _ y a n _ h e t _ o n t w e r ^
De nadere probleemanalyse r i c h t z i c h i n e e r s t e aanzet op de bewuste s t r u c t u r e r i n g van het ontwerpprobleem. D a a r b i j moet worden nagegaan welke i n f o r m a t i e v e r e i s t en beschikbaar i s . Als de v e r e i s t e gegevens o n t b r e k e n , z u l l e n onderzoekvragen en " u i t g a n g s p u n t e n " moeten worden g e f o r m u l e e r d . U i t g a n g s p u n t e n , i n de z i n van " e x p l i c i e t e vooronder-s t e l l i n g e n " , kunnen worden bevooronder-schouwd a l vooronder-s z e l f - g e k o z e n beperkingen van ontwerp- en o n d e r z o e k a c t i v i t e i t e n . Het onderscheid tussen beschil<bare gegevens, onderzoekvragen e n , eventueel v o o r l o p i g e , v o o r o n d e r s t e l 1inge i s u i t e r a a r d voor het o p s t e l l e n van een werkplan en de o r g a n i s a t i e van het ontwerpproces van g r o o t b e l a n g .
Daarnaast kan langs twee andere l i j n e n een d u i d e l i j k e r s t r u k t u u r i n het ontwerpprobleem worden aangebracht: door het f o r m u l e r e n van de na t e s t r e v e n " d o e l s t e l l i n g e n " en het opsporen van beperkende v o o r - . waarden o f "randvoorwaarden"~De ontwerper zal z i c h een d u i d e l i j k beeld moeten vormen van de d o e l s t e l l i n g e n waaraan het bouwwerk een b i j d r a g e zal moeten l e v e r e n . De f o r m u l e r i n g van d o e l s t e l l i n g e n l i g t i n het verlengde van de p r o b l e e m s t e l l i n g : de p r o b l e e m s t e l l i n g wordt opnieuw, en d i t m a a l i n p o s i t i e v e z i n , geformuleerd door aan t e geven wat men u i t e i n d e l i j k met het bouwwerk wenst t e b e r e i k e n (een goede
v e r k e e r s a f w i k k e l i n g o f d i e n s t v e r l e n i n g , adequate h u i s v e s t i n g , aanvaard bare w a t e r k w a l i t e i t , e . d . ) . D a a r b i j i s meestal een bewuste keuze v e r -e i s t : op basis van -e-en b-epaald-e p r o b l -e -e m s t -e l l i n g kunn-en (naar aard -en gewicht o f p r i o r i t e i t ) uiteenlopende d o e l s t e l l i n g e n worden geformuleer De d o e l s t e l l i n g g e e f t een nadere o m s c h r i j v i n g en u i t w e r k i n g van de w e n s e l i j k geachte s i t u a t i e . De g l o b a l e d o e l s t e l l i n g e n d i e i n o v e r l e g met de opdrachtgever worden v a s t g e s t e l d , geven een e e r s t e o m s c h r i j v i n g van het gewenste e i n d r e s u l t a a t o f e i n d p r o d u k t van het ontwerpproces; de ontwerper kan z i j n a k t i v i t e i t e n daarop r i c h t e n .
De d o e l s t e l l i n g e n moeten u i t e i n d e l i j k zo s p e c i f i e k en concreet worden geformuleerd ( i n de vorm van eisen en wensen o f " o n t w e r p c r i t e r i a " ) dat
v a s t g e s t e l d kan worden i n welke mate de o n t w i k k e l d e o p l o s s i n g aan de g e s t e l d e doelen v o l d o e t . Op de w i j z e waarop de k l o o f tussen g l o b a l e d o e l s t e l l i n g e n en concrete wensen en eisen kan worden o v e r b r u g d , komen we l a t e r nog t e r u g .
Randvoorwaarden, z i j n beperkende voorwaarden d i e door anderen aan de o n t w e r p e r , b i j het zoeken naar o p l o s s i n g e n , worden opgelegd. Ze geven de " s p e e l r u i m t e " aan waarbinnen de ontwerper z i c h moet bewegen. De randvoorwaarden, opgelegde beperkingen waaraan n i e t t e t o r n e n v a l t , bepalen "wat i n i e d e r geval moet en wat a b s o l u u t n i e t kan o f mag"; ze geven de grenzen o f randen aan van de beschikbare o p l o s s i n g s r u i m t e . Aan de hand van randvoorwaarden kunnen de s c h e i d s l i j n e n tussen r e ë l e oplossingen en onaanvaardbare o f n i e t - r e a l i s e e r b a r e oplossingen worden g e t r o k k e n . I n t e g e n s t e l l i n g t o t d o e l s t e l l i n g e n , d i e i n de b e g i n f a s e van j e t ontwerpproces al leen nog maar vaag en a b s t r a c t kunnen worden g e f o r m u l e e r d , z i j n randvoorwaarden n o o d z a k e l i j k e r w i j s erg c o n c r e e t . Anders zou niemand z i c h eraan s t o r e n !
Het ontwerpprobleem moet, na s t r u c t u r e r i n g en nadere analyse u i t e i n d e -l i j k i n een voor de ontwerper b r u i k b a r e vorm worden gegoten: een programma van " e i s e n en wensen" op basis waarvan a l t e r n a t i e v e o p l o s -singen o n t w i k k e l d en g e t o e t s t kunnen worden. Eisen en wensen worden onderscheiden omdat lang n i e t al I e eisen vóóraf, i n de vorm van voor¬ geschreven normen o f grenswaarden, behoeven t e worden g e s t e l d . Boven-dien kan n o o i t t e g e l i j k e r t i j d aan a l l e m o g e l i j k t e s t e l l e n e i s e n worden v o l d a a n ; a f w e g i n g , een kwestie van geven en nemen, b l i j f t
n o o d z a k e l i j k . E e r s t i s nog een nadere t o e l i c h t i n g gewenst op de
begrippen d i e b i j de probleemanalyse worden gehanteerd: u i t g a n g s p u n t e n , d o e l s t e l l i n g e n en randvoorwaarden.
3. U i t g a n g s p u n t e n , d o e l s t e l l i n g e n , randvoorwaarden
3 . 1 . Uitgangspunten
I n de beginfase van het ontwerpproces z u l l e n e r , I n o v e r l e g met de o p d r a c h t g e v e r , a l l e r l e i i n h o u d e l i j k e v ó ó r o n d e r s t e l l i n g e n moeten worden geformuleerd over wat nog onbekend en onzeker i s . D e r g e l i j k e vooronder-s t e l l i n g e n hebben het k a r a k t e r van een " w e r k h y j j o t h e vooronder-s e " ; het germanivooronder-sme "aanname" w o r d t ook wel a l s synoniem g e b r u i k t . V ó ó r o n d e r s t e l l i n g e n z i j n n o o d z a k e l i j k omdat de o n t w e r p e r , a l s de v e r e i s t e gegevens o n t -b r e k e n , nu eenmaal n i e t a l l e s t e g e l i j k e r t i j d en t o t op de -bodem kan gaan onderzoeken. In i e d e r geval z u l l e n e r verwachtingen moeten worden o n t w i k k e l d over de toekomstige behoeften van de g e b r u i k e r s en over de omstandigheden waarin het bouwwerk i n de toekomst moet f u n c t i o n e r e n ; over de toekomst z i j n nu eenmaal geen f e i t e l i j k e gegevens b e s c h i k b a a r . Aan de toekomstverwachtingen 1iggen n o o d z a k e l i j k e r w i j s c o n t i n u T t e i t s -veronderstëTTTngen van v e r s c h i l l e n d e aard t e n g r o n d s l a g . De veronder¬ s t e l d e c o n t i n u ï t e i t kan b e t r e k k i n g hebben op de o n v e r a n d e r l i j k h e i d van bepaalde v e r s c h i j n s e l e n o f kenmerken (bodemgesteldheid, m a t e r i a a l -eiqenschappen), van o n t w i k k e l i n g s t e n d e n t i e s ( e x p o n e n t i ë l e g r o e i ) o f van samenhangen tussen v e r s c h i j n s e l e n (de r e l a t i e tussen b e l a s t i n g e n d o o r b u i g i n g , tussen bevolkingsomvang en m o b i l i t e i t o f s p o r t b e o e f e n i n g ) .
Onder " u i t g a n g s p u n t e n " v e r s t a a n we i n e e r s t e i n s t a n t i e e x p l i c i e t e v ó ó r -o n d e r s t e l l i n g e n d i e , b i j gebrek aan (v-old-oende betr-ouwbare en nauw-k e u r i g e ) i n f o r m a t i e , i n i e d e r geval v o o r l o p i g a l s v a s t s t a a n d worden aangenomen.
T i j d e n s h e t ontwerpproces worden de geformuleerde u i t g a n g s p u n t e n , t e n z i j ze u i t d r u k k e l i j k een v o o r l o p i g k a r a k t e r d r a g e n , n i e t opnieuw t e r d i s -c u s s i e g e s t e l d en nader onderzo-cht o f onderbouwd. H e r z i e n i n g kan des-ondanks n o o d z a k e l i j k b l i j k e n omdat de omstandigheden z i c h w i j z i g e n o f omdat er onverwachts nieuwe kennis en i n f o r m a t i e beschikbaar komt. (Over het al dan n i e t doorgaan van bouwplannen i n de d i r e k t e omgeving b i j v o o r b e e l d o f over nieuwe t e c h n i s c h e m o g e l i j k h e d e n ) . Als bepaalde u i t g a n g s p u n t e n , v e r s t r e k k e n d e consequenties voor het ontwerp kunnen hebben verdienen v e r s c h i l l e n d e a l t e r n a t i e v e v o o r o n d e r s t e l l i n g e n de v o o r k e u r . De consequenties daarvan kunnen i n de loop van het ontwerp¬ proces worden o n d e r z o c h t , door een zgn. " g e v o e l i g h e i d s a n a l y s e " u i t t e voeren. B i j het zoeken naar o p l o s s i n g e n kan zowel naar " r o b u u s t h e i d
( o n g e v o e l i g h e i d van het ontwerp voor v a r i a t i e s i n u i t g a n g s p u n t e n ) a l s naar " f l e x i b i l i t e i t " (mogelijkheden t o t aanpassing a c h t e r a f aan ver¬ anderde omstandigheden o f e i s e n ) worden g e s t r e e f d .
Er kunnen v o o r l o p i g e uitgangspunten worden geformuleerd t e n aanzien van randvoorwaarden waarvan nog n i e t bekend i s o f ze wel van t o e -pas s T n g T f j i T ö p l T ë t s p e c i f i e k e p r o j e k t . H e t z e l f d e g e l d t voor doel¬ s t e l l i n g e n waarvan de aanvaardbaarheid, r e l e v a n t i e o f concrete inhoud nog onvoldoende v a s t s t a a t . I n beide g e v a l l e n i s nader onderzoek en o v e r l e g n o o d z a k e l i j k . Omdat uitgangspunten z e l f gekozen beperkingen Inhouden van o n d e r z o e k a k t i v i t e i t e n i s de keuze ervan van g r o o t belang voor de o p s t e l l i n g van het werkplan en de o r g a n i s a t i e van het ontwerp-proces. Het ontwerp komt u i t e r a a r d op losse schroeven t e staan a l s de a a n v a n k e l i j k e uitgangspunten o n j u i s t o f u i t e r s t aanvechtbaar
b l i j k e n ; de uitgangspunten vormen a l s het ware de d r a a g k r a c h t i g e laag waarop de ontwerper z i j n gedachtenbouwsels f u n d e e r t . Er kan op i n t e l
-l e c t u e e -l d r i j f z a n d o f veen worden gebouwd. Uitgangspunten ove- te bestaande s i t u a t i e kunnen i n beginsel op w e r k e l i j k h e i d s g e h a l t e worden g e t o e t s t ; ten aanzien van v o o r o n d e r s t e l 1ingen over toekomstige o n t -w i k k e l i n g e n moet een beroep -worden gedaan op z-wakkere c r i t e r i a a l s mate van onderbouwing en s u b j e c t i e v e w a a r s c h i j n l i j k h e i d ot aanneme¬
beschikbare gegevens
v e r e i s t e
i n f o r m a t i e onderzoekvragen
nog n i e t
beschikbaar v o o r l o p i g y nader onderbouwen
uitgangspunten ^ a l t e r n a t i e v e n ^ gevoel i g -v e r o n d e r s t e l 1 i n g e n heidsanalyse
II d e f i n i t i e f II
De b e g r i p s b e p a l i n g t o t dusver ( u i t g a n g s p u n t i n de z i n van e x p l i c i e t e v o o r o n d e r s t e l l i n g ) kan worden beschouwd a l s een t o e s p l i t s i n g o f i n -p e r k i n g van een meer algemene en n e u t r a l e b e t e k e n i s ; u i t g a n g s -p u n t w o r d t ook wel g e b r u i k t a l s synoniem voor " b e g i n t o e s t a n d ^ o f " v e r t r e k - o f s t a r t p u n t " .
Als het t o t a l e ontwerpgebeuren opgevat w o r d t a l s een keten van be-werkingen en b e s l i s s i n g e n , vormt e l k e bewerking o f ontwerpfase h e t
u i t g a n g s p u n t voor de daaropvolgende stappen t e n z i j , op grond van de b e r e i k t e r e s u l t a t e n , b e s l o t e n w o r d t het voorgaande nog eens dunnetjes over t e doen. De concrete p r o b l e e m s i t u a t i e en ontwerpopdracht vormen de b e g i n t o e s t a n d o f v e r t r e k p u n t waarvan b i j h e t f o r m u l e r e n van de p r o b l e e m s t e l l i n g w o r d t u i t g e g a a n . De p r o b l e e m s t e l l i n g vormt het u i t -gangspunt voor de probleemanalyse, het f o r m u l e r e n van d o e l s t e l l i n g e n en het i n v e n t a r i s e r e n en analyseren van de geldende randvoorwaarden. Deze vormen op hun b e u r t het s t a r t p u n t b i j het o p s t e l l e n van een programma van eisen en wensen, op basis waarvan a l t e r n a t i e v e o p l o s -singen o n t w i k k e l d en geëvalueerd worden.
U i t de k o n t e k s t zal meestal wel b l i j k e n o f deze meer algemene en n e u t r a l e betekenis i n het geding i s .
Met het oog op de o n t w i k k e l i n g van een werkplan i s vooral de meer s p e c i f i e k e en beperkte b e g r i p s i n h o u d van u i t g a n g s p u n t aan de o r d e ; e x p l i c i e t e v o o r o n d e r s t e l l i n g over wat nog onbekend en onzeker i s .
3 . 2 . D e _ f o r m u ] e r i n g _ y a n _ d o e ] s t e l l i n g e n
De o o r s p r o n k e l i j k e b e t e k e n i s van het doel b e g r i p , "mik- o f r i c h t p u n t " , i s nog steeds t e r u g t e vinden i n de p l a t t e g r o n d van oude s t e d e n , waaronder Del f t . De "Doelen" was vroeger een p l e i n waar het p i j l - en
boogschieten beoefend werd! D o e l p a l e n , doel v e r d e d i g i n g en doelpunten komen i n veel s p o r t e n en spelen voor. Elk i n i t i a t i e f t o t bouwen, e l k e o n t w e r p o p d r a c h t , i s e r op g e r i c h t w e n s e l i j k geachte d o e l s t e l l i n g e n t e b e r e i k e n o f zo d i c h t m o g e l i j k t e benaderen. Het t e ontwerpen bouw-werk moet een b i j d r a g e l e v e r e n aan de v e r w e z e n l i j k i n g van d o e l s t e l ¬
" riigen d i e , s t i 1 zwijgend o f e x p l i c i e t , door de opdrachtgevende o r g a n i s a t i e o f gemeenschap worden n a g e s t r e e f d : b e d r i j f s t i c h t i n g o f e x p a n s i e , u i t b r e i d i n g o f v e r b e t e r i n g van de d i e n s t v e r l e n i n g , bescher-ming tegen o v e r s t r o m i n g , e . d . De d o e l s t e l 1ingen van de opdrachtgever z i j n doorgaans nog n i e t erg d u i d e l i j k bepaald. In het ontwerpproces s t a a t de f o r m u l e r i n g van d o e l s t e l 1ingen dan ook l o g i s c h voorop.
De d o e l s t e l l i n g e n moeten een nadere o m s c h r i j v i n g geven van het gewenste e i n d r e s u l t a a t o f e i n d p r o d u k t van het ontwerpproces. De ontwerper kan daarop z i j n werkzaamheden r i c h t e n , U i t e i n d e l i j k moet op grond van d o e l s t e l l i n g e n en de d a a r u i t v o o r t v l o e i e n d e eisen en wensen worden v a s t -g e s t e l d o f het v o o r -g e s t e l d e ontwerp wel een bevredi-gende o p l o s s i n -g i s en d a a d w e r k e l i j k u i t g e v o e r d moet worden. De ontwerper zal z i c h dan ook al i n een vroeg stadium van het ontwerpproces een d u i d e l i j k e r voor-s t e l l i n g moeten maken van hetgeen de opdrachtgever voor ogen voor-s t a a t . D a a r b i j zal ook r e k e n i n g moeten worden gehouden met d i v e r s e b e l a n g -hebbenden d i e d i r e k t o f i n d i r e k t b i j de t o t s t a n d k o m i n g betrokken z i j n o f e r d e , eventueel n a d e l i g e , gevolgen van o n d e r v i n d e n . Hierop komen w i j b i j het o p s t e l l e n van een programma van eisen en wensen nog t e r u g . De a a n v a n k e l i j k g l o b a l e en vage d o e l s t e l l i n g e n z u l l e n moeten worden v e r t a a l d i n een samenhangend pakket van concrete eisen en wensen z o d a t , aan de hand d a a r v a n , m o g e l i j k e oplossingen o n t w i k k e l d en g e t o e t s t
kunnen worden.
De f o r m u l e r i n g van d o e l s t e l l i n g e n l i g t i n het verlengde van de probleem-s t e l l i n g . De p r o b l e e m probleem-s t e l l i n g g e e f t een nadere afbakening en o m probleem-s c h r i j v i n g van datgene wat a l s ongewenst o f p r o b l e m a t i s c h w o r d t beschouwd. D a a r b i j wordt g e t r a c h t de kern van het probleem beknopt weer t e geven.
Een probleem i s eerder omschreven a l s een a f w i j k i n g van e e n , op grond van d o e l s t e l l i n g e n gewenste s i t u a t i e o f o n t w i k k e l i n g . B i j de d o e l s t e l -l i n g e n f o r m u -l e r i n g w o r d t het prob-leem opnieuw, en ditmaa-l i n p o s i t i e v e z i n , geformuleerd door aan t e geven wat men u i t e i n d e l i j k met het bouwwerk wenst t e b e r e i k e n : een goede v e r k e e r s a f w i k k e l i n g , adequate h u i s
-v e s t i n g , aan-vaardbare w a t e r k w a l i t e i t o f -v e i l i g h e i d . Al eerder i s g e s t e l d dat de f o r m u l e r i n g van d o e l s t e l l i n g e n een bewuste keuze i n h o u d t ; b i j een bepaalde p r o b l e e m s t e l l i n g z i j n naar aard en p r i o r i t e i t , u i t e e n l o p e n d e d o e l s t e l l i n g e n m o g e l i j k . R e a l i t e i t s z i n i s b i j de d o e l b e p a l i n g geboden; de geformuleerde w e n s e l i j k h e d e n moeten géén o n w e r k e l i j k e verlangens z i j n , maar r e ë l e m o g e l i j k h e d e n !
Evenals de p r o b l e e m s t e l l i n g worden d o e l s t e l l i n g e n v a n u i t het g e z i c h t s ¬ punt van de opdrachtgever en de toekomstige g e b r u i k e r s g e f o r m u l e e r d ; de d o e l s t e l l i n g e n dienen de b i j hen levende behoeften en verlangens weer t e geven. Een algemene o m s c h r i j v i n g van de ontwerptaak i n de t r a n t
van " h e t v i n d e n van een o p l o s s i n g voor het i n de p r o b l e e m s t e l l i n g ge-formuleerde probleem" i s a l s d o e l s t e l l i n g e n f o r m u l e r i n g danook v o l s t r e k t o n t o e r e i k e n d . Zo'n v r i j b l i j v e n d e d o e l o m s c h r i j v i n g voegt aan de probleem-s t e l l i n g n i e t probleem-s probleem-s u b probleem-s t a n t i e e l probleem-s t o e . De d o e l probleem-s t e l l i n g e n behoren een nadere u i t w e r k i n g en o m s c h r i j v i n g t e geven van de gewenste s i t u a t i e o f ont¬
w i k k e l i n g d i e b i j de f o r m u l e r i n g van het probleem als norm i s gehanteerd. Ook moet worden vermeden dat de d o e l s t e l l i n g al o n m i d d e l l i j k i n termen van een concrete o p l o s s i n g o f s p e c i f i e k e ontwerp- o f onderzoektaak w o r d t g e f o r m u l e e r d : de s i t u e r i n g en het ontwerp van een b r u g , s l u i s o f t u n n e l . B i j het ontwerp van een "Stad i n Zee" ( z i e p r a k t i j k v o o r b e e l d ) kan het v o o r z i e n i n de toekomstige woonbehoefte en het creeëren van een v o l -doende a a n t r e k k e l i j k woon- en l e e f m i l i e u a l s u i t e i n d e l i j k e d o e l s t e l l i n g worden beschouwd.
Het zoeken van een g e s c h i k t e k u s t l o k a t i e i s een ontwerp- en onderzoek-taak d i e d a a r u i t kan worden a f g e l e i d . De d o e l s t e l l i n g e n zouden verlangens en wensen moeten w^ergeven ten aanzien van de s i t u e r i n g en b e r e i k b a a r -h e i d , de bevolkingsopbouw en samenstel l i n g van -het woningbestand, de v e r e i s t e v o o r z i e n i n g e n , de i n d e l i n g en i n r i c h t i n g van het t e r r e i n , de k w a l i t e i t van het woon- en l e e f m i l i e u e . d .
B i j het ontwerp van een c i v i e l - t e c h n i s c h p r o j e c t i s doorgaans een complex van u i t e e n l o p e n d e , o n d e r l i n g samenhangende,doel s t e l 1i ngen i n het geding
Z e l f s op het e e r s t e g e z i c h t enkelvoudige d o e l s t e l l i n g e n , a l s het v e r -beteren van een v e r k e e r s v e r b i n d i n g o f bescherming tegen o v e r s t r o m i n g , b l i j k e n b i j nadere beschouwing u i t v e r s c h i l lende s u b - d o e l s t e l l i n g e n t e z i j n opgebouwd. De v e r w e z e n l i j k i n g van een bepaalde d o e l s t e l l i n g kan bovendien t o t onbedoelde, maar o n v e r m i j d e l i j k e n e v e n e f f e c t e n op andere d o e l s t e l l i n g e n l e i d e n .
De samenhang tussen d o e l s t e l l i n g e n wordt zowel door f e i t e l i j k e a f h a n k e l i j k h e d e n a l s door v o o r k e u r s r e l a t i e s bepaald. De o n d e r l i n g e a f h a n -k e l i j -k h e i d van d o e l s t e l 1ingen d i e t o t u i t i n g -komt i n het optreden van n e v e n e f f e k t e n v l o e i t v o o r t u i t f e i t e l i j k e samenhangen i n de w e r k e l i j k -h e i d . De v e r w e z e n l i j k i n g van een bepaalde d o e l s t e l l i n g kan op grond van f e i t e l i j k e samenhangen een ( p o s i t i e v e ) b i j d r a g e l e v e r e n aan de r e a l i s e r i n g van andere d o e l s t e l l i n g e n o f daaraan j u i s t afbreuk doen. In het e e r s t e geval spreken we van " c o m p l e m e n t a r i t e i t " , i n het tweede van " c o n c u r r e n t i e " o f o n d e r l i n g e s t r i j d i g h e i d tussen d o e l s t e l l i n g e n . Maatregelen t e r b e v o r d e r i n g van de v e r k e e r s v e i l i g h e i d b i j v o o r b e e l d kunnen tevens een b i j d r a g e l e v e r e n aan e n e r g i e b e s p a r i n g o f verminder i n g van de g e l u i d s h i n d e verminder , maaverminder ten koste gaan van een snel I e v e verminder k e e verminder s -a f w i k k e l i n g . D o e l s t e l l i n g e n z i j n o n d e r l i n g ook c o n c u r r e r e n d , omd-at de r e a l i s e r i n g van welke d o e l s t e l l i n g dan ook beslag l e g t op schaarse middelen d i e a l t e r n a t i e v e aanwendingsmogelijkheden hebben. Het i s on-m o g e l i j k oon-m on-maxion-maal aan a l l e d o e l s t e l 1ingen t e v o l d o e n . Onderlinge afweging en p r i o r i t e i t s b e p a l i n g i s n o o d z a k e l i j k . Sommige d o e l s t e l l i n g e n leggen nu eenmaal méér gewicht i n de schaal dan andere; d o e l s t e l l i n g e n f o r m u l e r i n g en p r i o r i t e i t s b e p a l i n g hangen nauw samen. In de p r i o r i t e i t s -b e p a l i n g komen voorkeurs r e l a t i e s tussen d o e l s t e l l i n g e n t o t u i t i n g ( r a n g o r d e - en g e w i c h t s b e p a l i n g ) .
De toegekende gewichten kunnen s t e r k u i t e e n l o p e n tussen i n d i v i d u e n o n d e r l i n g en tussen v e r s c h i l l e n d e b e v o l k i n g s - o f g e b r u i k e r s c a t e g o r i e ë n . ' Hierop komen we b i j de e v a l u a t i e van a l t e r n a t i e v e oplossingen nog
t e r u g .
D o e l s t e l l i n g e n kunnen worden geformuleerd op v e r s c h i l lende a b s t r a c t i e -n i v e a u ' s :
- algemeen: w e l z i j n s - o f w e l v a a r t s b e v o r d e r i n g , vei 1 i g h e i d , het creeëren van een hoogwaardig woon- en l e e f m i l i e u , natuurbehoud; o f
- s p e c i f i e k en c o n c r e e t : n e t t o b a t e n , ongevals- o f o v e r s c h r i j d i n g s k a n s e n gel u i d s b e l a s t i n g , v o g e l p o p u l a t i e s .
Een d o e l s t e l l i n g op een bepaald a b s t r a c t i e n i v e a u kan a l t i j d worden be-schouwd a l s een ( h u l p - ) m i d d e l voor de v e r w e z e n l i j k i n g van meer omvat-tende d o e l s t e l l i n g e n ; t e r w i j l een gegeven d o e l s t e l l i n g ook kan worden o n t l e e d t o t meer beperkte en s p e c i f i e k e subdoelen. Zo o n t s t a a t een h i ë r a r c h i s c h geordende d o e l - m i d d e l keten met een l i n e a i r e , boom- o f n e t w e r k s t r u k t u u r .
Een bouwwerk i s géén doel op z i c h z e l f maar een hulpmiddel voor de r e a -1 i s e r i n g van d o e l s t e l l i n g e n "van hogere orde" d i e door de opdrachtgeven-de o r g a n i s a t i e o f gemeenschap woropdrachtgeven-den n a g e s t r e e f d . De v o o r b e r e i d i n g van een tentamen, het maken van een doelpunt i n een s p o r t w e d s t r i j d e . d . kunnen eveneens a l s een o p s t a p j e op de d o e l - m i d d e l - l a d d e r worden be-schouwd. (Ga z e l f maar n a ! ) D o e l s t e l l i n g e n op hogere a b s t r a c t i e n i v e a u ' s z i j n e c h t e r zo vaag en algemeen dat ze de ontwerper w e i n i g o f geen houvast b i e d e n . Meer s p e c i f i e k e en concrete s u b d o e l s t e l l i n g e n en ontwerp c r i t e r i a z i j n v e r e i s t . Deze kunnen e c h t e r n i e t door s t r i k t - l o g i s c h e a f l e i d i n g u i t meer a b s t r a c t e en algemene d o e l s t e l l i n g e n worden verkregen De o p s p l i t s i n g en v e r b i e z o n d e r i n g v e r e i s t aanvul lende i n f o r m a t i e t e r w i j l er ook waarde-oordelen aan t e pas z u l l e n moeten komen.
Enig denkwerk i s n o o d z a k e l i j k evenals een b e h o o r l i j k e dosis i n v e n t i v i t e i t . Een g l o b a l e d o e l s t e l l i n g a l s v e r m i n d e r i n g van de v e r k e e r s -c o n g e s t i e k a n , b i j w i j z e van v o o r b e e l d , a l s v o l g t i n termen van sub^
d o e l s t e l l i n g e n worden g e s p e c i f i c e e r d : . u^^^^f^^^^^
- v e r m i n d e r i n g van de v e r k e e r s a t t r a c t i e en - p r o d u k t i e i n de b e t r e f f e n d e gebieden;
- h e t weren van doorgaand v e r k e e r ;
- h e t s t i m u l e r e n van v e r v o e r s w i j z e n met een g e r i n g e r r u i m t e b e s l a g , - h e t v e r b e t e r e n van de v e r k e e r s c i r c u l a t i e ;
- v e r g r o t i n g o f h e r i n r i c h t i n g van de v e r k e e r s r u i m t e .
Het onderstaande schema g e e f t een o v e r z i c h t van h e t w a t e r k w a l i t e i t s -b e l e i d op -basis van een d o e l - m i d d e l e n h i ë r a r c h i e .
. Óyer-Jih, van hel walerkwalileitsbeleid zoals neergelegd in de Urgenlienola
Mi-la bouwen zuiveringsinstalMi-laties Ib biologische zuivering 2 andere zuiveringsmethoden 3 proceswijzigingen bij bron
5b overleg in Rijnkommissie 8 verbod 9a organisatie ter 12c verlaging fosfaatgehalte wasmiddelen 14 internationaal overleg 15 desinfeklie bij zuivering
(Bron: J . T h . A . Bressers, Analyse van hel beleid Ier bestrijding van de veronlreiniging van
De d o e l s t e l l i n g e n moeten u i t e i n d e l i j k zo s p e c i f i e k en geformuleerd d a t v a s t g e s t e l d kan worden o f en i n welke werp o f de m o g e l i j k e a l t e r n a t i e v e n aan de g e s t e l d e doe Hoewel h e t d o e l b e g r i p b e t r e k k e l i j k eenvoudig i s l e v e r t en s p e c i f i c e r e n van d o e l s t e l l i n g e n i n de p r a k t i j k van de nodige c o m p l i c a t i e s op. Tussen a b s t r a c t e d o e l s t e l l i bare o n t w e r p c r i t e r i a gaapt een a a n z i e n l i j k e k l o o f d i e onderzoek (en i n nauwe w i s s e l w e r k i n g met de o n t w i k k e l i t i e v e o p l o s s i n g e n ) moet worden o v e r b r u g d .
Hierop komen we b i j de f u n c t i e - en procesanalyse en he een programma van e i s e n en wensen nog t e r u g .
concreet worden mate het o n t -len v o l d o e t , het f o r m u l e r e n het ontwerpen ngen en b r u i k -door nader ng van a l t e r n a -t o p s -t e l l e n van
. Randvoorwaarden
T e r w i j l uitgangspunten en d o e l s t e l l i n g e n a l s u i t i n g e n van " k e u z e v r i j h e i d " kunnen worden g e z i e n , vertegenwoordigen randvoorwaarden de "harde
r e a l i t e i t " d i e n i e t met z i c h l a a t s o l l e n . Randvoorwaarden worden n i e t z e l f gekozen maar dwingend, van b u i t e n a f , aan de opdrachtgever e n / o f ontwerper opgelegd. Randvoorwaarden z i j n zowel b i j de o n t w i k k e l i n g en s e l e c t i e van a l t e r n a t i e v e oplossingen a l s b i j de u i t e i n d e l i j k e beoor-d e l i n g ervan van beoor-doorslaggevenbeoor-de b e t e k e n i s . De van toepassing z i j n beoor-d e beperkende voorwaarden bepalen de "randen" o f "grenzen" van de r u i m t e waarbinnen de o p l o s s i n g gevonden moet worden. "Echte" randvoorwaarden
hebben het k a r a k t e r van geboden o f verboden waarvan de o v e r t r e d i n g
o n v e r b i d d e l i j k w o r d t a f g e s t r e f t : g r e n s o v e r s c h r i j d i n g l e i d t t o t a f k e u r i n g o f verwerping van het ontwerp.
Om i n z i c h t t e k r i j g e n i n de beschi kbare manouvreerruimte en het s c a l a van o p l o s s i n g s m o g e l i j k h e d e n i s i n de beginfase van het ontwerpproces al een e e r s t e i n v e n t a r i s a t i e v e r e i s t van de b e l a n g r i j k s t e beperkende voorwaarden d i e op het p r o j e k t van toepassing z i j n o f kunnen z i j n . De ontwerper zal z i c h voortdurend rekenschap moeten geven van wat i n i e d e r geval moet en a b s o l u u t n i e t kan o f mag.
Door de o v e r h e i d en de v e r s c h i 1 lende goedkeuringverlenende i n s t a n t i e s (openbare n u t s b e d r i j v e n , brandweer, a r b e i d s i n s p e c t i e e . d . ) worden d i v e r s e eisen g e s t e l d , zowel aan het t e ontwerpen e i n d p r o d u k t a l s aan de u i t v o e r i n g van het bouwwerk en het u i t e i n d e l i j k gebruik e r v a n . De t o e t s i n g s - en goedkeuringsprocedures z i j n mede bepalend voor de opzet van het werkplan en de o r g a n i s a t i e van het ontwerpproces. De g e s t e l d e ei sen kunnen het k a r a k t e r hebben van voorgeschreven b e s l u i t v o r m i n g s -p r o c e d u r e s , bindend o-pgelegde o n t w e r -p e i s e n , o f be-perkingen t e n
aanzien van de t o e l a a t b a r e o f beschikbare middelen en u i t v o e r i n g s w i j z e n . De opdrachtgever zal eveneens min o f meer a b s o l u t e eisen en beperkingen aangeven, waaraan het ontwerp i n i e d e r geval zal moeten v o l d o e n . *
Omdat de r e a l i s e r i n g van d o e l s t e l 1ingen al t i j d aan bepaalde minima gebonden i s kan e l k e d o e l s t e l 1ing desgewenst door de opdrachtgever a l s randvoorwaarde (grenswaarde, t o e l a a t b a a r minimum) worden geformu-l e e r d . Ageformu-ls de ontwerper over vogeformu-ldoende r u i m t e b e s c h i k t om b u i t e n de "gevarenzone" t e b l i j v e n en de beschi kbare "marges" t o e r e i k e n d 1 i j k e n b e s t a a t daartoe e c h t e r geen a a n l e i d i n g .
De door anderen opgelegde randvoorwaarden, waarmee de ontwerper r e k e -n i -n g zal moete-n houde-n ku-n-ne-n a l s v o l g t worde-n same-ngevat:
bindend opgelegde ontwerpeisen ( k w a l i t e i t s e i s e n waaraan het t e o n t -werpen bouwwerk moet voldoen) i n de vorm van voorgeschreven normen o f grenswaarden (maxima, minima). Voorbeelden z i j n : het t o e l a a t b a r e g r o n d g e b r u i k , r o o i 1 i j n e n en maximale bouwhoogte, w a t e r k w a l i t e i t s e i s e n , t o e l a a t b a r e g e l u i d s n i v e a u ' s , subsidienormen e . d . ;
- beperkingen van de beschi kbare ( f i n a n c i ë l e , personele en m a t e r i ë l e ) m i d d e l e n , t i j d s l i m i e t e n ;
beperkingen ten aanzien van de t o e l a a t b a r e middelen en u i t v o e r i n g s -w i j z e n ; e t h i s c h e over-wegingen, -w e t t e l i j k - b e s t u u r l i j k e v o o r s c h r i f t e n ; vei 1 i g h e i d s v o o r s c h r i f t e n e . d .
In de meest ruime z i n kunnen al Ie f a c t o r e n en omstandigheden d i e de beschikbare oplossingsmogeli,""''eden b e p a l e n , maar waarop de o p d r a c h t -gever en ontwerper géén i n v l o e d kunnen u i t o e f e n e n , a l s beperkende voorwaarden worden beschouwd. Op grond van deze ruime i n t e r p r e t a t i e kunnen eveneens a l s "randvoorwaarden" g e l d e n :
houden: de bestaande s i t u a t i e , n a t u u r w e t t e n , wetmatigheden i n het m e n s e l i j k g e d r a g , de stand van de t e c h n i e k e . d , ;
- toekomstige o n t w i k k e l i n g e n o f gebeurtenissen d i e bepalend z i j n voor de h a a l b a a r h e i d o f d o e l m a t i g h e i d van het p r o j e k t .
Uitgangspunten t e n aanzien van de bestaande s i t u a t i e en toekomstver-wachtingen kunnen het k a r a k t e r k r i j g e n van ontbindende voorwaarde. Het p r o j e k t kan op l o s s e schroeven komen t e staan a l s e r i n de werke¬ l i j k h e i d n i e t aan w o r d t v o l d a a n . De h a a l b a a r h e i d o f a a n t r e k k e l i j k h e i d van een p r o j e k t kan b i j v . a f h a n k e l i j k z i j n van de u i t v o e r i n g van andere p l a n n e n , de t e verwachten i n f l a t i e e t c .
Als l a a t s t e en n i e t o n b e l a n g r i j k s t e c a t e g o r i e van "randvoorwaarden" kunnen de pseudo o f quasirandvoorwaarden worden genoemd: de i m p l i -c i e t e v o o r o n d e r s t e l l i n g e n en a l s v a n z e l f s p r e k e n d bes-chouwde gegeven-heden d i e ten onrechte a l s opgelegde beperkingen worden beschouwd. D i t l e i d t t o t een a a n z i e n l i j k e en vaak onverantwoorde i n p e r k i n g van de beschikbare o p l o s s i n g s r u i m t e .
Verhulde u i t g a n s p u n t e n en z e l f - o p g e l e g d e beperkingen kunnen van door-slaggevende betekenis z i j n b i j de f o r m u l e r i n g van een probleem en het zoeken naar m o g e l i j k e o p l o s s i n g e n . B i j w i j z e van t o e l i c h t i n g een con-c r e e t v o o r b e e l d : de v e r k e e r s p r o b l e m a t i e k i n de b i n n e n s t a d .
De bestaande f u n c t i e van de binnenstad en het daarmee samenhangende v e r k e e r s - en v e r v o e r s p a t r o o n kunnen s t i l z w i j g e n d a l s randvoorwaarden, i n de z i n van o n v e r a n d e r l i j k e gegevenheden, worden beschouwd. Op grond van deze randvoorwaarden i s de beperkte c a p a c i t e i t van de bestaande v e r k e e r s i n f r a s t r u k t u u r ( s t r a t e n , p l e i n e n , parkeermogelijkheden) h e t probleem waarvoor een o p l o s s i n g moet worden gezocht. M o g e l i j k e o p l o s -s i n g e n , binnen de g e -s t e l d e randvoorwaarden z i j n : wegverbreding en v e r k e e r s d o o r b r a k e n , v e r b e t e r i n g van de d o o r s t r o m i n g , u i t b r e i d i n g van de p a r k e e r v o o r z i eni ngen.
De bestaande i n f r a s t r u k t u u r kan e c h t e r , op n i e t minder s l e c h t e gronden, z è l f a l s randvoorwaarde worden opgevat. Het probleem i s nu op welke w i j z e een b e t e r e afstemming kan worden b e r e i k t van de f u n c t i e van de binnenstad en het v e r k e e r s en v e r v o e r s p a t r o o n op de beschikbare i n f r a s t r u k t u u r . Als m o g e l i j k e o p l o s s i n g e n kan worden gedacht aan: d e c e n t r a -l i s a t i e van c e n t r u m f u n c t i e s , b e v o r d e r i n g van het openbaar vervoer en het langzame v e r k e e r en het weren van het p a r t i c u l i e r e autoverkeer en l a n g - p a r k e e r d e r s .
Omdat lang n i e t a l l e randvoorwaarden even " h a r d " z i j n , i s de b e p a l i n g van de geldende randvoorwaarden n i e t i n de e e r s t e (en zeker n i e t i n de l a a t s t e ! ) p l a a t s een kwestie van i n v e n t a r i s a t i e maar van k r i t i s c h e beschouwing en bewuste keuze.
gegevens UITGANGSPUNTEN onderzoekvragen PROBLEEMANALYSE DOELSTELLINGEN RANDVOORWAARDEN •UNKTIEANALYSE PROCESANALYSE FUNKTIEDRAGERS PROGRAMMA 1 VAN EISEN 1 EN WENSEN ALTERNATIEVE OPLOSSINGEN
en wensen
4 . 1 . P l a a t s b e p a l i n g
Op basis van de ( v o o r l o p i g e ) p r o b l e e m s t e l l i n g en de t o t dusver u i t g e -voerde probleemanalyse z i j n uitgangspunten en d o e l s t e l l i n g e n geformu-l e e r d . Bovendien h e e f t een e e r s t e verkenning pgeformu-laatsgevonden van de geldende randvoorwaarden. Hoewel de concrete i n v u l l i n g van d o e l s t e l -l i n g e n en randvoorwaarden een i n t e g r e r e n d bestanddee-l vormt van het o p s t e l l e n van een programma van eisen en wensen ( " p . v . e . " ) wordt het h i e r , t e r w i l l e van de o v e r z i c h t e l i j k h e i d , a f z o n d e r l i j k behandeld. In d i t verband i s ook de o n d e r l i n g e samenhang tussen het o p s t e l l e n van een p . v . e . en het e i g e n l i j k e ontwerp van h e t bouwwerk van b e l a n g . B i j min o f meer r o u t i n e m a t i g e ontwerpopgaven zoals een doorsnee b r u g , s l u i s o f kantoorgebouw kan het p . v . e . vooraf v r i j g e d e t a i l l e e r d worden v a s t g e l e g d zonder dat de beschikbare o p l o s s i n g s r u i m t e daardoor onnodig en v o o r b a r i g wordt b e p e r k t . B i j omvangrijke en complexe p r o j e c t e n waarmee nog w e i n i g o f géén e r v a r i n g i s opgedaan komt het p . v . e . s t a p s g e -w i j s , en i n nau-we -w i s s e l -w e r k i n g met het o n t -w e r p , t o t s t a n d :
- basisprogramma, haalbaarheidsonderzoek; - v o o r l o p i g p . v . e . , s c h e t s o n t w e r p ;
- d e f i n i t i e f p . v . e . , d e f i n i t i e f ontwerp.
Deze gang van zaken komt overeen met het l e e r p r o c e s dat z i c h i n onder-w i j s s i t u a t i e s v o o r d o e t ; het i n z i c h t i n het ontonder-werpprobleem, de t e s t e l l e n eisefrerTcie m o g e l i j k e oplossingen neemt pas g e l e i d e l i j k t o e . I n de methodische u i t w e r k i n g van de b e t r e f f e n d e ontwerp- en onderzoektaken wordt de w i s s e l w e r k i n g tussen ontwerp en p . v . e . , op grond van deze
overwegingen, dan ook s t e r k b e n a d r u k t . In de methodische procedure-schema's en het werkplan kan door het inbouwen van t e r u g k o p p e l i n g e n i n de n o o d z a k e l i j k e w i s s e l w e r k i n g worden v o o r z i e n .
4 . 2 . Analysekader
De probleemanalyse moet u i t e i n d e l i j k uitmonden i n een samenhangend eisenpakket dat a l s basis kan dienen voor het o n t w i k k e l e n en beoor-delen van a l t e r n a t i e v e o p l o s s i n g e n . D a a r b i j s t a a t de u i t w e r k i n g en c o n c r e t i s e r i n g van de a a n v a n k e l i j k geformuleerde d o e l s t e l l i n g e n cen-t r a a l ; de randvoorwaarden z i j n , i n cen-t e g e n s cen-t e l l i n g cen-t o cen-t de d o e l s cen-t e l l i n g e n , al i n de vorm van s p e c i f i e k e en concrete eisen gegeven. N i e t a l l e randvoorwaarden kunnen e c h t e r worden opgespoord, zolang het ontwerp nog geen herkenbare vormen h e e f t gekregen. Van het t e ontwerpen bouw-werk s t a a t i n d i t s t a d i u m , i n methodisch o p z i c h t , e i g e n l i j k a l l e e n
nog maar v a s t dat het aan nader t e bepalen eisen en wensen moet v o l -doen en een samenhangend geheel moet worden dat u i t v e r s c h i l l e n d e
r u i m t e l i j k e , c o n s t r u c t i e v e e n / o f n a t u u r l i j k e elementen i s samengesteld. De eisen en wensen waaraan het t e ontwerpen bouwwerk moet voldoen
kunnen e c h t e r n i e t " i n a b s t r a c t e " worden v a s t g e s t e l d ; een e n i g s z i n s g e d e t a i l l e e r d e en nauwkeurige s p e c i f i c a t i e van de gewenste eigenschap-pen van het t e ontwereigenschap-pen bouwwerk en onderdelen daarvan i s pas moge-l i j k a moge-l s er vomoge-ldoende i n z i c h t b e s t a a t waaraan wensen en eisen g e s t e moge-l d kunnen en moeten worden. De vragen waarom o f w a a r t o e , door wie en welke eisen en wensen g e s t e l d worden s l u i t e n h i e r di r e e t op aan. De eerder gesignaleerde " k l o o f " tussen g l o b a l e d o e l s t e l 1ingen en concrete o n t w e r p c r i t e r i a kan worden overbrugd door de onderzoektaken b i j het ontwerpen van een bouwwerk nader t e a n a l y s e r e n . Op b a s i s daarvan kan een analysekader worden o n t w i k k e l d voor het s p e c i f i c e r e n van eisen en wensen en het o n t w i k k e l e n van a l t e r n a t i e v e o p l o s s i n g e n . De " a n a l y t i s c h e r u g g e g r a a t " daarvan b e s t a a t u i t een steeds g e d e t a i 1 ¬ 1 eerder wordende analyse van de processen waarvoor het bouwwerk i s
bestemd ( " p r o c e s a n a l y s e " ) en van de f u n k t i e s d i e het t e ontwerpen bouw-werk moet v e r v u l l e n ( " f u n k t i e - a n a l y s e " ) . Met het oog op het gewenste
v e r l o o p en r e s u l t a a t van de b e t r e f f e n d e processen worden e i s e n en wensen geformuleerd t e n aanzien van de f u n k t i e v e r v u l l i n g . De v a r i ë r e n d e
omstandigheden waaronder de gewenste f u n k t i e s moeten worden v e r v u l d worden eveneens o n d e r z o c h t . Het bouwwerk en de onderdelen daarvan
( r u i m t e l i j k e , c o n s t r u c t i e v e en n a t u u r l i j k e elementen) kunnen worden opgevat a l s t e ontwerpen " f u n c t i e d r a g e r s " waaraan de v e r e i s t e f u n c t i e s worden t o e b e d e e l d . De eigenschappen d i e het bouwwerk en de onderdelen daarvan met het oog op de f u n k t i e v e r v u l l i n g moeten hebben worden nader b e p a a l d , i n nauwe w i s s e l w e r k i n g met de analyse van m o g e l i j k e f u n k t i e d r a g e r s . De p r o c e s en f u n k t i e a n a l y s e s vormen a l s h e t ware een t u s s e n -schakel o f koppelingsmechanisme tussen d o e l s t e l l i n g e n en c o n c r e t e op-l o s s i n g e n . 1 - aanvoerleiding afvalwater 2 • verdeolbekken + 3 - sedimentatie 5 - nabezinking 6 • pompenkelder ••••••••"^-•^^5^^o^.•v:. few
De gewenste eigenschappen van het t e ontwerpen bouwwerk worden t e n -s l o t t e i n de vorm van een -samenhangend e i -s e n p a k k e t om-schreven: het Programma van e i s e n en wensen. Aan de hand daarvan moet de ontwerper u i t v e r s c h i l l e n d e r u i m t e l i j k e , c o n s t r u c t i e v e en n a t u u r l i j k e elementen een goed f u n k t i o n e r e n d geheel s a m e n s t e l l e n . I
Het t o t dusver behandelde analyseschema voor h e t o p s t e l l e n van een p . v . e . en - i n h e t nauwe o n d e r l i n g e w i s s e l w e r k i n g - o n t w i k k e l e n van a l t e r n a t i e v e o p l o s s i n g e n kan a l s v o l g t worden samengevat:
d o e l f o r m u l e r i n g gewenst"*"verloop en r e s u l t a a t van b e d r i j f s - en gebruiksprocessen en n a t u u r l i j k e processen; procesanalyse v e r e i s t e f u n k t i e v e r v u l 1 i n g van het bouwwerk; f u n k t i e - a n a l y s e
gewenste eigenschappen van h e t t e
ontwerpen bouwwerk en onderdelen daarvan; programma van e i s e n en wensen
analyse en ontwerp van m o g e l i j k e f u n k t i e d r a g e r s ; r u i m t e l i j k e , c o n s t r u c t i e v e en n a t u u r l i j k e elementen.
Twee luchtopnamen van het analysebekken
ö^«*,y/s(err9/>, (foto
in al^nbóuwthd'^'^ augustus 1976).
S P A A R B E K K E N P W N
4 . 0 0
-Lk1<'en"(B-B).'^" afe/u/Wam van het
p o m p s t 3 t i o n P w n B c 7 - : : : r : : r f i s : : : j> s ^ ANALYSE B E K K E N - \ > . ^%'.>WRK HE 20.00-^.V-4\% i j s s e l m e e r 5 . 5 0 --Maat h a v e n I . 5
4 . 3 . Procesanalyse
Het t e ontwerpen bouwwerk moet de v e r e i s t e voorwaarden ( r u i m t e l i j k , c o n s t r u c t i e f , b o u w f y s i s c h , i n s t a l l a t i e t e c h n i s c h ) creëren voor het gewenste v e r l o o p en r e s u l t a a t van bepaalde processen. Te denken v a l t aan: goederenopslag en - d i s t r i b u t i e , b i e r p r o d u k t i e , verkeer en v e r v o e r , r e c r e a t i e , s p o r t b e o e f e n i n g , w a t e r z u i v e r i n g , w a t e r l o z i n g . Op grond van meer omvattende d o e l s t e l l i n g e n t e n aanzien van het f u n c t i o n e r e n en de gewenste o n t w i k k e l i n g van de opdrachtgevende o r -g a n i s a t i e o f -gemeenschap ( b e d r i j f s e x p a n s i e , r e -g i o n a l e o n t w i k k e l i n -g e . d . ) kunnen meer c o n c r e t e d o e l s t e l l i n g e n worden geformuleerd ten aanzien van het gewenste v e r l o o p en r e s u l t a a t van de b e t r e f f e n d e processen. B i j het bepalen van de gewenste eigenschappen van het t e ontwerpen bouwwerk vormen deze d o e l s t e l l i n g e n het u i t e i n d e l i j k e r i c h t s n o e r . Wat de processen b e t r e f t wordt een nader onderscheid gemaakt t u s s e n " b e d r i j f s p r o c e s s e n " , " g e b r u i k s p r o c e s s e n " en n a t u u r l i j k e processen. Het v e r s c h i l tussen b e d r i j f s p r o c e s s e n en gebruiksprocessen v e r e i s t nadere t o e l i c h t i n g . B e d r i j f s m a t i g e vormen van goederenproduk-t i e en d i e n s goederenproduk-t v e r l e n i n g , hoe u i goederenproduk-t e e n l o p e n d ook, omschrijven we megoederenproduk-t hegoederenproduk-t verzamelbegrip " b e d r i j f s p r o c e s s e n " . Beheer, b e d r i j f s v o e r i n g en
e x p l o i t a t i e e . d . worden eveneens t o t de b e d r i j f s p r o c e s s e n gerekend. De a k t i v i t e i t e n van i n d i v i d u e l e g e b r u i k e r s van bouwkundige en c i v i e l t e c h n i s c h e v o o r z i e n i n g e n worden a l s " g e b r u i k s p r o c e s s e n " g e k a r a k t e r i s e e r d . Te denken v a l t aan: p a r t i c u l i e r v e r v o e r , r e c r e a t i e , s p o r t
-beoefening e . d . De p e r s o o n l i j k e v e r z o r g i n g van werknemers i n b e d r i j v e n kan eveneens t o t de gebruiksprocessen worden gerekend. De i n d e l i n g s l u i t aan op het i n de economie gangbare onderscheid tussen p r o d u k t i e en consumptie. Als het b e d r i j f s p r o c e s een vorm van d i e n s t v e r l e n i n g b e t r e f t komen b e d r i j f s - en gebruiksprocessen i n combinatie voor omdat ze d i r e c t op e l k a a r betrokken z i j n . Het " k a n t i n e g e b e u r e n " b i j v o o r b e e l d b e s t a a t zowel u i t b e d r i j f s p r o c e s s e n ( b e d r i j f s v o e r i n g , a d m i n i s t r a t i e , i n k o o p , d i e n s t v e r l e n i n g . . . ) a l s u i t gebruiksprocessen ( h e t kopen en n u t t i g e n van s p i j s , drank en genotsmiddelen, c o n v e r s e r e n , studeren . . . ) Onderwijs geven w o r d t a l s een b e d r i j f s p r o c e s g e z i e n , het volgen van o n d e r w i j s a l s een g e b r u i k s p r o c e s .
Princiapeschama van hel zuiveringsproces.
l o o g z u u r s t o f c h e m i s c h zuurstof v e r b r u i k r e c i r c u l a t i e o n g e z u i v e r d E I e d e n i t r i f i c a t i e F n i t r i f i c a t l e G 2e d e n i t r i f i c a t i e H bezinKbassin afvalwater E I e d e n i t r i f i c a t i e F n i t r i f i c a t l e G 2e d e n i t r i f i c a t i e H bezinKbassin c c a s c a d e g e z u i v e r d slib s p u i s l i b r e c i r c u l a t i e V v i j z d f s l i b v e r w e r k i n g
Een gedegen analyse van het gewenste v e r l o o p en r e s u l t a a t van de p r o -cessen waarvoor het bouwwerk i s bestemd moet de grondslag leggen voor de c o n c r e t e u i t w e r k i n g van d o e l s t e l l i n g e n en randvoorwaarden i n de vorm van een programma van eisen en wensen. I n de procesanalyse w o r d t nagegaan wat er i n o f op het bouwwerk gaat gebeuren e n , op grond van d o e l s t e l l i n g e n , zou moeten gebeuren. B i j v o o r b e e l d : goederenopslag en - d i s t r i b u t i e , i n d u s t r i ë l e p r o d u k t i e , verkeer en v e r v o e r , r e c r e a t i e , s c h e e p v a a r t , w a t e r z u i v e r i n g , w a t e r l o z i n g . De b e d r i j f s en g e b r u i k s -processen o f n a t u u r l i j k e -processen worden opgevat a l s een complex van
