Dźwięk przestrzenny jako ekwiwalent misyjnego i komercyjnego modelu artystycznych produkcji audialnych

Janusz Łastowiecki

Dźwięk przestrzenny jako

ekwiwalent misyjnego i

komercyjnego modelu artystycznych

produkcji audialnych

Media – Kultura – Komunikacja Społeczna 10/1, 62-78

D źwięk przestrzenny jako ekwiwalent misyjnego

i komercyjnego modelu artystycznych produkcji

audialnych

S łow a kluczow e: konw ergencja, hybrydyzacja, d źw ię k b in a u ra ln y , audiofil, d źw ię k p rze­

strzenny, k siążka au d io , słuchow isko, reżyseria dźw ięk u

K ey words: convergence, h y b rid iz a tio n , b in a u ra l so u n d , a u d io p h ile , d o lb y su rro u n d ,

audiobook, rad io d ram a, d irection of so und

N a jp o p u la r n ie js z y m f o r m a te m p ro d u k c ji m e d ia ln y c h o s ta tn ic h l a t s t a ł a się te c h n o lo g ia 3D . R ozw ój te c h n o lo g ii w iz u a ln y c h d łu g o j e d n a k n ie p o c ią ­ g a ł z a s o b ą p o d o b n y c h p r z e o b ra ż e ń w św iecie p ro d u k c ji a u d ia ln y c h . W c ią g u o s ta tn ic h k ilk u l a t z n a c z n ie w z r o s ła p o p u la r n o ś ć au d io b o o k ó w . M a so w e z a ­ in te r e s o w a n ie „ k s ią ż k ą d ź w ię k o w ą ” z a c h ę c iło p ro d u c e n tó w A u d io te k i.p l (je d ­ n e g o z n a jw ię k s z y c h d y s tr y b u to r ó w au d io b o o k ó w ) do u r o z m a ic e n ia f o r m a l­ n e g o sw o ich p ro d u k tó w . W p ro w a d z ili o n i b o w ie m k a te g o r ię „ s u p e rp ro d u k c ji a u d ia ln y c h ” - a d a p ta c ji w ielo g ło so w y ch w y k o r z y s tu ją c y c h te c h n ik ę d ź w ię k u b in a u r a ln e g o (d o okólnego). P o d o b n ie j a k p r o d u c e n t k o m e rc y jn y p o s tą p iło m i­ s y jn e P o ls k ie R a d io i z a p ro p o n o w a ło s łu c h a c z o m w o b rę b ie s łu c h o w is k T e a tr u P o lsk ie g o R a d ia ja k o ś ć d ź w ię k u p r z e s tr z e n n e g o w s y s te m ie D o lb y P ro L ogic 2. K a ż d a z ty c h p ro p o z y c ji n a sw ój o d m ie n n y sp o só b z r e a liz o w a ła j e d n a k cele m e d ia ln e j h o m o g e n iz a c ji. J u ż A n to n in a K ło s k o w s k a w l a ta c h s z e ś ć d z ie s ią ty c h XX w ie k u z a z n a c z a ła ry c h ły z w r o t m e d ió w w s tr o n ę h y b ry d y z a c ji n a d a w a ­ n y c h tre ś c i. O to p r o d u k t k u l t u r y m a so w e j m ia ł w e jść w z w ią z e k z e le m e n ta m i „w yższego p o z io m u k u ltu r a ln e g o ”1. Z a ró w n o A u d io te k a , c h cąc d o trz e ć do o d ­ b io rc ó w b a rd z ie j w y r a fin o w a n y c h in te le k tu a ln ie , j a k i P o ls k ie R ad io , p r ó b u ­ ją c o tw o rzy ć o fe rtę n a p o p u la r n ie js z e i a tr a k c y jn ie js z e d la o d b io rcó w f o rm a ­ ty , m u s ia ły w ejść w z w ią z e k z te c h n ik ą , k t ó r a w c ze śn iej b y ła d la n ic h obca. D z ia ła n ia tw ó rcó w T e a t r u P o lsk ie g o R a d ia , j a k i A u d io te k i, b ę d ą p o tw ie rd z a ć te z ę M a ry li H o p fin g e r w y r a ż o n ą k i l k a l a t te m u , a m ia n o w ic ie że s z t u k a z m ie ­ n i ł a sw o ją fu n k c ję w ra z z r o z r o s te m r a n g i m e d ió w m a so w y c h . W ra z z fu n k c ją z m ie n iła się p rz e c ie ż i r a n g a s z tu k i.

W m iarę zachodzących zm ian kategoria sztuki o b rastała kolejnymi określe­ niam i: wysoka, niska, praw dziw a, m asow a, popularna. Z czasem t a kategoria p rzestała wystarczać, w yczerpał się zw iązany z tym pojęciem paradygm at. [...] Teraz to sztu k a przesuw a się w obszar kom unikacji społecznej. A to, co na

daw nych w aru n k ach pozostaje jako sztu k a przez duże S, okazuje się zaledwie czy aż segm entem k u ltu ry 2 .

P rz e z w ie k i s z t u k a k s z t a ł t o w a ł a r e f le k s ję o k u l t u r z e , b y ła w z o rc o tw ó r- cz a. Z ja w is k a r o z w ija ły się p o d je j m o c n y m w p ły w e m . O d b io rc a m u s i a ł się d o s to s o w a ć do re g u ł, k t ó r e o n a w y z n a c z a ła . W m o m e n c ie , g d y s t a ł a się, w m y ś l b a d a ń M. H o p fin g e r, e le m e n te m zło ż o n y c h in te r a k c ji m ię d z y u c z e s t­ n ik a m i k u ltu r y , je j s iła z o s ta ła ro z p ro w a d z o n a p o lifo n iczn ie, ro z g a łę z io n a n a k o n k r e tn e ty p y i p o d ty p y u c z e s tn ik ó w . K a ż d y m a d z iś do n ie j d o stę p . To o n a m u s i s ię z a r e k la m o w a ć w h e te r o g e n ic z n y m n u r c ie s p o łe c z n e j a u d io s fe ry . W y s ta rc z y p rz e k rę c ić g a łk ę r a d io w ą i p rz e n ie ś ć się p ły n n ie do rz e c z y w is to ­ ści ś re d n io w ie c z n y c h m o ra lite tó w , H a m le ta czy D o n J u a n a . T e a t r P o lsk ie g o R a d ia p o s ta w ił n a s y s te m D o lb y P ro L ogic 2. K o d e k te n u c z y n ił z k i n a d o m o ­ w ego o d b io rn ik w ie lo k a n a ło w e j e m is ji głosów , e fe k tó w i m u z y k i. A u d io te k a .p l p o s łu ż y ła się t e c h n ik ą d ź w ię k u b in a u r a ln e g o (o z n a m io n a c h f o r m a tu ste re o , n a t o m i a s t z w y k o r z y s ta n ie m „ w r a ż e n ia s z tu c z n e j gło w y ”). T e d w ie k o n cep cje, choć p o d o b n ie n a k ie r o w a n e n a w y tw o rz e n ie n o w ej p e r s p e k ty w y p e rc e p c y jn ej w ś ró d słu c h a c z y , r ó ż n ią się co do s to p n ia k u ltu r o w e j h o m o g e n iz a c ji. A u d io te - k a .p l w c e n tr u m n o w y c h p r o d u k c ji p o s ta w iła fo rm ę , a T e a t r P o lsk ie g o R a d ia p o tr a k to w a ł fo rm a ln e n o v u m ja k o p rz y c z y n ę p o g łę b io n e j in te le k tu a ln ie p e r ­ cep cji tr e ś c i lite ra c k ic h .

Konwergencyjne czasy

M ó w i się d z iś d u ż o o k o n w e r g e n c ji m e d ió w , „g d zie s t a r e i n o w e m e d ia w c h o d z ą w c o raz b a rd z ie j s k o m p lik o w a n e re la c je ”3. J e d n y m z w y z n a c z n ik ó w te g o s t a n u rz e c z y j e s t k a n a liz o w a n ie ró ż n o ro d n y c h tr e ś c i w o b rę b ie je d n e g o , sp ó jn eg o p r o g r a m u . U k ła d a ją c ra m ó w k ę , w y d a w c a p o d p o rz ą d k o w u je j ą r e g u ­ ło m d r a m a ty z a c ji. P o le g a o n a n a t a k i m ro z ło ż e n iu w o b rę b ie całeg o d n ia ró ż ­ n o ro d n y c h p rofilow o p ro g ra m ó w , b y s ta n o w iły o n e od p o c z ą tk u do k o ń c a k o n ­ g lo m e r a t in te r e s u ją c y i a tr a k c y jn y 4. W t a k z o r ie n to w a n e j ra m ó w c e o d b io rc a o g lą d a ją c y „W iad o m o ści” m u s i by ć s k u te c z n ie z a c h ę c o n y do p o z o s ta n ia p rz y o d b io rn ik u , b y o b e jrz e ć k o le jn e p rz y g o d y b o h a te ró w s e r ia lu , k tó r y ro z p o c z y n a się tu ż po „ W ia d o m o śc ia c h ”. P o d o b n ie rz e c z się m a w r a d iu . P o ls k ie R a d io (szcze g ó ln ie P r o g r a m II) z a c h o w a ły je s z c z e k o n s e r w a ty w n y p o d z ia ł n a b lo k i te m a ty c z n e , k o n s e k w e n tn ie o b u d o w u ją c s łu c h o w isk o czy k o n c e r t z f ilh a r m o ­ n ii k a m e r a l n ą z a p o w ie d z ią czy ro z m o w ą z tw ó rc a m i. N ie j e s t to ju ż je d n a k te n d e n c ja w z ro s to w a . S łu c h o w isk o w P r o g r a m ie I j e s t n ie r o z e r w a ln ie z w ią z a ­ n e z w ia d o m o śc ia m i, p io s e n k ą czy r e k la m ą . W je d n e j g o d z in ie e m isy jn e j ko- e g z y s tu ją d z iś g a t u n k i n ie g d y ś o d d z ie lo n e w y r a ź n ą b a r ie r ą . S ta c ja p u b lic z n a ,

2 M. Hopfinger, Literatura i media po 1989 roku, Warszawa 2010, s. 192.

3 H. Jenkins, Kultura konwergencji. Zderzenie starych i nowych mediów, tłum. M. Berna­ towicz, M. Filiciak, Warszawa 2007, s. 7.

ch c ą c w ejść w s z r a n k i w n a d a w c a m i k o m e rc y jn y m i i p o z y sk a ć s łu c h a c z a , u p o ­ d a b n ia się do n ic h , p rz y jm u je ic h r e g u ły g ry . To p ro c e s d z iś n ie o d w ra c a ln y . O b ra z s ta je się d o p e łn ie n ie m p r o d u k c ji ra d io w y c h - w s tu d ia c h s ą z a in s ta lo ­ w a n e k a m e ry , a z d ję c ia z n a g r a n i a s łu c h o w is k a u z u p e łn ia ją k r ó t k ą w z m ia n k ę o je g o p r e m ie rz e . G d z ie ś w ty m w s z y s tk im j e d n a k z a g u b iła się p r y m a r n a ce­ c h a r a d i a a rty s ty c z n e g o , k t ó r ą j e s t n ie w id z ia ln o ś ć 5. G r a ż y n a S ta c h y r a , p isz ą c o g a tu n k o w y c h w y z n a c z n ik a c h a u d y c ji ra d io w e j, o z n a c z y ła słu c h o w isk o ja k o „ tr a d y c y jn ą fo rm ę g a tu n k o tw ó r c z ą ”6. N ie k tó r e ze s łu c h o w is k p o ja w ia ją c y c h się w k o n w e rg e n c y jn e j fo rm u le w sp ó łc z e sn e g o r a d i a w y c h y la ją się ju ż z t r a d y ­ cy jn eg o p o d z ia łu n a fo rm ę „ lite r a c k ą ”, „ p u b lic y s ty c z n ą ” i „ m ie s z a n ą ” ( r e p o r ta ­ żow ą). S łu c h o w isk o s ta je się c z ę sto fo ru m w y p o w ie d z i p u b lic y s ty c z n e j, z o r ie n ­ to w a n e j sp o łe c z n ie ( n o w a to r s k a a d a p ta c ja P o s k r o m ie n ia z ło ś n ic y w r e ż y s e r ii A d a m a F e re n c e g o , o k tó re j w s p o m n ę je s z c z e w d a lsz e j c zęści te k s tu ) , czy p ró ­ b ą p o łą c z e n ia r e p o r t a ż u z e s łu c h o w is k ie m p o e ty c k im ( a u t o r s a m o p o w ia d a o so b ie i c z y ta sw o je w ie r s z e - G r y m a s O w r e ż y s e r ii K r z y s z to f a K icz k a). W o b rę b ie tr z e c h g a tu n k o w y c h w y z n a c z n ik ó w a u d y c ji ra d io w e j (k o n w e n c ja , p r a g m a ty k a i s t r u k t u r a ) słu c h o w isk o j e s t c ią g le n a ro z d ro ż u , p o s z u k u je w ciąż no w ej s t r u k t u r y i b u r z y z a s t a n e k o n w e n c je . N a jd o b itn ie js z y te g o dow ód d a ła S ła w a B a rd ije w s k a , p isząc:

[Słuchowisko] odznacza się elastyczną form ułą estetyczną, dopuszcza wie­ lość konwencji i stylów, lekceważy rygorystycznie pojętą czystość rodzajów: nacechowan[e] literacko - uniew ażnia w swoim obszarze kanony literackiej prozy, w spart[e] n a d ram atu rg ii - odrzuca ostre rygory d ra m a tu scenicznego, pozornie daleki[e] od poezji - chętnie w kracza n a te ren y dla niej zastrzeżone7 S łu c h o w is k o w e sz ło d z iś w k o n t a k t z h y b r y d y c z n y m m e d iu m , łą c z ą c y m in te r e s y k u l t u r y w y so k ie j i m aso w e j. J u ż w l a ta c h s z e ś ć d z ie s ią ty c h n ie m ie c k i b a d a c z p r z e w id y w a ł p rz y s z łe lo sy te g o g a tu n k u :

Słuchowisko nie może powstać bez radiotechnicznych procesów, odróżnia się zasadniczo od innych audycji radiowych, które, jeżeli nie m ają w sobie pier­ w iastków „słuchowiska”, są tylko ja k im ś dalszym podaw aniem słownym, są tylko reprodukcją czegoś8 .

O ry g in a ln o ś ć i r e p ro d u k ty w n o ś ć to d w a o b lic z a w sp ó łc z e sn e j s z tu k i fo n icz­ n e j. N a ty c h d w ó ch k a te g o r ia c h o p ie ra ć się b ę d z ie z a s a d n ic z a r ó ż n ic a n in ie j­ szej e g z e m p lifik a c ji. P o s t a r a m się p rz y jrz e ć , n a ile r o z w in ię ta te c h n o lo g ic z n ie s z t u k a fo n ic z n a r e a liz u je d z iś e d u k a c y jn e , i n t e l e k t u a l n e w y m a g a n ia m is y j­ n e g o p r z e k a z u , a n a ile s t a r a się p r z y p o r z ą d k o w a ć k o n k r e t n y m m o d e lo m

5 Michał Kaziów w zaproponowanej definicji słuchowiska to zdanie wyróżnił w sposób szczególny: „Słuchowisko to artystyczne dzieło radiowe [...] którego d o m i n a n t ę s t a n o w i n i e w i d z i a l n o ś ć ” (M. Kaziów, O dziele radiowym, Wrocław 1973, s. 93).

6 G. Stachyra, Gatunki audycji w radiu sformatowanym, Lublin 2008, s. 35.

7 S. Bardijewska, Muza bez legendy. Szkice o dramaturgii radiowej, Warszawa 1978, s. 7. 8 H. Schwitzke, Das Hörspiel. Dramaturgie und Geschichte, Köln - Berlin 1963, s. 43 (tłum. M. Kaziów).

o d b io rc z y m i w ra ż liw o ś c io w y m a n o n im o w e g o s łu c h a c z a X X I w ie k u . K a ż d y z n a d a w c ó w , p ro d u c e n tó w (A u d io te k a , T e a t r P o lsk ie g o R a d ia ) in a c z e j r e a liz u je p ro c e s h o m o g e n iz a c ji tr e ś c i m e d ia ln y c h .

Dolby Pro Logic 2 - Teatr Polskiego Radia

S tu d io E k s p e r y m e n ta ln e P o lsk ie g o R a d ia ju ż w l a ta c h s ie d e m d z ie s ią ty c h p ró b o w a ło re a liz o w a ć s łu c h o w is k a k w a d ro fo n ic z n e . W d o b ie an a lo g o w e j b y ł to d u ż y p o s tę p . W P o lsc e w ty m s y s te m ie z re a liz o w a n o D z ia d y A d a m a M ic k ie ­ w ic z a w 19 7 4 ro k u . J u ż w te d y K o n ra d m ó w ił do s łu c h a c z y z a ró w n o z p rz o d u (d w a g ło ś n ik i), j a k i z t y ł u (ró w n ie ż d w a g ło śn ik i). W ią z a ło się to w ó w czas z o g ro m n y m n a k ła d e m c z a su , ja k ie g o w y m a g a ła r e je s tr a c ja a n a lo g o w a . D z i­ sia j, w d o b ie p o s tę p u ją c e j c y fry z a cji m ed ió w , p o ja w iła się s z a n s a , b y n a w ią z a ć do d a w n e j tr a d y c ji i „ u p r z e s tr z e n n ić ” s łu c h o w is k a ra d io w e z a p o m o c ą n o w e ­ go d e k o d e r a d ź w ię k u - P r o L o g ic 2. D z ię k i u w a ż n e j o b s e rw a c ji p o stę p ó w c y fro w y ch w ta k ic h r o z g ło ś n ia c h j a k B B C u z n a n y w P o lsc e r e a liz a to r d ź w ię ­ k u , A n d rz e j B rz o s k a , w p ro w a d z ił do r e p e r t u a r u p o lsk ie j ra d io fo n ii s p e k ta k le w n o w y m s y s te m ie , do k tó re g o o d s łu c h u o d b io rc a m u s i p o s ia d a ć k in o dom ow e z w łą c z o n y m d e k o d e re m d ź w ię k u D o lb y P r o L ogic 2. L ew y, p ra w y , ty ln y lew y, ty ln y p r a w y i c e n tr a ln y - w ta k ie j k o n fig u ra c ji k ie r u n k o w e j ro z c h o d z i się głos a k t o r a i m u z y k a . P ię ć ź r ó d e ł d ź w ię k u o tw o rz y ło z u p e łn ie n o w e m o ż liw o śc i tw ó rc o m r a d ia . M o w a o d ź w ię k u w ie lo k a n a ło w y m , w k tó re j to te c h n o lo g ii z a k a ż d y „ k a n a ł” o d p o w ia d a ć b ę d z ie k o le jn y g ło ś n ik ( a k c ja ro z g ry w a się „d o o k o ła” g ło w y słu c h a c z a ). G łos a k t o r a m o że p o jaw ić się w ty ln y m p r a w y m g ło śn ik u , b y z a c h w ilę z n ik n ą ć i o d ez w a ć się w p r z e d n im le w y m . P r z e d lu d ź m i r a d i a t a te c h n o lo g ia o tw o rz y ła n o w e s z a n s e n a św ie ż e i n o w a to rs k ie re a liz a c je u tw o ­ ró w k la s y c z n y c h i w sp ó łc z e s n y c h . W s y s te m ie P ro L ogic 2 T e a t r P o ls k ie g o R a d ia z r e a liz o w a ł m ię d z y in n y m i t a k i e u tw o ry , j a k K r ó l E d y p S o fo k le sa ,

M e d e a E u r y p id e s a , H a m le t W illia m a S z e k s p ir a czy W y zw o le n ie S ta n is ła w a

W y s p ia ń s k ie g o . P o n iż s z y m s z k ic e m (ry s . 1) c h c ia łb y m z ilu s tr o w a ć z a s ię g fo n iczn eg o o d d z ia ły w a n ia s y s te m u P ro L ogic 2. Z a p r z y k ła d p o s łu ż y ra d io w a

K a r to te k a w re ż y s e r ii T o m a s z a M a n a .

S p e c y fik a z ilu s tr o w a n e g o p o n iż e j f r a g m e n t u s łu c h o w is k a (m o n o lo g B o ­ h a t e r a z s e n n y m i z ja w a m i) o b ra z u je ju ż a u d io fils k i, a n ie p r y m a r n y s to p ie ń p e rc e p c ji s łu c h o w is k a . Z k a ż d e j z e s t r o n s łu c h a c z j e s t o to c z o n y s y g n a ła m i d ź w ię k o w y m i. Z p ra w e j d o b ie g a go p r z e k s z ta łc o n y głos C h ó ru , k tó r y p o tę g u je n a p ię c ie , z ty łu s ły s z y ju ż o dgłos gongów , z lew ej s tr o n y są c z y się n ie p o k o ją c e t y k a n ie w s k a z ó w e k z e g a r a . B o h a te r m ó w i do n ie g o z „ c e n tra ln e g o ” g ło ś n ik a , a su b w o o fe r - g ło ś n ik o n is k ic h to n a c h - e m itu je tło w p o s ta c i a g re s y w n e j m e ­ lo d ii a m b ie n t9. T y m , co w y r ó ż n ia z g r a n ie śc ie ż e k a u d io w s y s te m ie D o lb y P ro L ogic 2 od d ź w ię k u b in a u r a ln e g o (o k tó r y m m o w a w k o le jn y m p o d ro z d z ia le ),

9 Ambient (od ang. ambience) - gatunek muzyki elektronicznej odkryty przez Briana Eno. Zob. B. Eno, Ambient, w: Kultura dźwięku, tłum. J. Kutyła, Gdańsk 2010, s. 127-130.

Chór: - Przecież on jest głównym bohaterem, a kto ma gadać Chór: - Gadać Dźwięk mu się me wydłużonych chce... gongów

Rys. 1. W izualizacja sytuacji odbiorczej w system ie Dolby Pro Logic 2 Źródło: opracowanie własne.

j e s t w y r a ź n e ro z k o d o w a n ie d ź w ię k u n a pięć ź ró d e ł (p lu s su b w o o fer). W w e rs ji s te re o s łu c h a c z o d b ie rz e ty lk o d ro b n y u ła m e k całej te j p r z e s tr z e n n e j s z e k s p i­ ro w sk ie j g rozy. P o d o b n ie j a k m u z y k a d la a u d io fila , t a k słow o i e f e k t a k u s ty c z ­ n y d la s łu c h a c z a ra d io w e g o s ta je się u w a ż n ą i w y s u b lim o w a n ą p o d ró ż ą p rz e z s y g n a ły i fa le a k u s ty c z n e . K a ż d a z m ia n a w e f e k ta c h d ź w ię k o w y c h i m u z y c e p o w o d u je, ż e s łu c h a c z z m ie n ia k i e r u n e k m y ś le n ia , w p a d a n a c o ra z to now e tr o p y s e m a n ty c z n e .

C ie k a w y m p r z y k ła d e m s łu c h o w is k a z re a liz o w a n e g o w s y s te m ie d ź w ię ­ k u P ro L ogic 2 j e s t A n d y K rz y s z to fa C z e c z o ta 10. O d b io rc a te g o s łu c h o w is k a w w e r s ji s te re o n ie j e s t w s ta n ie ro z w ik ła ć z a g a d k i k r y m in a ln e j, o k tó r e j opo­ w ia d a ją tw ó rc y d ź w ię k o w e g o t e a t r u . T y lk o o d b io rc a w e r s ji w ie lo k a n a ło w e j u sły sz y , że b o h a te r p rz e c h o d z i do d ru g ie g o p o k o ju i b ez słów d u s i w ła s n ą m a t ­ k ę . J e ś l i s łu c h a c z s te re o p o ru s z a ć się b ę d z ie po m ie s z k a n iu b o h a t e r a w p ra w o i w lew o, a n a lo g ic z n y o d b io rc a w s y s te m ie w ie lo k a n a ło w y m o d w ie d z i w s z y s t­ k ie p i ę t r a d o m u i z a jr z y do w s z y s tk ic h p okoi. P o ja w ia się t u je d n a k p ro b le m , k tó r y te o r e ty c y z ja w is k a a u d io f ils k o ś c i n a z y w a ją le k c e w a ż e n ie m o d b io rc y s te re o fo n ic z n e g o . A u d io fil, r a z z a z n a w s z y p rz y je m n o ś c i d o z n a n ia d ź w ię k u w s y s te m ie 5.1, n ie j e s t w s ta n ie się z n ieg o „u w o ln ić” i n ie p o tr a f i ju ż słu c h a ć ty c h n a g r a ń , k tó r e z w y k łe m u o d b io rc y w z u p e łn o ś c i w y s ta r c z a ją . A u d io fil w cią ż p o s z u k u je , z m ie n ia s p rz ę t, e k s p e r y m e n tu je z a r c h i t e k t u r ą p r z e s tr z e n i

10 Słuchowisko to było pierwszą w historii polską produkcją radiową nagrodzoną Prix Eu­ ropa. Wręczenie nagród odbyło się w Berlinie w listopadzie 2013 roku. Szerzej o słuchowisku na stronie E-teatru. Zob. też J. Łastowiecki, Andy jestem, czyli o najlepszym słuchowisku E u­

po k o ju , w k tó r y m s łu c h a a u d y c ji. O b o k is to tn y c h w a lo ró w p o ja w ia ją się ta k ż e w ą tp liw o śc i. T k a n k a a k u s ty c z n a s łu c h o w is k a A n d y j e s t p r z e n ik n ię ta s y n k re - ty c z n ą ś c ie ż k ą m u z y c z n ą . L a ik m a ją c y p ie rw s z y k o n t a k t z te g o ty p u s p e k ta ­ k le m m o że się sz y b k o z d e z o rie n to w a ć , a to m o że się o d b ić n a je g o p sy ch ice. A n d rz e j Z w o liń s k i p r z e d s t a w i a ow o b o g a c tw o tw o r z y w a d ź w ię k o w e g o ja k o p o d p ro g o w y p r z e k a z a u d ia ln y i u jm u je j e w k a te g o r ia c h p sy ch o lo g icz n y ch :

Bardzo ważnym zjawiskiem , zw iązanym z przekazem podprogowym, je st rodzaj „przem iany” bodźca, dający nietypowe dla niego reakcje, np. dźw ięk daje efekty barw ne, bodziec w izualny - ruchowe itp. [...] synestezja [...] je st połączeniem niezależnym od woli odbiorcy, w którym rzeczywistej inform acji danej w jednej kategorii zmysłowej tow arzyszy jej percepcja w innej kategorii11

J e d e n z re ż y s e ró w ra d io w y c h , I n g m a r V illq ist, t a k p o d k r e ś la r a n g ę w y o b ­ r a ź n i w s ta r c iu z w ie lo w y m ia ro w y m tw o rz y w e m a u d ia ln y m :

N asza w yobraźnia u ru ch a m ia n a bodźcami akustycznym i je st nieskończoną przestrzenią. Najlepiej wie o tym każde dziecko, kiedy kuląc się pod kołdrą, nasłuchuje w nocy każdego skrzypnięcia m ebla, p ark ietu , głuchego odgłosu na klatce schodowej. [...] Jeśli ta w yobraźnia je st do tego przygotow ana wcześniej­ szymi opowieściami dziadka lub ojca czytającego przed snem ja k ą ś b aśń [...] no to m am y do czynienia w postaci tego szczękającego ze stra c h u pod kołdrą m alca z potencjalnym odbiorcą słuchowisk [...] Ludzie kochają słuchowiska, bo uśw iadam iają im wolność, niezależnie od w ykształcenia słuchacza i jego przy­ gotow ania do odbioru sztuki. A te n słuchacz (świadomy tego lub nie) staje się współtworzącym owo słuchowisko a rty s tą 12

D o z n a n ie d ź w ię k u d o o k ó ln eg o w n ic z y m n ie o d z w ie rc ie d la s ły s z e n ia w r z e ­ cz y w isto ści. L u d z k i u m y s ł r e je s tr u je ty lk o n ie k tó r e f r a g m e n ty rz e c z y w isto śc i fo n icz n ej. H o lis ty c z n a p e rc e p c ja d źw ięk ó w , do k tó re j z d o ln o ść p r z e ja w ia k a ż d y u m y s ł lu d z k i, s p o ty k a się z c z ę s to tliw o ś c ią fa l a k u s ty c z n y c h , k tó ry c h r e j e s t r a ­ c ja j e s t ju ż n ie m o ż liw a p rz e z m ó z g 13. P o je m n o śc io w y m ik ro fo n d o b re j k la s y r e je s tr u je w s z y s tk o . K a ż d y n a jm n ie js z y sz m e r. D la te g o p ro p o n o w a łb y m , a b y ro z ró ż n ić w k o n te k ś c ie s z tu k i a u d ia ln e j p e r s p e k ty w ę o d b io ru r e a li s t y c z n e ­ g o od h i p e r r e a l is t y c z n e g o. D o sk o n a ło ść z a p is u cyfro w eg o i w ia ry g o d n o ść p r z e k a z y w a n e j t r e ś c i a k u s ty c z n e j n ie j e s t w ż a d n e j m ie r z e r ó w n o z n a c z n a z d o z n a w a n ie m a u d io s f e r y ś w i a t a rz e c z y w is te g o . P o m ija m j u ż t u a s p e k t w s z e lk ie g o r o d z a ju z a b ie g ó w d o k o n y w a n y c h n a d ź w ię k u w p ro c e s ie m o n ta ­ ż u czy m a s te r in g u . M ik ro fo n p o je m n o śc io w y r e je s tr u je cało ścio w e s p e k tr u m rz e c z y w isto śc i, k tó r e z w y k łe m u o d b io rc y n ie j e s t z w y c z a jn ie p o trz e b n e . N a s z s łu c h w y b ie r a t e e le m e n ty , k t ó r e u w a ż a z a is to tn e , a o d r z u c a n ie p o tr z e b ­ n e n i u a n s e d ź w ię k o w e . M ik ro fo n o d w r a c a n a s z ą p e r s p e k ty w ę , p o k a z u je , że

11 A. Zwoliński, Dźwięk w relacjach społecznych, Kraków 2004, s. 115.

12 Całość rozmowy z reżyserem dostępna jest na stronie Teatru Polskiego Radia. Zob. J. Łastowiecki, O słuchaniu przy papierosie, opowieściach dziadka i enklawie dla umysłu, czyli

Ingmar Villqist o pracy w Teatrze Polskiego Radia, [online] <www.polskieradio.pl/17/1137/

Artykul/844942,Ingmar-Villqist-o-pracy-w-Teatrze-Polskiego-Radia>, dostęp: 19.11.2013. 13 A. Zwoliński, dz. cyt.

is tn ie ją w a u d io s fe rz e z ja w is k a , k tó r e u c h o d z ą n a s z e j u w a d z e , n ie o p a tr z n ie p o m ija n e , a tw ó rc a ra d io w y k r y s ta liz u je te n fe n o m e n i u w y p u k la w p la s ty c z ­ n ej w a r s tw ie s p e k ta k lu , w p la ta ją c w to m u z y c z n o ść i r o z m a ite ty p y m o d u la c ji fonicznej.

Środowisko audiofilskie postrzegane je s t często negatyw nie przez osoby niebę- dące audiofilam i. Dotyczy to nie tylko sam ych audiofilów, ale również p rak ty k i produktów , których używają. Wiele osób uw aża audiofilów za wydum anych i oskarża ich o tw orzenie atm osfery iluzji znawców m uzyki, podczas gdy w rze­ czywistości są oni zwykłymi laikam i14

N a p o c z ą tk u z a z n a c z a łe m , że s y s te m d ź w ię k u p r z e s tr z e n n e g o m ia ł s ta n o ­ w ić n is z ę d la w y ra fin o w a n y c h , ż ą d n y c h s z tu k i odbiorców . J e d n o c z e ś n ie , z a w ę ­ ż a ją c odb io rcó w ty lk o do au d io filó w b ą d ź p o s ia d a c z y k i n a dom ow ego, tw ó rc y te g o s y s te m u n ie u m y ś ln ie w y tw o rz y li n o w ą e litę - ty c h b a rd z ie j w ta je m n ic z o ­ n y c h , o p e ru ją c y c h w ię k s z ą w ie d z ą i m o ż liw o ś c ia m i in te r p r e ta c y jn y m i. T a k i p a r a d o k s j e s t w p is a n y w k a ż d y rozw ój te c h n o lo g ic z n y , k tó r y ch c ą c u le p sz y ć i u ła tw ić o d b ió r, d z ie li je d n o c z e ś n ie o d b io rcó w n a n a d s łu c h a c z y (D o lb y P ro Logic 2) i p o d s łu c h a c z y (ste re o ). C ią g łe p o s z u k iw a n ie s z e rsz e g o „ s łu c h o k rą g u ” to w a rz y sz y ło czło w iek o w i od zaw sze:

W ykorzystanie fal radiowych umożliwiło znaczne poszerzenie „słuchokrągu” człowieka [...], „zmniejszyło” skalę p rzestrzeni obcej i niedostępnej. Telefon, radioodbiornik, radiostacja, radiowęzeł, radiofonia i inne formy w ykorzystania fal radiowych stworzyły nową jakość jedności człowieka z techniką, w prow a­ dzając go w nieznany wcześniej św iat „sztucznych zmysłów”15

In a c z e j rzecz się b ę d z ie m ieć p r z y p ro d u k c ja c h A u d io te k i. E f e k t d ź w ię k u b in a u r a ln e g o b ę d z ie d o s tę p n y ju ż p rz y k o r z y s ta n iu ze s łu c h a w e k . D o b re k in o d o m o w e, p r o f e s jo n a ln y t u n e r r a d io w y czy s p e c ja lis ty c z n e g ło ś n ik i, n ie m ó ­ w ią c o s p rz ę c ie h ig h -e n d o w y m 16, w y ra ź n ie g r u p u ją odbiorców . K o n w e rg e n c ja w te j m ie rz e m o że d zie lić s łu c h a c z y i p o d p o rz ą d k o w y w a ć ich p ra w o m r y n k u m e d ia ln e g o . P r z e m y s ł m e d ia ln y d z ia ła w e d le c o ra z b a rd z ie j m a rk e tin g o w y c h n o rm . C y to w a n y ju ż H e n r y J e n k i n s p isa ł:

W latach 90. reto ry k a tow arzysząca nadchodzącej rewolucji cyfrowej zaw ierała ukryte, a często naw et bezpośrednie założenie, że nowe m edia odsuną n a bok stare. F irm y z sektora nowych form przekazu mówiły czasem o konwergencji, ale przez to pojęcie wydawały się rozumieć, że stare m edia zostaną całkowicie wciągnięte w orbitę zainteresow ania rozwijających się technologii17 .

14 E. Maternik, Muzyka w przekazie audiofilskim, w: Przestrzenie wizualne i akustyczne

człowieka. Antropologia audiowizualna jako przedmiot i metoda badań, red. A. Janiak,

W. Krzemińska, A. Wojtasik-Tokarz, Wrocław 2007, s. 87. 15 A. Zwoliński, dz. cyt., s. 23.

16 High-end - określenie stosowane przez nadawców i producentów, nazywające ofertę skierowaną do najzamożniejszych odbiorców.

O w a z m ia n a ze s ta r y c h m e d ió w n a n o w e z a z n a c z y ła się w y ra ź n ie w T e ­ a tr z e P o lsk ie g o R a d ia . S t a r a f o rm u ła , p o m ija ją c a n o w in k i te c h n ic z n e (kw a- d ro fo n ia b y ła ty lk o c h w ilo w y m b ły s k ie m i n ie u z y s k a ła sp o łeczn ej r a n g i p ro ­ d u k c ji ra d io w e j), m u s ia ła u s tą p ić m ie js c a n o w ej - z a p ro g ra m o w a n e j po to, by o d d z ia ły w a ć s z e rz e j i b a rd z ie j m aso w o . O d b io rc a s łu c h o w is k a j e s t d z iś d z ię k i te m u b a r d z ie j n ie je d n o z n a c z n y . N ie j e s t ty lk o w y ro b io n y m u c z e s tn ik ie m k u l ­ t u r y e lita r n e j, a le c z ę sto p rz y p a d k o w y m s łu c h a c z e m , k tó r y ze s łu c h a w k a m i n a u s z a c h p r z e m ie r z a d ro g ę do sz k o ły czy p ra c y .

Konwergencja mediów to więcej niż p ro sta zm iana technologiczna. Modyfikuje ona bowiem nie tylko układ zależności m iędzy istniejącym i technologiam i (nie­ rzadko konkurencję przekształcając we współpracę), lecz tak że relacje między gatu n k am i i grupam i odbiorców18.

W T e a tr z e P o lsk ie g o R a d ia , j a k p o d k r e ś la je g o d y re k to r, J a n u s z K u k u ła , n a jw a ż n ie js z e j e s t słow o. E k s p e r y m e n ty fo rm a ln e , choć m a ją m ie js c e co raz częściej, n ie z a m y k a ją u s z u tw ó rcó w n a ja k o ś ć p ro d u k c ji. P r z y k ła d K a r to te ­

k i j e s t dość w y m o w n y . N ie dość, że re ż y s e r, T o m a sz M a n , z r e a liz o w a ł u tw ó r

t r u d n y w o d b io rz e i w y m a g a ją c y (k tó re g o p ro d u k c ji n ie p o d ję ła b y się A u d io te - k a , z n a n a z a d a p ta c ji ra d io w y c h l i t e r a t u r y p o p u la rn e j), to w p ro w a d z ił w n im dość d u ż e z m ia n y w s to s u n k u do o ry g in a łu . M a n w y rz u c ił część scen , z m ie n ił n ie k tó r e k w e s tie , a ta k ż e u je d n o lic ił B o h a te r a i C h ó r (A n d rz e j C h y r a g r a t u z a r a z e m g łó w n ą p o s ta ć i o d p o w ia d a so b ie j a k o „ p r z e s tr z e n n y c h ó r”). A d a p ­ t a c j a s łu c h o w is k a w T e a tr z e P o ls k ie g o R a d ia n ie fu n k c jo n u je n a z a s a d a c h d o sło w n e g o p r z e n o s z e n ia o r y g in a łu w k a r b y ra d io w e g o m e d iu m . S w o b o d a a d a p ta c ji i w o ln o ść tw ó rc z a w y z n a c z a ją m is y jn y w y m ia r p ro d u k c ji. J a k je d e n z tw ó rc ó w ra d io w y c h z a u w a ż y ł n ie d a w n o : „w r a d i u u w o d z i m n ie p r z e r a ż a ją c a d o w o ln o ść ”19. W e w s p o m n ia n y m s łu c h o w is k u C z e c z o ta A n d y r e ż y s e r w p ro ­ w a d z ił do o b s a d y n ie ż y ją c e g o ju ż od d w u d z ie s tu l a t a k t o r a - R o m a n a W ilh el- m ieg o . S ta ło się t a k ty lk o d z ię k i p re c y z ji m o n ta ż o w e j A n d rz e ja B rz o sk i, k tó r y t a k z s y n c h r o n iz o w a ł k w e s tie a r c h iw a ln e W ilh e lm ie g o ( a k to r c z y ta M o sk w ę -

-P ie tu s z k i W ie n ie d ik ta J e r o fie je w a ) z e w s p ó łc z e s n y m i p a r t i a m i W o ro n o w icza,

że b r z m ia ły o n e a u te n ty c z n ie j a k d ialo g . W y k o r z y s ta n ie d ź w ię k u d o okólnego s tw o rz y ło t u o k a z ję do z a b a w y z c z a se m , k tó r y z a n ik a ł ja k o b a r i e r a c h ro n o lo ­ g ic z n a ( z m a rły a k to r ro z m a w ia z ż y ją c y m , t a k ja k b y o b aj s p o tk a li się tw a r z ą w tw a rz ) i p r z y b ie r a ł ró ż n e fo rm y d ź w ięk o w e ( s y g n a ł k o m ó rk i, m u z y k a ja z z o w a czy c h a r a k te r y s ty c z n e p o w tó r z e n ia a k to r s k ie s p r a w ia ją c e w r a ż e n ie d é jà vu) P r y m a t a u t o r a p r z e s ta je m ie ć z n a c z e n ie w T e a tr z e P o lsk ie g o R a d ia . W y­ j ą t k i e m j e s t s y tu a c ja , g d y r e ż y s e r j e s t je d n o c z e ś n ie tw ó rc ą s c e n a r iu s z a (ja k w p r z y p a d k u C ze czo ta). D a n a Ł u k a s iń s k a , j e d n a z a u to r e k s łu c h o w is k T e a tr u

18 E. Pleszkun-Olejniczakowa, Muzy rzadko się do radia przyznają, Łódź 2012, s. 289. Zob. też. H. Jenkins, dz. cyt., s. 9.

19 Fragment wypowiedzi Adama Wojtyszki, który we wrześniu 2013 roku odebrał nagro­ dę Don Kichota za debiut reżyserski w Teatrze Polskiego Radia. Zob. W radiu uwodzi mnie

przerażająca dowolność, [online] <http://www.polskieradio.pl/17/76/Artykul/933287,Adam-

P o lsk ie g o R a d ia , p o d k re ś la , ż e a u to r n ie z a w s z e j e s t p e r s o n ą m ile w id z ia n ą p o d c z a s p ro d u k c ji:

[N]ie wszyscy reżyserzy lubią obecność a u to ra podczas n ag ran ia. N iektórzy u n ik a ją autorów ja k diabeł święconej wody. Pewnie z powodu plotek, jakoby autorzy bywali nieobliczalni, że o a u to rk ach naw et nie wspomnę:) P a n Rozen (reżyser T e a tru PR) zadzwonił do m nie tylko dlatego, że szukał informacji o autorstw ie tekstów piosenek śpiew anych przez Olgę (bohaterka sztuki Olga.

E ine charm ante Frau). Kiedy m u powiedziałam , że to ja jestem a u to rk ą tych

tekstów , pouczył mnie, że ta k a inform acja pow inna była znaleźć się w mojej sztuce, bo on się n aszu k ał tego w internecie, tracąc cenny czas. Hm m . To był ta k i m om ent, kiedy po raz kolejny pom yślałam sobie z w yrzutem , że szanu­ jący/a się a u to r/au to rk a powinni być m artw i. Myślę, że dla w ielu reżyserów radiowych granice udziału autorów w tw orzeniu słuchowisk wyznacza wejście do studia, które tra k tu ją ja k w łasny poligon działań. Może to wynikać z obawy przed w zajem nym niezrozum ieniem i konfrontacją w yobrażeń a u to ra z wizją

20 reżysera W ie le m ó w ią c y m p r z y k ła d e m sw o b o d y tw ó rc z e j w p r o d u k c ja c h T e a t r u P o ls k ie g o R a d ia j e s t z e s z ło r o c z n a p r e m i e r a r a d io w a P o s k r o m ie n ia z ł o ś n i ­ cy w e d łu g d r a m a t u S z e k s p ira . A d a p ta to r i re ż y s e r, A d a m F e re n c y , p o łą c z y ł e lż b ie ta ń s k i ś w ia t p r z e d s ta w io n y z d o k u m e n ta ln y m i n a g r a n i a m i M a n ify , k tó ­ r a o d b y w a ła się n a u lic a c h W a rs z a w y , w id z ą c w ty m c ie k a w y k o n te k s t d la w y ­ m o w y d z ie ła . S łu c h o w isk o n ie z a c z y n a się od słó w S z e k s p ira , a od o k rzy k ó w k o b ie t: „ N a sz e ciało to p o le w a lk i”, „ F io le t i c z e rw ie ń s in ia k ó w - oto b a rw y w o je n n e ”. T e a t r P o lsk ie g o R a d ia u w a ln ia a tm o s f e rę s p rz y ja ją c ą p ra c y , k tó r a w ią ż e k la s y c z n e u tw o r y s iln y m d ia lo g ie m ze w s p ó łc z e sn o śc ią , je j p ro b le m a m i sp o łe c z n y m i i o c z e k iw a n ia m i. O ile w p r z y p a d k u k s ią ż e k a u d io m o ż n a m ów ić o w y k o r z y s ta n iu te c h n o lo g ic z n e g o n o v u m do sw o iste j k o s m e ty k i fo rm a ln e j, o ty le w s łu c h o w is k a c h P o lsk ie g o R a d ia e f e k t j e s t p o d p o rz ą d k o w a n y s a m o ­ d z ie ln e j w iz ji r e ż y s e r a . W p r o d u k c ji m is y jn e j p o m y s ł t e n j e s t p o d y k to w a n y in s p ir a c ją , c z ęsto o d le g łą od m y ś li a u t o r a p ie rw o w z o ru . In a c z e j rzecz się m a w p ro d u k c ja c h A u d io te k i.

D źw ięk binauralny - produkcje Audioteki.pl

W u b ie g ły m r o k u po r a z p ie rw s z y w P o lsc e z a s to s o w a n o do p r o d u k c ji au - d io b o o k a d ź w ię k b in a u r a ln y. D o p e w n e g o c z a s u rozw ój te c h n o lo g ii m u l t i ­ m e d ia ln e j p o le g a ł w ła śc iw ie ty lk o n a r o z b u d o w a n iu w a r s tw y w iz u a ln e j. F o r ­ m a d ź w ię k o w a z o s ta w a ła d łu g o p o z a m a rk e tin g o w y m i p la n a m i p ro d u c e n tó w .

20 Fragment rozmowy z Daną Łukasińską, przeprowadzonej z autorką we wrześniu 2013 roku. Zob. też J. Łastowiecki, O patrzeniu na białą ścianę, autorach, którzy powinni być mar­

twi i pisaniu dla radia, [online] <http://www.dziennikteatralny.pl/artykuly/o-patrzeniu-na-bia-

P o w o li je d n a k za c z ęło to się z m ie n ia ć 21. A u d io te k a .p l p o s ta n o w iła , ja k o p ie r w ­ s z a w E u ro p ie , z re a liz o w a ć z u p e łn ie n o w a to r s k ie au d io b o o k i. N a s tą p iły sp o re z m ia n y w w y p o s a ż e n iu s tu d ió w i z a a n g a ż o w a n iu sz e rs z e j g r u p y fachow ców z d z ie d z in y f ie ld r e c o r d in g u ( n a g r a n i a te re n o w e ), r e ż y s e r ii d ź w ię k u , film u i m u z y k i. N a g r a n i a b i n a u r a l n e s ą d o k o n y w a n e z a p o m o c ą „ s z tu c z n e j g ło w y ” - m ik ro fo n y o b a r d z o m a ły c h r o z m ia r a c h u m ie s z c z a się w m a łż o w in a c h u s z n y c h m a k ie ty lu d z k ie j głow y. T a k a r e je s tr a c ja p o z w a la n a o d tw o rz e n ie s łu c h u lu d z ­ k ie g o ze w s z y s tk im i n a le ż n y m i m u o r ie n ta c ja m i p r z e s tr z e n n y m i. P o z w a la to n a p re c y z y jn ą lo k a liz a c ję ź r ó d e ł d ź w ię k u (p rzó d , ty ł, g ó ra , dół, p ra w o , lew o). In a c z e j b r z m i ą k r o k i po a s fa lto w e j n a w ie r z c h n i, po z a b ło c o n y m p o d w ó rk u czy z a ś n ie ż o n e j szo sie. N iu a n s o w o ś ć r e je s tr a c ji w ty m s y s te m ie p o z w a la n a d o o k re ś le n ie w ie lu in fo rm a c ji, k tó r e d la w y ra fin o w a n e g o o d b io rc y m o g ą s ta ć się k lu c z o w e p r z y a n a liz ie u tw o ru . S y s te m b i n a u r a l n y j e s t p o m y ś la n y do od- s łu c h u z e s łu c h a w k a m i, n a jle p ie j d o b re j m a r k i, z s z e r o k im p a s m e m o d b ie ­ ra n e j c z ę sto tliw o śc i (ry s. 2). W a r to z a z n a c z y ć , że t a k z w a n e b ity b in a u r a ln e m a j ą d o n io s łe z n a c z e n ie w te r a p e u ty c e . O p ró cz w y r a ź n ie s ły s z a ln e j w a r to ­ ści e s te ty c z n e j p o tr a f ią o n e pom óc w s y n c h ro n iz a c ji p ó łk u l m ózg o w y ch , k t ó r a re d u k u je s tr e s i u ś m ie r z a b ó l22. Z n a n e s ą ju ż od l a t te r a p e u ty c z n e i m e d y ta ­ cy jn e w ła śc iw o śc i m u z y k i ( m e d y ta c je W sc h o d u , ja z z , m u z y k a N e w Age). W ią ż e się to z o d w ie c z n y m łą c z e n ie m m u z y k i z k o n k r e tn y m i r y t u a ł a m i r e lig ijn y m i i w y w o ły w a n ie m t r a n s u m e ta fiz y c z n e g o 23.

słuchawki stereo

¥

odbiór binauralny (efekt sztucznej głowy)

V /

\ /

\ /

\ /

Rys. 2. W izualizacja sytuacji odbiorczej w system ie binauralnym Źródło: opracowanie w łasne.

P ie r w s z ą p ro d u k c ją b i n a u r a l n ą w P o lsc e b y ł a u d io b o o k B la d e r u n n e r . C zy

a n d r o id y m a r z ą o e le k tr y c z n y c h ow ca ch ? A d a p ta c ji i r e ż y s e r ii k s ią ż k i P h ilip a

K . D ic k a p o d ją ł s ię d la A u d io te k i K r z y s z to f C z e c z o t, tw ó r c a u z n a n y ju ż w św iec ie t e a t r u ra d io w e g o . D z ię k i lic z n y m in fo rm a c jo m n a t e m a t re a liz a c ji

21 Interesujący głos w tej sprawie można znaleźć w artykule Przemysława Plaskoty. Zob. P. Plaskota, Wzmacnianie wrażeń słuchowych poprzez wykorzystanie technik wirtualizacji

przestrzeni akustycznej, w: Przestrzenie wizualne i akustyczne.., s. 376-382.

22 Szerzej o terapeutycznym wykorzystaniu dźwięków zob. B. Kurzeja, Synchronizowanie

fal mózgowych na podstawie bitów binauralnych, [online] <www.praktykujacyalchemicy.pl/

site/pl/artykuy/40-zdrowie/46-fizyka>, dostęp: 26.09.2013. 23 Szerzej na ten temat zob. A. Zwoliński, dz. cyt., s. 79.

te g o p r o je k tu z a m ie s z c z o n y m p rz e z A u d io te k ę n a je j s tr o n a c h m o ż n a było do­ w ie d z ie ć się o ta k ic h z ja w is k a c h , j a k filtr o w a n ie m a łż o w in y u s z n e j czy c z a sz k i p o d c z a s o d s łu c h u n a g r a n ia . B la d e r u n n e r p o d k ą t e m re a liz a c y jn y m b a rd z ie j p r z y p o m in a ł słu c h o w isk o , p o n ie w a ż n ie p o le g a ł n a m o n o fo n ic z n y m o d c z y ta n iu t e k s t u p rz e z je d n e g o a k to r a . Do p ro d u k c ji C z e c z o t z a p r o s ił p ro fe s jo n a ln y c h r e a liz a to ró w d ź w ię k u (w ty m K a m ila S a je w ic z a ), u z n a n y c h m u z y k ó w (W oj­ c ie c h a M a z o le w sk ie g o i P in k F r e u d ) o ra z a k to ró w z n a jw y ż sz e j p ó łk i (m ięd zy in n y m i A n d r z e ja C h y rę , R o b e r ta W ię c k ie w icz a , A n n ę D e re s z o w s k ą , B a r tło ­ m ie ja T o p ę i M a r ia n a D z ię d z ie la ). P ro c e s r e je s tr a c ji b i n a u r a ln e j m o ż n a u z n a ć z a n a jw a ż n ie js z e n o v u m te j re a liz a c ji i m ilo w y k r o k w p o lsk ie j (e u ro p e jsk ie j ta k ż e ) p r o d u k c ji au d io b o o k ó w . Z g r a n ie d ia lo g ó w i n a r r a t o r a s ta n o w iło n a j ­ b a rd z ie j m o n o to n n ą s tr o n ę te g o p rz e d s ię w z ię c ia . M u z y k a , w y k o n y w a n a p rz e z M a z o le w sk ie g o , b y ła r e j e s t r o w a n a n a żyw o w s tu d iu , co p o tę g o w a ło e f e k t „ożyw czej” l e k tu r y p o w ieści. E f e k to te k ę do a u d io b o o k a tw ó r c a k o m p le to w a ł, r e je s tr u ją c d ź w ię k i w M u z e u m N a ro d o w y m w W a rs z a w ie , M ie js k im O g ro d zie Z oologicznym , g o s p o d a rs tw ie h o d o w la n y m w J a n o w ie i S ta jn i Ja c k o w o . W łą ­ c zy ł te n a g r a n i a ja k o tło do b in a u r a ln e g o s p e k t a k l u sc ie n c e fic tio n . T r z e b a te s t a r a n i a w y ró ż n ić c h o c ia ż b y p rz e z to, że tw ó rc y ra d io w i rz a d k o s ię g a ją do d ź w ię k ó w r e je s tr o w a n y c h n a t u r a l n i e , w o lą k o r z y s ta ć z g o to w ej e f e k to te k i. B r z o s k a (głów ny r e ż y s e r d ź w ię k u w T e a tr z e P o lsk ie g o R a d ia ) p o d k re ś la , że n ie k a ż d y z a r e je s tr o w a n y d ź w ię k ( n a p r z y k ła d g a lo p k o n ia ) w r a d i u z a b rz m i a u te n ty c z n ie , d la te g o s ię g a po s z tu c z n ie w y g e n e r o w a n e w s t u d i u e fe k ty . C z e c z o t ch c ia ł, by a u d io s f e r a w a d a p ta c ji p o w ie śc i b y ła d la s łu c h a c z a z n a n a , d o ś w ia d c z a n a n ie je d n o k r o tn ie . J e d n o c z e ś n ie w o b rę b ie te g o t ł a w p ro w a d z ił u d z iw n ie n ia n a p o z io m ie m a s te r in g u , k tó r e o d tw o rz y ły fu tu r o lo g ic z n ą w a r ­ s tw ę s p e k ta k lu . P o w ie ść P h .K . D ic k a , p r z y n a le ż ą c a do g a t u n k u sc ie n c e fictio n , w y m a g a ła o d tw o rz e n ia całej o r n a m e n ty k i d źw ięk o w ej, j a k a to w a rz y s z y b o h a ­ te r o m P rz y sz ło śc i, z je j n a jw y m y ś ln ie js z y m i u rz ą d z e n ia m i:

Dotychczasowe m etody m iały je d n ą podstaw ow ą w adę - m ateriały nagrane b in au raln ie m iały bardzo ograniczone pole m anew ru, jeśli chodzi o modyfikacje przestrzeni w procesie postprodukcji. Stworzenie książki science fiction w taki sposób nie byłoby możliwe - m am y przecież wymyślone przestrzenie z pojazda­ mi z przyszłości (hoverami), w n ętrza pełne gadżetów z przyszłości ja k wideofo­ ny (choć to z naszego p u n k tu w idzenia teraźniejszość) czy sztuczne zw ierzęta z m echanizm am i pod ukrytym i klapkam i sterowniczymi. Dlatego, tw orząc a u ­ diobooka, posłużyliśm y się pewnego rodzaju „dźwiękowym blueboxem ” - ak to ­ rzy nagryw ali w przestrzeni dźwiękowo n eu traln ej, a cała p rzestrzeń dźwięku 3D została w ygenerow ana za pomocą oprogram ow ania, m ieliśm y więc zupełną dowolność tw orzenia zjaw isk dookoła głowy słuchacza i to, co się dzieje wokół nas, je st w 100% kreacją reżysera i re alizato ra dźwięku. To m y n a etapie post- produkcji decydowaliśmy, z której strony nadleci hover czy odezwie się sztucz­ n a owca, czy zawoła do n as z końca ko ry tarza a k to r24.

Z a s to s o w a n e w te j r e a liz a c ji p o m y s ły te c h n ic z n e z g r a ły s ię z d b a ło ś ­ c ią o o d w z o ro w a n ie t e k s t u i m y ś li a u t o r a p o w ie śc i. O p o w ia d a o n a o R ic k u D e c k a rd z ie , łow cy s z tu c z n ie w y g e n e ro w a n y c h lu d z i, n ie p o s ia d a ją c y c h s u m ie ­ n i a i w s p ó łc z u c ia . J e d n o c z e ś n ie , lik w id u ją c k o le jn e „ ro b o ty ”, s a m D e c k a r d s ta je się n ie lu d z k i. H u m a n is ty c z n a w y m o w a te g o u tw o r u z o s ta ła p o d k re ś lo n a w w a r s tw ie m u z y c z n e j a u d io b o o k a .

M uzyka w audiobookach pełni bardzo w ażną rolę. S tarałem się robić to coś spe­ cjalnego i wyrazistego, co wzmocni przekaz książki. Dlatego chciałem muzyce nadać ludzki ch ara k ter. T ak by w yrażała głębię i złożoność człowieczeństwa. W spółpraca z reżyserem i plejada polskich aktorów motywow ała m nie do jesz­ cze bardziej wytężonej pracy25

K o le jn ą r e a liz a c ją z w y k o r z y s ta n ie m d ź w ię k u b in a u r a ln e g o b y ła a d a p ta c ja p o w ie śc i J o N e sb o K a r a lu c h y , k tó r e j p o n o w n ie p o d ją ł się C ze c z o t r o k p ó źn iej. „ E r a au d io b o o k ó w się z m ie n ia ” - s ły c h a ć by ło p o ja w ia ją c e się g ło sy a k to ró w . T y m ra z e m , a b y o d w zo ro w ać p r z e s tr z e ń p o w ie śc i n o rw e s k ie g o p is a r z a , tw ó r ­ cy p o je c h a li do B a n g k o k u - w c e lu z a r e je s tr o w a n ia h a ł a s u u lic, głosów lu d z i, n a t u r a ln e g o d e sz c z u czy w ia tr u . M u z y k , p o n o w n ie M a z o le w sk i, p o d k re ś la ł, że p o d ró ż do B a n g k o k u b y ła d la n ie g o in s p ir a c ją do s tw o r z e n ia ta k ie j m u z y k i, k t ó r a w p is y w a ła b y się w c h a r a k t e r ta m te js z y c h lu d z i i r y tm m i a s t a 26 P o m y s ł n a o d tw o rz e n ie n a t u r a l n e g o p le n e r u o p is y w a n e g o w l i t e r a t u r z e w y d a ć się m o że a m b itn y i św ia d c z y ć o „ p re c y z y jn y m u c h u ” r e ż y s e r a . C z e c z o t w je d n y m z w y w ia d ó w p o d k re ś lił, że ty m , co w g łó w n ej m ie rz e ró ż n i a u d io ­ b o o k od film u , j e s t to, ż e n ie m a o n o b r a z u 27. N ie g d y ś g r u p a w iz u a lis tó w gło­ siła , że w g ło w ie s łu c h a ją c e g o tw o rz y się w e w n ę tr z n a te le w iz ja p sy c h ic z n a , w e w n ę tr z n e oko, k t ó r e p o z w a la d ry fo w a ć w y o b r a ź n i b e z o g r a n ic z e ń c z a s u i p r z e s t r z e n i 28. J e d n o c z e ś n ie k o ja r z e n ie a u d io b o o k ó w z s u p e r p r o d u k c ja m i, „ w y d a r z e n ia m i”, p o ró w n y w a n ie ic h z k in e m 3D b a r d z o z b liż a te n g a tu n e k do s ty lis ty k i p r o d u k c ji w iz u a ln y c h . N a tk n ą ć się t u m o ż n a n a p e w ie n p ro b le m z w ią z a n y z ty m , o c zy m p is a ł p rz y w o ły w a n y ju ż H e in z S c h w itz k e : o ry g in a l­ n o ść i n ie p r z e k ła d a ln o ś ć n a in n e k o d y s e m io ty c z n e s ą w y ró ż n ik a m i in t e g r a l ­ n o śc i s z tu k . W iz u a ln o ś ć a u d ia ln e g o s p e k ta k lu p o w in n a by ć je d y n ie d o d a tk ie m p e rc e p c y jn y m , t a k z w a n ą te le w iz ją p s y c h ic z n ą , k t ó r ą s łu c h a c z m oże w y tw o ­ rz y ć w u m y ś le (choć n ie m u si). N ie m o ż n a d ro b iazg o w o ro z k o d o w y w a ć m a te r ii a u d io b o o k a , s łu c h o w is k a , p r e z e n tu ją c z d ję c ia z n a g r a ń w s t u d i u czy p r e z e n ­ tu ją c tw a r z e a k to ró w k re u ją c y c h k o n k r e tn e ro le . B u r z y to o d b ió r, n a g in a ją c p r o d u k c ję s p e k t a k l u je d y n ie do p a r t y k u l a r n y c h in te r e s ó w p ro m o c y jn y c h .

25 Wojciech Mazolewski o pracy nad oprawą muzyczną do audiobooka, zob. tamże. 26 Wypowiedzi twórców znalazły się w filmie promującym Karaluchy. Zob. [online] <http://audioteka.pl/karaluchy>, dostęp: 25.09.2013.

27 Wywiad przeprowadzony przez Macieja Budzicha z serwisu Mediafun. Zob. M. Budzich,

Z Krzysztofem Czeczotem o „Karaluchach”, Jo Nesbo i superprodukcjach dźwiękowych, [on­

line] <http://www.blog.mediafun.pl/z-krzysztofem-czeczotem-o-karaluchach-jo-nesbo-i-super- -produkcjach-dzwiekowych/>, dostęp: 25.09.2013.

28 Zob. J. Bachura, Odsłony wyobraźni. Współczesne słuchowisko radiowe, Toruń 2012, s. 33-39.

J e ś l i d ź w ię k m o ż e b yć ź r ó d łe m „ p o d ró ży ” w iz u a ln y c h c z y n io n y c h p rz e z s łu ­ c h a c z a , ró w n ie d o b rz e m o g ą się p o ja w ia ć u n ieg o w r a ż e n ia z a p a c h u czy s m a ­ k u . L e o p o ld B l a u s t e i n p o ś w ię c ił t e m u z a g a d n i e n i u s p o ro m ie js c a , p is z ą c o z ja w is k u a k u z ji. I m m n ie j s łu c h a c z w ie o s łu c h a n y m s p e k ta k lu , ty m lepiej d la je g o o d b io ru . D o p ie ro w s t a n i e ta k ie j r e d u k c ji e jd e ty c z n e j o d b io rc a b ę ­ d zie w s ta n ie z a n a liz o w a ć s p e k ta k l d ź w ię k o w y ja k o k o d n ie p r z e k ła d a ln y n a ja k ik o lw ie k in n y s y s te m z n a k ó w 29. W k o n te k ś c ie s łu c h o w is k a p is a ło o ty m w ie lu te o re ty k ó w ra d io w y c h (M ic h a ł K azió w , S ła w a B a r d ije w s k a 30, Z b ig n iew J a r z ę b o w s k i31).

W p r z y p a d k u au d io b o o k ó w B la d e r u n n e r i K a r a lu c h y m a m y do c z y n ie n ia z j a s k r a w y m p r z y k ła d e m , j a k n o r m y p r a w n e z d o ln e s ą w p ły n ą ć n a sw o b o ­ d ę a r ty s ty c z n ą tw ó rcó w A u d io te k i. Ś ciślej m ó w iąc, w y d a n y p rz e z A u d io te k ę a u d io b o o k m a b y ć w iz y tó w k ą k s ią ż k i. M a t a k ą s a m ą o k ła d k ę j a k l ite r a c k i o ry g in a ł, w s z e lk ie p r a w a do n ie g o m a p is a rz , k tó r y n ie z e z w o lił n a ja k ie k o l­ w ie k z m ia n y w te k ś c ie , a n a d o le o k ła d k i p ły ty n ie w id n ie je ty lk o z n a c z e k A u d io te k i, a le te ż w y d a w n ic tw a , k tó r e p u b lik o w a ło o r y g in a ł lite r a c k i. K w e ­ s tie p o s ta c i m u s z ą b yć p rz y to c z o n e w id e n ty c z n e j fo rm ie j a k w p ie rw o w z o rz e. J e d y n e , z czego m ó g ł C z e c z o t z re z y g n o w a ć , to d o d a tk i n a r r a t o r s k i e ty p u „od­ rz e k ł”, „ p o w ie d z ia ł”. S a m r e ż y s e r w s p o m in a , że tw o rz e n ie o p ra w y d źw ięk o w ej do K a r a lu c h ó w p rz y p o m in a ło k o m ik s , g d z ie w m ie js c e „ d y m k ó w ” p o ja w ia ją się k o n k r e tn e o d g ło sy ( n a p r z y k ła d w a lk a k a r a t e ilu s tr o w a n a j e s t o k rz y k a m i n a g r a n y m i w s tu d iu , b y d o b itn ie j z a ry s o w a ć p e w n e fo n ic z n e n i u a n s e te j opo­ w ieści). W ty c h d w ó ch p ro d u k c ja c h A u d io te k i n a r z ę d z ia , k tó r y m i d y s p o n u je a d a p t a t o r w te a t r z e czy w r a d iu , z o s ta ły sp o ż y te n a w z b o g a c e n ie je d y n ie s ty ­ lis ty k i a u d io b o o k a . W ie lo k a n a ło w a p r z e s tr z e ń w s p e k ta k la c h P o ls k ie g o R a ­ d ia w y n ik a ła z a u to r s k ie j w iz ji re ż y s e ra . W p ro d u k c ja c h m a r k e tin g o w y c h to, cz y m z a jm u je się re ż y s e r, j e s t ra c z e j d b a ło ś c ią o e fe k t, o b u d o w ę tre ś c i, k tó r a m a być p r z e ło ż e n ie m w s to s u n k u 1:1 do pow ieści.

W b in a u r a ln y c h p ro d u k c ja c h A u d io te k i z n a jd u je m y z a te m d w a o b lic z a a r ­ ty s ty c z n e : o r y g in a ln y p o m y s ł r e a liz a c y jn y i w tó r n y p ro c e s a d a p ta c y jn y . T a d w u sto p n io w o ść w y n ik a z fu n k c ji, j a k ą m a ją p e łn ić a u d io b o o k i. P o p ie rw sz e , m a j ą p ro m o w a ć k s ią ż k ę (być je j a u d ia ln y m so b o w tó re m ), s ą p rz e z n a c z o n e do d y s tr y b u c ji k o m e rc y jn e j, co o z n a c z a , ż e n ie p o d le g a ją z a s a d o m m isy jn o - ści i o p e r u ją n a s p ra w d z o n y c h p r a k ty k a c h c z y te ln ic z y c h (n ie r e a liz u je się do s p rz e d a ż y k s ią ż e k n ie p o p u la rn y c h , n ie c z y ty w a n y c h ). A u d io te k a .p l z r e a liz u je p o c z y tn e g o i z n a n e g o p is a r z a N esb o , n a t o m i a s t n ie c h ę tn ie sp o jrz y n a e l i t a r n e ­ go i w y m a g a ją c e g o , a le m a ło p o p u la rn e g o J o y c e ’a. O czyw iście, u z n a n e d z ie ła

29 L. Blaustein, Akuzja, w: Wybór pism estetycznych, Kraków 2005. Akuzja miała być od­ powiedzią na wizję. Dzieło radiowe musi obronić swoją niewidzialność. Nie jest „telewizją psy­ chiczną”, „wewnętrznym okiem”, jak głosili to niektórzy wizualiści radia. Blaustein opracował (korzystając w znacznej mierze z poglądów Edmunda Husserla i Romana Ingardena) zestaw zadań, które wypełnić musi słuchacz, by w pełni, to jest synestezyjnie, odebrać słuchowisko.

30 Zob. S. Bardijewska, Nagie słowo: rzecz o słuchowisku, Warszawa 2001.

31 Zob. Z. Jarzębowski, Słuchowiska szczecińskiego radia: studia z pogranicza literatury

k l a s y k i s ą c z y ta n e i w y d a w a n e p rz e z A u d io te k ę ( s ą to n a g r a n i a w y łą c z n ie le k to rs k ie ), n ie s ą je d n a k re a liz o w a n e w fo rm ie w ielo g ło so w y ch s u p e r p r o d u k ­ cji b in a u r a ln y c h , n a k tó r y c h w n in ie js z y m te k ś c ie się s k u p ia m . M o ty w a c ją do p ro d u k c ji s ta je się z a te m p o c z y tn o ść (s łu c h a ln o ś ć ) o k re ślo n e g o ty p u u tw o ró w . J a k z a u w a ż a k r y t y k m e d ia ln y M ac ie j B u d z ic h , „ s u p e r a u d io b o o k i” w s ty lu

B la d e r u n n e r a czy K a r a lu c h ó w

[s]ą kosztowne, w ym agają ogromnego n a k ła d u pracy, wręcz całej reżyserii, opracow ania efektów dźwiękowych, z a tru d n ie n ia bardzo dobrych aktorów i na sam ym końcu kosztują niem ało - m uszą więc to być „pew niaki”, dla których opłaca się zrobić również kam panię reklam ow ą, aby zapewnić odpowiednią sprzedaż32.

M a rk e tin g o w o ś ć p ro je k tó w A u d io te k i w y n ik a ju ż z sa m e j a n a liz y s y n o n i­ m ów , k tó r y m i j e s t z a s tę p o w a n e słow o „ a u d io b o o k ” w k a m p a n ia c h r e k la m o ­ w ych: „ s u p e r p r o d u k c ja ”, „au d io b o o k w 3 D ”. N ie z n a c z y to je d n a k , ż e au d io - b o o k i s ą w y tw o re m s p o z a ś w ia ta k u ltu r y . N ic b a rd z ie j m y ln e g o . W s p ó łtw o rz ą w s p ó łc z e s n ą k u l t u r ę c z y ta n ia , k t ó r a u w o ln iła s ię od l e k t u r y k s ią ż k o w e j, a p r z e n io s ła w p r z e s tr z e ń , g d z ie k a ż d y , o c z e k u ją c n a p r z y s ta n k u czy ja d ą c s a ­ m o ch o d em , m o że w y s łu c h a ć k o le jn e g o r o z d z ia łu p o w ie śc i (C z eczo t n a p o m y sł z r e a liz o w a n ia s łu c h o w is k a A n d y w p a d ł, s łu c h a ją c w ła ś n ie w s a m o c h o d z ie a u d io b o o k a M o s k w a - P ie tu s z k i, k tó r y c z y ta ł W ilh e lm i). W o b rę b ie p r a c y n a d re a liz a c ją k s ią ż k i a u d io d o k o n u ją się te c h n ic z n e p rz e o b r a ż e n ia , n a k tó r e P o l­ s k ie R a d io w sw o jej p r o d u k c ji s łu c h o w is k o w e j n ie m o g ło b y so b ie po zw o lić (p rz e d e w s z y s tk im z b r a k u f u n d u s z y i c z a su ). W y ja z d do B a n g k o k u i p ro fe sjo ­ n a l n a r e je s tr a c ja d ź w ię k u w p le n e r a c h w y m a g a ją d u ż y c h n a k ła d ó w fin a n s o ­ w y ch , a t a k z o r ie n to w a n a sp e c y fik a p ro d u k c ji, j a k ą p r z e ja w ia A u d io te k a , d a je k u te m u d o g o d n e n a r z ę d z ia .

N in ie js z y a r t y k u ł p r z e d s ta w ia z a le d w ie część s z e rs z e g o z ja w is k a , k tó r e d o p ie ro z a c z y n a fu n k c jo n o w a ć w m e d ia c h . N a p rz e ło m ie l a t 2 0 1 3 /2 0 1 4 re g io ­ n a l n a r o z g ło ś n ia P o lsk ie g o R a d ia - R a d io P o m o rz a i K u ja w ro z p o c z ę ła p r a ­ cę n a d d w o m a s łu c h o w is k a m i w s y s te m ie d ź w ię k u D o lb y P ro L ogic 2. J e d e n p r z y k ła d p o c ią g a n a s tę p n y . Z m ia n y t e s ą n ie u c h r o n n e i z a c h o d z ą b ły s k a w ic z ­ n ie , n ic b o w ie m n ie z m ie n ia się d z iś t a k szy b k o j a k n o w o c z e sn e m a s s m e d ia . P o w y ż sz y t e k s t p o r u s z a z a g a d n ie n ia z w ią z a n e z h ip e r r e a liz m e m a u d ia ln y m , ta k i e ja k : sp o só b f u n k c jo n o w a n ia te k s tó w a r ty s ty c z n y c h w m e d ia c h k o m e r ­ cy jn y c h i m isy jn y c h , fo rm y o b ec n o śc i in n y c h m e d ió w w z m ie n ia ją c y c h się g a ­ t u n k a c h a u d ia ln y c h , a ta k ż e s y tu a c ja o d b io rcó w w k o n te k ś c ie k o n k r e tn y c h p r z e m ia n te c h n o lo g ic z n y c h . T e a t r P o lsk ie g o R a d ia o tw ie r a o fe rtę d la s łu c h a ­ czy, a le p o p u la rn o ś ć te k s tó w n ie j e s t c z y n n ik ie m m o ty w u ją c y m ta m te js z y c h tw ó rc ó w . W p r z y p a d k u A u d io te k i r e a liz o w a n e s ą ty lk o te te k s ty , k tó r e s ą p o ­ c z y tn e . In fo ro z ry w k o w y f o r m a t w s p ó łc z e s n y c h m e d ió w p r z e ja w ia się siln ie j w a u d io b o o k a c h . T e a t r P o lsk ie g o R a d ia n ie j e s t je s z c z e n a ty le s y n k re ty c z - n y i n ie w to p ił się w e la s ty c z n ą r a m ó w k ę r a d io w ą , b y m ó w ić o z a n i k u je g o

32 M. Budzich, Dźwięk binauralny, [online] <http://www.blog.mediafun.pl/tag/dzwiek-bi- nauralny/>, dostęp: 26.09.2013.

s a m o d z ie ln y c h cech g e n o lo g ic zn y ch . O d b io rc a s to i w obec d w ó ch ró ż n y c h ocze­ k iw a ń : alb o w y m a g a ć od sie b ie i z a k u p ić p ro fe s jo n a ln y s p r z ę t d e k o d u ją c y P ro Logic ( T e a tr P o lsk ie g o R a d ia ), a lb o z re z y g n o w a ć z k o sz tó w i s ta ć się u c z e s tn i­ k ie m a u d ia ln e j k u l t u r y p o p u la rn e j (A u d io te k a ).

T e d w ie p rz e d s ta w io n e p o w yżej p ro p o zy cje fo rm a ln e , choć r ó ż n ią się f u n k ­ c ją i p o lity k ą p ro d u k c ji, p r z e ja w ia ją sp o só b f u n k c jo n o w a n ia l i t e r a t u r y czy k u l t u r y s ło w a w e w s p ó łc z e s n y c h m e d ia c h m a s o w y c h . M is y jn a , c z y li n ie k o ­ m e r c y jn a p ro p o z y c ja a u d i a l n a P o lsk ie g o R a d ia , i m a rk e tin g o w a , p rz y n o s z ą c a z y s k i p ro p o z y c ja A u d io te k i.p l (choć n ie t a k a r ty s ty c z n ie s w o b o d n a ) w y z n a ­ c z a ją w sp ó łc z e sn y k s z t a ł t p ro m o c ji l i te r a tu r y , c z e rp ią z d a w n e j k u l t u r y czy­ te ln ic tw a i tw o r z ą n o w ą k u l t u r ę s łu c h a n ia . P o d o b n ie w n io s k u je H o p fin g e r, g d y p isze:

Mimo przem ian i przew artościow ań - a może w łaśnie dzięki nim - lite ra tu ra m a przed sobą przyszłość. W prawdzie czytanie lite ra tu ry w czasach audiowi- zualności przestało być jedynym w skaźnikiem uczestnictw a w k u ltu rze, [...] n ad al wydaje się nieusuw alnym jej składnikiem 33 .

Z o rie n to w a n ie p ro d u c e n tó w au d io b o o k ó w czy s łu c h o w is k n a e f e k t fin a n s o ­ w y m o że m ieć, m im o s z e re g u u z a s a d n io n y c h o b aw , p o ż y te c z n y w y d ź w ię k d la w z r o s tu c z y te ln ic tw a . O d b io rcy , z a c h ę c e n i a tr a k c y jn ą f o r m u łą a u d ia ln ą , z a ­ c z n ą p o n o w n ie s ię g a ć do p ie rw o tn y c h ź ró d e ł, czy li do te k s tó w . To ty lk o je d e n z w ie lu p o z y ty w n y c h p rz e ja w ó w k u l t u r y k o n w e rg e n c ji i p o trz e b y a u d ia ln e g o h ip e r r e a liz m u . B i b l i o g r a f i a Literatura przedmiotu

Bachura J., Odsłony wyobraźni, Toruń 2012.

Bardijewska S., Muza bez legendy. Szkice o dramaturgii radiowej, Warszawa 1978. Bardijewska S., Nagie słowo: rzecz o słuchowisku, Warszawa 2001.

Blaustein L., Wybór pism estetycznych, Kraków 2005.

Budzich M., Dźwięk binauralny, [online] <http://www.blog.mediafun.pl/tag/dzwiek-binauralny/>, dostęp: 26.09.2013.

Budzich M., Z Krzysztofem Czeczotem o „Karaluchach”, Jo Nesbo i superprodukcjach dźwięko­

wych, [online] <http://www.blog.mediafun.pl/z-krzysztofem-czeczotem-o-karaluchach-jo-nes-

bo-i-superprodukcjach-dzwiekowych/>, dostęp: 25.09.2013. Hopfinger M., Literatura i media po 1989 roku, Warszawa 2010.

Jarzębowski Z., Słuchowiska szczecińskiego radia: studia z pogranicza literatury i sztuki radio­

wej, Szczecin 2009.

Jenkins H., Kultura konwergencji. Zderzenie starych i nowych mediów, tłum. M. Bernatowicz, M. Filiciak, Warszawa 2007.

Kaziów M., O dziele radiowym, Wrocław 1973. Kumor A., Radio, telewizja, edukacja, Warszawa 1986.

Kurzeja B., Synchronizowanie fal mózgowych na podstawie bitów binauralnych, [online] <www. praktykujacyalchemicy.pl/site/pL/artykuy/40-zdrowie/46-fizyka>, dostęp: 26.09.2013. Pleszkun-Olejniczakowa E., Muzy rzadko się do radia przyznają, Łódź 2012.

Przestrzenie wizualne i akustyczne człowieka. Antropologia audiowizualna jako przedmiot i me­ toda badań, red. A. Janiak, W. Krzemińska, A. Wojtasik-Tokarz, Wrocław 2007.

Schwitzke H., Das Hörspiel. Dramaturgie und Geschichte, Köln - Berlin 1963. Stachyra G., Gatunki audycji w radiu sformatowanym, Lublin 2008.

Zwoliński A., Dźwięk w relacjach społecznych, Kraków 2004. Literatura podmiotu

Czeczot K., Andy, reż. K. Czeczot, premiera: III Program PR, Polskie Radio 2013.

Dick Ph.K., Blade runner. Czy androidy marzą o elektrycznych owcach?, reż. K. Czeczot, płyta CD, Audioteka.pl 2012.

Eurypides, Medea, reż. W. Modestowicz, premiera: I Program PR, Polskie Radio 2012. Nesbo J., Karaluchy, reż. K. Czeczot, 2 płyty CD, Audioteka.pl 2013.

Różewicz T., Kartoteka, reż. T. Man, premiera: I Program PR, Polskie Radio 2009. Sofokles, Król Edyp, reż. W. Modestowicz, premiera: I Program PR, Polskie Radio 2010. Szekspir W., Hamlet, reż. W. Modestowicz, premiera: I Program PR, Polskie Radio 2011. Szekspir W., Poskromienie złośnicy, reż. A. Ferency, premiera: II Program PR, Polskie Radio

2013.

Wyspiański S., Wyzwolenie, reż. W. Modestowicz, premiera: I Program PR, Polskie Radio 2009. Strony audiobooków (dostęp: 25.09.2013)

Blade runner. Czy androidy marzą o elektrycznych owcach?, [online] <http://audioteka.pl/lowca>. Karaluchy, [online] <http://audioteka.pl/karaluchy>.

S t r e s z c z e n i e

Celem a rty k u łu je st ukazanie nowego sposobu funkcjonow ania artystycznych form audialnych w m edium kom ercyjnym, ja k i m isyjnym. Rozwijająca się i dochodowa pro­ dukcja audiobooków z w ykorzystaniem techniki „sztucznej głowy” (dźwięk binauralny) i w irtualizacja form słuchowiskowych w produkcjach T e a tru Polskiego R adia (system Dolby Pro Logic 2) - to dw a odm ienne oblicza k u ltu ry konwergencji. E ksperym entalne książki audio i spektakle radiowe w system ie pięciokanałowym to nie tylko przejaw rozszerzenia oferty artystycznej dla audiofilskiej części słuchaczy. J e s t to w dużej m ie­ rze próba promocji twórczych pomysłów audialnych w uatrakcyjnionej i naznaczonej syndrom em konwergencji form ule nowych czasów w m ediach. Przenikanie się znaczeń wywiedzionych z mediów tradycyjnych i nowoczesnych znajduje t u nowe oblicze, które przyciąga rzesze odbiorców - audiofilów. Dźwięk dookólny i efekt „sztucznej głowy” to nie tylko in stru m e n ty nowej lite ra tu ry audialnej. A utor arty k u łu próbuje ukazać, w jak im stopniu eksperym entalne formy dźwiękowe czerpią z synkretyzm u mediów nowoczesnych i ja k w ytw arzają autonom iczną gałąź sztuki, niepoddającą się zesta­ wieniom z tak im i g atunkam i, ja k film, te a tr czy telew izja. W jakiej m ierze wolność tw órcza przejaw ia się w produkcjach audiobooków, a w jakiej z kolei w pracach nad ad ap tacją i reżyserią słuchowisk Polskiego Radia? K ażda z dwóch propozycji wyznacza odm ienną funkcję czynnika artystycznego i inaczej realizuje proces upow szechniania lek tu ry dzieła audialnego.

S u m m a r y

S u r r o u n d s o u n d a s a n e q u iv a le n t o f t h e m is s io n a r y a n d c o m m e r c ia l a r t is t ic a u d io p r o d u c t io n m o d e l

The aim of th e article is to show th e functioning of artistic audio form s - in th e commercial an d m ission m edium . The developing and lucrative production of audiobooks using th e artificial head (binaural sound) and virtu alizatio n of th e radio dram a in productions of Polish Radio T h eatre (Dolby Pro Logic 2) are th e different im ages of convergence culture. E xperim ental audiobooks and radio spectacles using th e Dolby surround system are not only a sign of growing artistic offers for audiophiles. F irst of all, it is a n a tte m p t to prom ote creative ideas in th e m ore a ttractiv e and convergence-m arked form ula of th e new canon in m edia. The perm eation of m eanings coming from trad itio n al an d m odern m edia h a s a new aspect which h a s a ttra c te d th e atte n tio n of audiophiles. S urround sound and th e “artificial h ead ” effect are not only th e in stru m e n ts of new audio lite ratu re . The article atte m p ts to show how experim ental sound forms are derived from the syncretism of m odern m edia and how they produce an autonom ous a rt form which does not copy o th er forms such as film, th e a tre or television. To w h a t extent is the freedom of creativity to reflect itse lf seen in productions of audiobooks an d to w h at extent is th is found in th e ad ap ta tio n and direction of radio d ram as of Polish Radio? E ach of th ese two proposals shows the different functions of artistic factors an d prom otes the altern ativ e popularization of audio productions.