Teresa Frącek
Idea odrodzenia w duszpasterskiej
działalności błogosławionego
arcybiskupa Zygmunta Szczęsnego
Felińskiego w Archidiecezji
Warszawskiej
Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 47/3-4, 227-256
2004
P ra w o K a n o n ic z n e 47 (2 0 0 4 ) n r 3-4
S. T E R E S A F R Ą C E K , R M
IDEA ODRODZENIA W DUSZPASTERSKIEJ DZIAŁALNOŚCI
BŁOGOSŁAWIONEGO ARCYBISKUPA
ZYGMUNTA SZCZĘSNEGO FELIŃSKIEGO
W ARCHIDIECEZJI WARSZAWSKIEJ
W Ju b ileu sz 25-lecia p o słu g i p a stersk ie j Je g o E m in e n cji Ks. K a rd . Jó z e fa G le m p a w pisuje się - w ś ró d licznych o sią g n ię ć - ta k ż e b eaty fik acja abp. Z y g m u n ta Sz. F e lińskiego, m etro p o lity w arszaw skiego, d o k o n a n a p rz e z p a p ie ż a J a n a P aw ła I I - 18 s ie rp n ia 2002 r. w K rak o w ie, p o d c za s Je g o V III p ielgrzym ki d o Ojczyzny.
W życiu i d z iałaln o śc i bł. ab p . F eliń sk ieg o (1822-1895), m o że m y z n a le ź ć w iele w a rto ści duch o w y ch ak tu a ln y c h ta k ż e n a p ro g u T rzeciego Tysiąclecia. J e d n ą z nich je s t „ id e a o d ro d z e n ia ” , p o łą c z o n a z m iło śc ią O jczyzny i z w ia rą w O p a trz n o ś ć B ożą.
P o d e jm u ją c te m a t: Id e a odro d zen ia w duszpasterskiej d zia ła ln o ści abp. Z. Sz. Fe
lińskiego, m u sim y s p o jrz e ć n a losy a rc h id ie c e z ji w arsz aw sk iej ja k te ż n a p o s ta ć s a
m e g o a rcy b isk u p a w k o n te k ś c ie h isto ry czn y m .
P o w stan ie i p o c z ą tk o w e la ta is tn ie n ia a rc h id ie c e z ji w arszaw sk iej p rz y p a d ły n a o k re s n iew o li n a ro d o w e j, ale te ż zryw ów n ie p o d le g ło ścio w y c h . N a tym ch m u rn y m tle d z ie jó w P o lsk i X I X w ie k u jasn y m p ro m ie n ie m o d b ija się ż y w o tn a, p e łn a a p o sto lsk ieg o d u c h a , d z ia ła ln o ść a b p . F e liń sk ie g o .
I. Nominacja ks. Felińskiego na arcybiskupa warszawskiego
W o b e c tru d n e j sy tu a cji w W arszaw ie p o śm ierc i a b p . A n to n ie g o M e lc h io ra F i jałk o w s k ie g o (1778-1861), w ła d ze rz ąd o w e w P e te rs b u rg u p o sta n o w iły o b sa d z ić s to licę w a rsz aw sk ą k a n d y d a te m sp o z a k le r u K ró le stw a P o lsk ieg o .
N ajw ięk szy m p ro b le m e m były k o ścio ły w arszaw sk ie z a m k n ię te n a z n a k p r o t e s tu p rz e c iw krw aw ym re p re s jo m d o k o n a n y m p rz e z w o jsk o c arsk ie w k a te d rz e i w k o śc iele św. A n n y , w n o cy z 15/16 p a ź d z . 1861 r. T en k o n flik t d u ch o w ie ń stw a stolicy z rz ą d e m carsk im , p rzy ró w n y w an y d o „w ęzła g o rd y jsk ieg o ”1, tru d n y do r o z
w ią z a n ia d la r z ą d u ro sy jsk ieg o w W arszaw ie i P e te rs b u rg u , ja k te ż d la m ie jsc o w e go k le r u i S tolicy A p o s to lsk ie j, m ia ł ro z w iąz a ć now y arcy b isk u p , m ia n o w a n y p rz e z P a p ie ż a , ale w y su n ięty n a to sta n o w isk o p rz e z c ara.
1. Kandydatura Felińskiego. - N a p o s ie d z e n iu K o m ite tu d o S p ra w K ró le stw a
P o lsk ieg o w P e te rs b u rg u , z o s ta ła p o d ję ta 6 i 7 g ru d n ia 1861 r. d ecyzja, aby n a m ie jsc e z m a rłe g o ab p . F ijałk o w sk ie g o , m ia n o w a ć n o w e g o p a s te r z a w o so b ie ks. F e liń sk ie g o , cie sz ąc e g o się „szczeg ó ln y m sz a cu n k iem i p o p u la rn o ś c ią w ś ró d c a łe go d u c h o w ień s tw a rz y m s k o k a to lic k ie g o w y z n an ia w im p e riu m ro sy jsk im ” . D o k u m e n ty z w iąz an e z n o m in a c ją ks. F e liń s k ie g o p o d n o s iły z a le ty je g o u m y słu , „ p o b o ż n o ść i g o rliw o ść a p o s to ls k ą ”2.
P e rtra k ta c je m ię d z y p rz e d sta w ic ie le m R o sji M . K isielew em a S e k re ta rz e m S ta n u k a rd . G . A n to n e llim , ro z p o c z ę ły się w W aty k an ie w p o ło w ie g ru d n ia 1861 r.
2. Prekonizacja. - S to lic a A p o s to ls k a z n ie p o k o je m śle d z iła w y d a rz e n ia w W a r
szaw ie i z d a w a ła so b ie sp ra w ę z tru d n o ś c i ja k ie c ze k ają n o w e g o a rcy b isk u p a 3. P re k o n iz a c ja ks. F e liń s k ie g o n o si n a so b ie cech y nad zw y czajn o ści. Z a le d w ie M . K isielew p rz e d s ta w ił je g o k a n d y d a tu rę w W aty k an ie (28 g ru d n ia 1861), P ius I X n iez w ło cz n ie ją p rz y ją ł i w y d ał o d p o w ie d n ie z a rz ą d z e n ia (31 g ru d n ia ) 4.
W b re w p rzy p u szc z e n io m ks. F eliń sk i był d o b rz e z n an y K u rii R zym skiej. W a k ta c h S e k re ta ria tu S ta n u zn ajd o w a ły się pozytyw ne o n im o p in ie , k tó r e ukazyw ały go ja k o „n ajlep sz e g o k się d z a w R o sji”5. P o z a tym był o n k o r e s p o n d e n te m rzym skim i jeg o re la cje o sta n ie K o ścio ła w R o sji z n ajd o w a ły się w a k ta c h w a ty k a ń sk ic h 6.
B l. P iu s I X p re k o n iz o w a ł ks. F e liń s k ie g o n a a rcy b isk u p a w a rsz aw sk ieg o 6 stycz n ia 1862 r. n a nad zw y czajn y m k o n sy s to rz u , z w o łan y m ad hoc d la je d n e g o b isk u p a , „co rz a d k o b y w ało ” i to w u ro c zy ste św ięto T rzech K ró li, „co n ie z d a rz a ło się n i gdy” 7. P ro c e s k a n o n ic z n y o e le k cie p rz e p ro w a d z o n o w k u rii rzym skiej 3 stycznia
2 Pism o m inistra se k reta rza stan u do spraw K rólestw a Polskiego Jó zefa Tymowskie go do m in istra spraw w ew nętrznych P io tra A. W alujew a, 25 listo p a d a/ 7 gru d n ia 1861, C. P etersburg, n. 12, Państw ow e A rchiw um H istoryczne Rosji, P etersburg, F. 821, op. 3, d. 1030, f. 4-8.
3 A d rian B o udou, Stolica Swieta a Rosja. Stosunki dyplomatyczne miedzy nimi wXIXstuleciu, t. 2 (1848-1883), K raków 1930, s. 190-194.
4 Pism o M. Kisielewa do kard. G. A n to n elli’ego, 16/ 28 grudzień 1861, n. 337, Tajne A rchiw um W atykańskie (A SV ), Arch. Segretariato di Stato (ASS), 1862, rubr. 268 ,Kus- sia'\ k. 3-4; R ap o rt o Felińskim, tamże, „Russia e Polonia”, pos. 275, fasc. 87, k. 52. s. 197.
5 M ons. Flavio Chigi, Spraw ozdanie z 3 listopada 1856, ASV.AA. ЕЕ. SS.: „C arte di R ussia e P o lo n ia”, vol. 13, к. 155-237v, załączniki, k. 260-283; R a p o rt o. D. Souail- la rd ’a, .FEglise de Russie en 1859", tam że, vol. 15, к. 1-22; List o. D. S ouaillard’a do kard. G. A n to n elli’ego, 12 w rześnia 1859, vol. 15, k. 170-171v.
6 K opie francuskie, tam że, vol. 15, k. 327-v, 325-326, k. 313-v, k. 314-315v, k. 327-v.
7 Korespondencja z Rzymu, „C zas” , K raków , 1862, nn. 13-15; D o k u m en t prekoniza- cji, ASV, Arch. S. Congr. Consistotialis: „S eg reta” , 6 stycznia 1862.
1862 r., b u lle p rz y g o to w a n o 7 i 8 sty c zn ia8. S am k a rd . A n to n e lli w y raził się: „ Je st to p ierw szy b isk u p , k tó re g o m ia n o w a n ia d o k o n a liśm y b ły sk aw icz n ie”9.
J a k w ielk ie z a u fa n ie m u s ia ł m ie ć p a p ie ż do F e liń sk ie g o , o k tó ry m m ia ł „jak n a jle p sz e in fo rm a c je ” , św iadczy fa k t, że d o k o n a n o n o m in a c ji i p rz y g o to w an o bu lle z an im je g o d o k u m e n ty p e rs o n a ln e n a d e s z ły do R z y m u . D o p ie ro p o ich o trz y m a n iu 9 sty czn ia10, w y słan o b u lle d o P e te rs b u rg a (10 sty czn ia). Tę szybkość w yjaśnił P iu s I X n a k o n sy s to rz u : „ze w z g lę d u n a nieszc zęśliw e p o ło ż e n ie k r a ju ”11.
T en k a p ła n d o z n a ł z u s t p a p ie ż a ta k ic h p o c h w a ł, ja k ic h n ie o trzy m ali najw ięk si b isk u p i ta m ty c h czasó w 12. D o e le k ta z aś P iu s I X p isał: „ N a sta n o w isk o A rc y b isk u p a W arszaw sk ieg o C ieb ie w ybraliśm y, W ie le b n y B ra cie, o k tó ry m w iedzieliśm y, ja k w ielkiej je s te ś cn o ty i p o b o ż n o ś c i i ja k sz c ze g ó ln ą w z g lęd e m n a s i w z g lęd e m tej K a te d ry P io tra ... w ia rą , m iło śc ią i p o sz a n o w a n ie m je s te ś o żyw iony”18.
3. Postawa Felińskiego wobec Aleksandra II. - W arto zw ró cić u w ag ę n a p o sta w ę ks. F e liń s k ie g o w o b e c im p e r a to r a p o d c z a s a u d ie n c ji 25 sty czn ia 1862 r.
W s p ra w ie o tw a rc ia k o śc io łó w , n a s tw ie rd z e n ie c e s a rz a , ż e p r o f a n a c ji n ie b y ło i r e k o n c y lia c ja n ie je s t p o tr z e b n a , A rc y b is k u p o d p o w ie d z ia ł, ż e w te j sp ra w ie o p rz e się n a p ra w ie k a n o n ic z n y m i o r z e c z e n iu k o m is ji, k tó r a b a d a ła ich p r o f a n a c ję .
C e sa rz g w a ra n to w a ł K o ścio ło w i sw o b o d ę d z ia ła n ia w g ra n ic a c h p rz y słu g u ją cych m u p ra w , z a p e w n ia ł, że re p re s je ze s tro n y w o jsk a w k o śc io ła c h n ie p o w tó rz ą się, o b iecy w ał w p ro w a d z e n ie re fo rm , ale u z a le ż n ia ł je o d „ u s p o k o je n ia k r a ju ” .
O d n o ś n ie n a p ię te j sytu acji w W arszaw ie F e liń sk i w y p o w ie d zia ł w y ra źn ie swe p rz e k o n a n ia : „ p ra g n ę z c ałeg o s e rc a d o p o m a g a ć do p o k o jo w e g o ro z w o ju i szczę ścia m e g o n a ro d u , ale ż a d n e j in n ej p o lity k i p o p ie r a ć n ie p rz y rz e k a m ” . D o d a ł też: c o k o lw ie k n a s tą p i „ja p r z e d e w szystkim s p e łn ię o b o w ią zk i p a s te r z a i p o d z ie lę n ie d o lę lu d u m e g o ” . C e sa rz u w a ż a ł go z a c zło w iek a „ sz cz ere g o i u c zc iw eg o ” .
8 Proces kanoniczny, ASV, S. Congr. Consistorialis: „Processus D a ta rie ”, 1862, vol. 224, pos. 1 3 / 1.
9 B o udou, s. 199; por. Z ygm unt Szczęsny Feliński, Pamiętniki, wyd. 3. O pracow ał, przygotow ał do d ru k u i opatrzył przedm ow ą Eligiusz Kozłowski, W arszaw a 1986, s. 499; dalej cytujemy: Feliński, Pamiętniki.
10 Pism o M. K isielew a do kard. G. A n to n e lli’ego, 28 gru d n ia 1861/ 9 stycznia 1862, ASV, ASS, 1862, ru b r. 268 „R ussia”, к. 7-8v; dokum enty. A rch. S. C ongr. C o n sisto ria lis: Processus Datariae, 1862, vol. 224, ροζ. 13; odpow iedź k ard . A n to n elli’ego, 10 stycz nia 1862, η. 20677, tam że, A S S , 1862, rubr. 268, k. 9.
11 List J. Felińskiego do abp. Felińskiego, 6 stycznia 1862, A rch. C R , Rzym: „Sprawy k o ścieln e”, 1862.
12 Korespondencja z Rzymu, „C zas”, 1862, n. 15, 19 stycznia.
18 L ist z 20 lutego 1862 r„ S tefan P raw dzicki [Ignacy Polkow ski], Wspomnienie o Zygmuncie Szczęsnym Felińskim arcybiskupie metropolicie warszawskim, K raków 1866, s. 97-101.
4. Konsekracja abp. Felińskiego. - K o n s e k ra c ja ks. F e liń s k ie g o m ia ła m ie jsc e 26 sty czn ia 1862 r., w k o śc ie le Św. J a n a J e ro z o lim sk ie g o w P e te rs b u rg u 14. R e la c je z te j u ro c zy sto ści p o d k re ś la ją w a lo ry d u c h o w e i in te le k tu a ln e e le k ta : „ Je s t o n czło w ie k iem cichym , p e łn y m b o ja ź n i B o żej, p ra w d ziw ie p o b o ż n y m ” , „ o fia rn ik ie m b ie d n y c h ” ; p rz y jm u je „ciężk ie b rz e m ię n a b a rk i sw oje... z is to tn ą św ią to b liw o ścią i u f n o śc ią w p o m o c B o ż ą ” 15.
In n i p o d k re ś la li je g o zasłu g i d la „ S c h ro n isk a k a to lic k ie g o ” : „ O g ro d n ik a tej w in nicy, k tó r a ta k p ię k n ie się rozw ija, ks. F eliń sk ieg o , P a n B óg o d b ie ra n a m , a w am go posy ła. Ż a łu je m y go t u b a rd z o , b o to m ą ż a p o sto lsk i, p e łe n p o k o ry i n a u k i”16.
N ie były to p o c h w ały z d aw k o w e, ju ż w c ze śn ie j J ó z e f P ie rlin g , ra d n y k o śc io ła Św. K atarzy n y , p is a ł o F e liń sk im : „ P e łe n g o d n o śc i, sk ro m n o śc i, ro z tro p n o ś c i, a p rz y tym b a rd z o p ra c o w ity i w y k ształco n y , p o s ia d a o n w szelk ie z a le ty d o b re g o , a n a w e t d o s k o n a łe g o k a p ła n a ; n ie m a m y le p s z e g o o d e ń ” (1 8 5 7 )17.
A b p F e liń sk i o p u śc ił P e te rs b u rg 31 sty czn ia 1862 r., g d zie - ja k p isa ł - sp ę d z ił „ n a jp ię k n ie jsz e la t a ” sw ego k a p ła ń s tw a i g d zie „ ta k łask aw ie P a n B ó g b ło g o sław ił” je g o p ra c y 18. In n i d o d a li, g d zie " z n a n y był z su ro w o śc i o b y czajó w ” , i g d zie „ p o m ię dzy k a to lik a m i z je d n a ł so b ie b a rd z o w ielk i i słu szn y sz a c u n e k ” . D o sw ej „o w c z a r n i” je c h a ł z trw o g ą w se rc u , a le te ż z u fn o ś c ią w p o m o c O p a trz n o ś c i19.
Z p o w o d u o b fity ch śn iegów , przy b y ł d o W arszaw y d ro g ą o k rę ż n ą - p rz e z B y d goszcz, P o z n a ń , W ro cław , S o sn o w iec i C z ę s to c h o w ę . N a J a sn e j G ó rz e z a trz y m a ł się, „żeby się p o le c ić o p ie c e M a tk i n a sz ej i K ró lo w ej, co n a tym m ie js c u ty le c u d o w nych ła s k w y je d n a ła ty m , co się do N ie j z p o k o r ą i u fn o ś c ią u c ie k a li”20.
II. Trudne początki w Warszawie
W b ieżący m ro k u m ija 206 la t o d u tw o rz e n ia d iec ezji w a rszaw sk iej (1789) i 186 la t o d p o d n ie s ie n ia jej d o g o d n o śc i arcy b isk u p stw a i m e tro p o lii (1818). W ciąg u m in io n e g o o k r e s u z a s ia d a ło n a stolicy w arszaw sk iej 13 o rd y n ariu szy : b isk u p J ó z e f
14 Pism a m inistra spraw w ew nętrznych P io tra A. W alujew a dotyczące k onsekracji ks. Felińskiego, do m inistra se k retarza sta n ą K rólestw a Polskiego Jó zefa Tymowskiego, 30 gru d n ia 1861, n. 139, do abp. W acława Ż ylińskiego, 12 stycznia 1862, n r 54/ 9-2 i n r 56/ 5-4; do abp. Z. Sz. Felińskiego, 12 stycznia 1862, n r 55/ 3-3, Państw ow e A rchiw um H i storyczne Rosji, P etersburg, F o n d 821, op. 126, k. 37-39, 67-68, 69-69v.
15 Konsekracja arcybiskupa Felińskiego, „G azeta P olska”, W arszawa, 1862, n. 26, n. 39. 16 „P am iętnik R eligijno-M oralny” , W arszawa, 1862, n. 2, s. 206.
17 List J. Pierlinga do stryja jezuity w R zym ie, 18 czerw ca 1857, B oudou, s. 105. 18 Feliński, Pamiętniki, s. 510.
19 „ G azeta P olska”, W arszawa, 1862, n. 15 i 16, 21 i 22 stycznia; Feliński, Pamiętniki,
s. 498.
20 Feliński, Pamiętniki, s. 511; Praw dzicki, Wspomnienie, s. 50; Z. L. S. [Walery Przy- borow ski]. Historia dwóch lat 1861-1862, cz. 2 (1862), t. 4, K raków 1895, s. 76-77 (dalej cyt: Historia dwóch lat).
B o ń c za M iask o w sk i (1800-1804) o ra z 12 a rcy b isk u p ó w . D o p rzy b y cia ab p . F e liń sk ieg o d iec ez ja liczyła 64 la ta , ale ty lk o w c ią g u 14 la t z a rz ą d z a li n ią b iskupi:
P o p rz e d n ic y F e liń s k ie g o p rz y ch o d z ili d o W arszaw y w w ie k u p o d e sz ły m . D łu g ie w ak an sy : 14 la t p o śm ierc i b p . M ia sk o w sk ieg o , 9 la t p o śm ie rc i a b p . W o ro n ic za , 19 la t p o śm ierc i a b p . C h o ro m afisk ie g o , sp o w o d o w a n e były p o lity k ą c a ra tu . P e te r s b u rg n ie spieszył się z o b s a d ą w a k u jąc y c h stolic, a p a p ie ż m ó g ł d o k o n a ć n o m in a c ji jed y n ie s p o ś ró d k a n d y d a tó w , p rz e d sta w io n y c h p rz e z rz ąd ; te n z aś w ysuw ał n a b i sk u p ó w lu d z i słab y ch , p o s u n ię ty c h w l a ta c h 21, czę sto u leg ły c h w ład zy zab o rc ze j.
S iódm ym a rcy b isk u p em , a ósm ym rz ą d c ą diecezji w arszaw skiej, z o s ta ł Z y g m u n t S zczęsny F eliński, liczący 39-lat, p e łe n życia, e n erg ii, w ielkiej gorliw ości, k tó re g o rząd y zaznaczyły się w d z iejach arc h id ie c e z ji d u c h e m o d ro d z e n ia relig ijn eg o .
W św ietle je d n e j z o p in ii now y arcy b isk u p w y g lą d ał „ n a c zło w iek a z c h a r a k te re m i z d ec y d o w a n eg o n ie u s tą p ić w niczym , co dotyczy sp ra w K o ścio ła. W id o k c zło w iek a p ra w e g o , siln eg o i w ła d cz e g o d a je p ię k n e n a d z ie je n a przy szło ść, k tó rz y w id zieli t u trzc in y p o c h y lo n e w ie k ie m i sła b o ść n a tym s ta n o w isk u ”22.
1. Pasterz czy sługa carski. - A b p F e liń sk i przy b y ł d o W arszaw y 9 lu te g o 1862 r., p ó źn y m w ie c z o re m . P o se rd ec z n y m p o ż e g n a n iu n a d N ew ą, p o w ita n ie w W arsz a w ie było b a rd z o c h ło d n e , ale z a p o w ia d a n e j w ro g iej d e m o n s tra c ji n ie b y ło 22.
21W chwili objęcia rządów w W arszawie bp M iaskow ski liczy! - 59 lat, abp M alczew ski - 64, abp H ołowczyc - 78, abp Skarszew ski - 82, abp W oronicz - 71, abp C horo- m ański - 70, abp Fijałkow ski - 79 lat.
22 List Cecylii Potockiej do o. P. S em enenki, C R , 11 lutego 1862, W arszawa, A rch. G en eraln e Księży Z m artw ychw stania P ańskiego w Rzym ie (A rch. C R , Rzym ): Ecclesia Polonica, „Sprawy k o śc ien e ”, 1862.
22 Por. D w a rap o rty kon su la P ierre de S egur’a do E u g en e A. de T h o u v en el’a, 9 i 11 lutego 1862, W arszawa, pierw szy drukow any, w: Raporty polityczne konsulów
general-1. F ra n c . S k a rb e k M alczew ski 2. S te fa n H o ło w czy c
3. W o jciech L eszczyc S k arszew sk i 4. J a n P a w e ł W o ro n ic z 5. S ta n isła w K o s tk a C h o ro m afisk i 6. A n to n i M e lc h io r F ijałk o w sk i 7. Z y g m u n t Szczęsny F eliń sk i 1818-1819 - 4 m ie sią c e rz ą d z ił 1819-1823 - 4 la ta „ 1824-1827 - 3 la ta „ 1828-1829 - 1 r o k „ 1837-1838 - 1 r o k „ 1857-1861 - 4 la ta „ 1862-1883 - 1 6 m iesięcy
w W arszaw ie, 20 la t n a z e s ła n iu w R o sji 1883-1912 - 29 la t rz ąd z ił 1913-1938 - 2 5 la t „ 1946-1948 - 2 la ta „ 1949-1981 - 3 2 la ta „ 1981- - o d 23 la t z arz ą d z a . 8. W in c en ty T. C h o śc ia k P o p ie l 9. A le k s a n d e r K ak o w sk i 10. A u g u s t H lo n d 11. S te fa n W yszyński 12. J ó z e f G le m p
N a m u ra c h je d n a k p o jaw iły się p la k a ty , k a ry k a tu ry , ro z rz u c o n o u lo tk i: „ W ita m y cię O jcze b e z kluczy, b ez k rzy ża. J e d n e p rz e m o c z h a ń b iła , a d ru g ie z ła m a ła ...”24. O k rz y k n ię to go „ z d ra jc ą ” , „ słu g ą ” i „ n a jm itą c a rs k im ” , u z n a n o z a „ ślep e n a rz ę d z ie w ła d zy ” , z a „ k r e a tu r ę rz ą d o w ą ” , z a „ in tr u z a ” , „ k a rie ro w ic z a ”25.
N ie było to d z ie ło w y łą cz n ie p o lsk ie; sw oją rę k ę p rzy ło ży ł rz ą d m o sk iew sk i, co p rz e b ija z ó w czesn ej k o re s p o n d e n c ji: „ N a w e t p rz y le p io n o p lak a ty , n a m a w iają ce do p rz e jś c ia n a p ro te s ta n ty z m ra cz ej ja k p rz y jm o w a ć P a s te rz a , n a rz u c o n e g o P a p ieżo w i, k tó ry p rz e k u p io n y z w ro g a m i trzy m a. K tó ż by te ra z , p rz y sta n ie o b lę ż e n ia, m ó g ł ta k ie p rz y le p ia ć i p u sz c za ć, jeś li n ie p o lic ja ”26. P o d o b n ie p is a ł ks. K a z i m ie rz W elo n sk i: „O ... A rc y b isk u p ie ró ż n e fałszyw e w ieści k rą ż ą , k tó r e rz ą d p rz e z sw oich a g e n tó w ro z siew a, p o w ia d a ją c , że to m o sk a l d u sz ą i c ia łem i że O jc ie c Św ięty p rz e k u p io n y p rz e z rz ą d i d la te g o go m ia n o w a ł n a sto lic ę a rc y b isk u p ią ”27.
W arszaw a n ie u fn ie p rz y ję ła n o w e g o P a ste rz a , n ie ze w z g lęd u n a je g o o so b ę , bo go t u p ra w ie n ie z n a n o , ale d la te g o , że przy b y ł ze W s c h o d u 28.
A k im był te n now y P a s te rz ze W sc h o d u ?
Z y g m u n t Szczęsny F e liń sk i u ro d z ił się 1 list. 1822 r. w W o ju ty n ie k o ło Ł u c k a n a W o ły n iu . Ten syn w y g n an k i syberyjskiej, w y k ształco n y n a W sc h o d z ie i Z a c h o d z ie , w M o sk w ie i P ary żu , m a te m a ty k i h u m a n is ta , z a dew izę sw ego życia p rz y ją ł m a k s y m ę: „Bo n a z ie m i być P olakiem , to żyć b o sk o i szla c h e tn ie " . W P a ry ż u zap rz y ja ź n ił się z Ju liu sz e m S łow ackim , a w o k re s ie W io sn y L u d ó w w ziął u d z ia ł w p o w s ta n iu p o z n a ń s k im (1848); p o śm ierc i p rz y ja cie la S ło w ac k ieg o , k tó ry z m a rł n a je g o r ę k a ch , p o św ię c ił się B o g u w s ta n ie k a p ła ń s k im , by s łu ż ą c z b a w ie n iu b liźn ich , o w o c n iej p ra c o w a ć n a d o d ro d z e n ie m relig ijn y m i m o ra ln y m n a ro d u .
M e tro p o lic ie I g n a c e m u H o ło w ifisk ie m u , k tó ry u d z ie lił m u św ięceń k a p ła ń s k ic h (1855) z aw d z ięc za ł, ż e d u c h a je g o „ n am a ścił... m iło śc ią K o ś cio ła i u fn o śc ią w c z u w a ją c ą n a d n im O p a trz n o ś ć ” , k tó r e m u p rzy św ieca ły „ ja k gw iazd y ” w cią g u c ałeg o
nych Francji w Warszawie 1860-1864, oprać. Iren a K oberdow a, W rocław -W arszaw a-
-K raków 1965, n. 133, s. 252-255; dru g i oryg.. A rch. M inisterstw a Spraw Z agranicznych Francji, Paryż, Korespondencja dyplom atyczna i konsularna'. ’’Polska, K onsulat G e n e ra l ny F rancji w W arszaw ie”, t. X II, s. 336, k. 52-53; Pism o kard . A. S. D e Luca, do kard. G. A n to n e lli’ego, 7 lutego 1862, n. 1431, A S V . 4 . EE. SS.: „C arte di R ussia e P o lo n ia” , vol. 16, к. 510-511.
24 Historia dwóch lat, t. 4, s. 382.
25 M. G odlew ski, Tragedia arcybiskupa Felińskiego (1862-1863). Szkic histoiyczny, K raków 1930, s. 4-5.
26 C. P otocka do o. P. Sem enenki, 25 stycznia 1862, A rch. C R , Rzym: „Sprawy ko- ściene”, 1862.
27 List do o. P io tra Sem enenki, 24 stycznia 1862, A rch. C R , Rzym: „Spraw y k ościel n e ”, 1862.
28 Por. Przem ów ienie kard . Stefana W yszyńskiego, w ygłoszone 31 m aja 1965 w W ar szawie, „W iadom ości A rchidiecezjalne W arszaw skie” (W AW ), 1975, nn. 9-11, s. 427.
„życia k a p ła ń s k ie g o ”29. W d u c h u tej id e i p ra c o w a ł w P e te rs b u rg u n a d o d r o d z e n iem k a to lic y z m u w R o sji, ja k o k a p e la n i p r o f e s o r A k a d e m ii D u c h o w n e j, z a ło ży ciel sc h ro n is k a d la s ie ro t o ra z z g ro m a d z e n ia s ió s tr R o d z in y M ary i (1857). Tę id e ę p rz e n ió s ł n a g ru n t w arszaw sk i i p rz e p o ił n ią sw oją d z ia ła ln o ść d u sz p a ste rsk ą .
2. Rekoncyliacja sprofanowanych kościołów. - Pierw szym i n a jtru d n ie jsz y m z a d a n ie m n o w e g o P a s te rz a w W arszaw ie było o tw a rcie k o śc io łó w . D o m a g a ł się te g o c esarz, ta k ie było ży cz en ie p a p ie ż a , k o n ie c z n o ś ć te g o a k tu w id zieli d u c h o w n i s to li cy, n a to cze k ali w ie rn i, p o z b a w ie n i n a b o ż e ń s tw i s a k ra m e n tó w .
F e liń sk i d o k o n a ł te g o a k tu w g ra n ic a c h ściśle k o ścieln y c h i w tym leży je g o z a słu g a. O d rz u c ił su g e stie c e s a rz a i n a m ie s tn ik a K ró le stw a ja k o b y p r o fa n a c ja nie m ia ła m ie jsc a i re k o n c y lia c ja n ie je s t p o trz e b n a . O p a r ł się n a a k ta c h k o m isji, k tó r a p rz e p ro w a d z iła śle d ztw o 30 i p o d d a ł tę sp ra w ę w e ry fik acji k o m isji z P o z n a n ia 31.
W d n iu 13 lu te g o 1862 r., d o k o n a ł rek o n cy lia c ji k a te d ry (b p H . P la te r d o p e łn ił te g o ż a k tu w k o śc iele św. A n n y ), p rz y licznym u d z ia le d u c h o w ie ń s tw a i w iern y ch .
W k a z a n iu u k a z a ł A rc y b is k u p św ią ty n ię ja k o d o m B oży. W g o rą c y c h sło w a c h m ó w ił o m iło ś c i O jczy zn y . P r o s ił j e d n a k o z a p r z e s ta n ie ś p ie w ó w p a trio ty c z n y c h , by u c h r o n ić św ią ty n ie o d n o w y c h p r o f a n a c ji. P o w o ła ł się ta k ż e n a sło w a c e s a rz a , k tó r y g o z a p e w n ił, że g w ałty w k o ś c io ła c h z e s tro n y w o jsk a się n ie p o w tó r z ą i r e fo r m y z o s ta n ą w p ro w a d z o n e , a le ż ą d a ł u s p o k o je n ia . W k o ń c u P a s te r z w y ra z ił w ia rę „w sp ra w ie d liw e rz ą d y O p a tr z n o ś c i, k t ó r a w c z e śn ie j lu b p ó ź n ie j d o s ię g n ie z aw sze w in n e g o ; s ta ra jm y się - d o d a ł - t a k p o s tę p o w a ć , a b y śm y n ie m y b y li w in n i”32.
K a z a n ie to w y w o łało w słu c h ac za c h z m ie n n e u c zu c ia . P ie rw sz a je g o c zę ść w z ru szyła ich d o łez, d ru g a je d n a k , gdy p ro s ił o z a p rz e s ta n ie śp iew ó w i w s p o m in a ł o o b ie tn ic a c h c arsk ic h , z o s ta ła p rz y ję ta z re z e rw ą 33. W sto licy ro z rz u c o n o d ru k o w a n ą u lo tk ę ” D o P o le k : Polki! N ie d la n a s k o śc io ły o tw a rte , w k tó ry c h czcić c a ra n a ró w n o z B o g iem w c zo ra j p o s e ł m o sk iew sk i z alec ił...”34.
Z a rz u c a n o F e liń s k ie m u , że u w ie rzy ł w o b ie tn ic e c arsk ie , w k tó r e n ik t n ie w ie rzył. Czy je d n a k F eliń sk i, o trz y m u ją c je z u s t s a m eg o m o n a rc h y , m ó g ł w n ie nie w ierzyć? M u s ia ł się n a n ie p o w o ła ć ja k o n a g w a ra n c ję, że g w ałty w k o śc io ła c h się
29 Feliński, Pamiętniki, s. 437-438.
30 P ro to k ó ł K om isji badającej profanację kościołów , 24, 27 i 30 paźdz. 1861, podpi- sny p rzez ks. kan. Paw ła R zew uskiego, ASV, AA. EE. SS., „R ussia e P o lo n ia”, fasc. 85, k. 71-76.
31 R a p o rt S eg u r’a do T h o u v en el’a, 25 lutego 1862, „K oresp o n d en cja...”, t. X II, n. 339, k. 58-67.
32 Tekst kazania, Feliński, Pamiętniki, s. 518-520; St. Prawdzicki, Wspomnienie, s. 67-71. 33 List C. Potockiej do o. P. Sem enenki, 11-15 lutego 1862, A rch. C R , Rzym: „S p ra wy k o ścieln e”, 1862.
n ie p o w tó rz ą . W y b rai p ierw sze w y s tą p ien ie, w ięcej d o n ic h n ie w ra ca i. M ia i j e d n a k o d w a g ę u p o m in a ć się p ó ź n ie j u c e s a rz a o s p e łn ie n ie ty ch że o b ietn ic.
3. Otwarcie wszystkich kościołów stolicy. - Ju ż 13 lu te g o c e re m o n ię re k o n cy lia c ji k a te d ry zak o ń c zy ł A rc y b isk u p M szą św. i w y sta w ie n ie m N ajśw . S a k ra m e n tu w in te n c ji w y n a g rad z a ją ce j. N a s tę p n e g o d n ia, z je g o p o le c e n ia , z o sta ły o tw a rte w szyst k ie k o ścio ły stolicy ro z p o c z ę c ie m 4 0 -g o d z in n e g o n a b o ż e ń stw a ; „ lu d sp ra g n io n y m o d litw y ’, p o sp ie sz y ł d o P rzy b y tk ó w B o ż y c h ”35.
N a w ie rn y ch d z ia ła ł te ż p rz y k ła d A rc y b isk u p a, k tó ry „z p o b o ż n o ś c i” n a w ie d z a ł św iąty n ie, m o d lą c się p r z e d N ajśw . S a k ra m e n te m . W k o śc iele „ B e rn a rd y n ó w n a j dłu żej się m o d lił, b o aż d o p ó ź n e g o w ie c z o ra ” , n a jp ie rw p r z e d S a n c tissim u m , a p o te m „w k a p lic y b ło g o sław io n e g o W ła d y sław a z G ie ln io w a ”36.
4. Ingres Pasterza. - In g re s a b p . F e liń s k ie g o do k a te d ry w arszaw sk iej m ia ł m ie j sce 16 lu te g o 1862 r. Ks. p r a ła t P a w e ł R zew u sk i w g o rą cy c h sło w ach p o w ita ł n o w e go A rc y b isk u p a, k tó re g o p rz e d s ta w ił ja k o c zło w iek a p e łn e g o w iary, k u ltu ry , p o b o ż n o śc i i d u c h a B o ż eg o . W ezw ał w ie rn y c h do p o słu sz e ń stw a i d o m o d litw y w jeg o in te n c ji, ale te ż u p o m n ia ł ich, by n ie w y rz ąd z a li m u krzyw dy37.
N a o c z n i św ia d k o w ie p o d a ją , ż e A rc y b is k u p p r z e m a w ia ł „z a p o s to ls k ą p o w a gą, n a m a s z c z e n ie m i p r o s t o t ą ” , z s iłą i p e w n o ś c ią , k tó r a p ły n ę ła „z d u c h a p r z e j ę te g o w ia r ą w n ie b ie s k ą p o m o c ”38. „ G a z e ta W a rs z a w s k a ” , p u b lik u ją c te k s t p rz e m ó w ie n ia , d o d a ła : „ n ie p o d o b n a ” o d d a ć „w sło w ie p is a n y m te g o n a m a s z c z e n ia , te j g łę b o k ie j, s p o k o jn e j, n ie w z ru s z o n e j w ia ry , ja k a w sło w ie m ó w ią c e g o p r z e b ija ła ” , a k t ó r a w p ro w a d z iła „ ro d z a j m a g n e ty c z n e g o z w ią z k u m ię d z y m ó w cą a s łu c h a c z a m i”39.
III. Program rządów abp. Felińskiego
Ks. F e liń sk i był a rcy b isk u p e m m e tr o p o litą w arszaw sk im 21 la t, a z tych, z a le d w ie 16 m ie się cy rz ą d z ił w W arszaw ie, z aś 20 la t s p ę d z ił n a z e s ła n iu w g łęb i R osji. K ró tk i o k re s je g o p a s te rz o w a n ia w stolicy, o d 9 lu te g o 1862 r. d o 14 czerw ca 1863 r., w su m ie 491 dni, zw any je s t c zę sto w h is to rii tra g e d ią , d ra m a te m , K a lw a rią, d ro g ą k rzy żo w ą, c ie rn is tą d ro g ą życia. S am F e liń sk i n a p is ał: „ Z p o sta w ie n ie m n o g i n a z ie m i w arszaw sk iej ro z p o c z ę ło się m o je tr u d n e , p o lu d z k u m ó w iąc, n ie m o - ż e b n e p o s ła n n ic tw o ”40.
35 Kronika, „K urier W arszaw ski” , 1862, n. 3 9 ,1 8 lutego. 36 St. Prawdzicki, Wspomnienie, s. 74-75.
37Kronika, „P am iętnik R eligijno-M oralny”, W arszawa, 1862, n. 2, s. 330.
38 Tamże; List ks. L eo n a P otockiego do J. I. K raszew skiego, „G azeta P olska”, 1862, n. 42, 21 lutego.
39 „G azeta W arszaw ska”, 1862, n. 39, 18 lutego. 40 Feliński, Pamiętniki, s. 511.
Je g o p a s te rz o w a n ie p rz y p a d ło n a o k re s n a jw ię k sz eg o w rz e n ia rew o lu cy jn eg o w sp o łe cz eń s tw ie , m a n ife s ta c ji p a trio ty cz n y ch , u c is k u ze s tro n y rz ą d u z ab o rc z e g o i w y b u c h u p o w s ta n ia sty czn io w eg o . A le w tym k ró tk im o k re s ie , p o m im o n ie u fn o ści ze s tro n y części s p o łe c z e ń s tw a p o lsk ieg o i re p re s ji ze s tro n y rz ą d u , ro z w in ął w s z e c h s tro n n ą d z ia ła ln o ść z m ie rz a ją c ą d o o d ro d z e n ia a rc h id ie c e z ji i u su n ię c ia in g e re n c ji r z ą d u c arsk ie g o w w e w n ę trz n e sp raw y K o ścio ła.
1. Program. - Z a s a d n ic z y p ro g ra m sw ych rz ą d ó w u ją ł F eliń sk i w słow ach: „ P ro
g ra m , ja k ie g o m a m z a m ia r się trzy m ać, je s t b a rd z o p ro sty : w ie rn o ść z a s a d o m K o śc io ła i o tw a rto ś ć w z g lę d e m rz ą d u . R o z strzy g n ięc ie z a ś k w estii p o lity czn ej p o z o staw ić B o sk iej O p a trz n o ś c i, u siłu ją c je d n o c z e ś n ie ro z w ijać w se rc a c h lu d u w szyst k ie te cn o ty o so b iste i sp o łe c z n e , k tó r e sta n o w ią siłę i m o c n a ro d ó w ”41.
S ta w ia ją c so b ie ta k i p r o g r a m , k ie ro w a ł się e w an g e lic z n y m d u c h e m słu ż b y B o g u, K o ścio ło w i, sw ej o w c z a rn i i O jc zy ź n ie . C z e rp ią c n a tc h n ie n ie z e słó w C h ry s tu sa : Jam jest P raw da, p rz y ją ł lin ię p o s tę p o w a n ia o p a r tą n a p ra w d z ie i s u m ie n iu , w y b ra ł d ro g ę ja w n ą i le g a ln ą . C h c ia ł być „za w sze je d n y m i ty m s a m y m ” , to je s t lo ja ln y m z a ró w n o w o b e c rz ą d u , d u c h o w ie ń s tw a , n a r o d u ja k i je g o u g r u p o w a ń p o lity c zn y c h .
R e a liz u ją c te n p ro g ra m sz e d ł zaw sze z a ty m , co u z n a w a ł „ za p ra w d ę lu b o b o w ią z e k ” . W y zn ał: „ N ie m ia łe m ż a d n e j p r e te n s ji do z o s ta n ia m ę ż e m s ta n u ; je d y n ą m o ją a m b ic ją było p o z o s ta ć zaw sze w p ra w d zie , być m o ra ln ie ja k b ry la n t p r z e z r o czystym , a jeśli być m o ż e i czystym ja k b ry la n t”42.
2. Trudne warunki pasterzowania. - T ru d n e d la a b p . F e liń s k ie g o były p o c z ą tk i,
ale i p ó ź n ie j c ie rp ie n ie i krzyż znaczyły je g o p a s te rz o w a n ie . D a le j k rąży ły w stolicy w y śm iew ające go k a ry k a tu ry 43. Z n ie c h ę c ią w y ra ża ła się o n im ta jn a p r a s a 44. W p rz e d d z ie ń in g re s u o trz y m a ł pa szk w il "Słowo narodu polskiego", a w k ró tc e
„Głos ludu polskiego"45.
M ło d z ie ż u rz ą d z iła m u d e m o n s tra c ję w k a te d r z e (10 k w ie tn ia ), g d zie g ło sił k a z a n ia p a sy jn e. W ie d z ia ł o jej p rz y g o to w an iu , o d rz u c ił je d n a k ra d ę , by z a s tą p ił go
41 List ks. Felińskiego do o. D. S o u aillard ’a, 29 lis t./11 grudzień 1861, ASV, AA. ЕЕ. SS.: „C arte di R ussia e P o lo n ia ” vol 15, к. 673-674; A rch. C R , Rzym: Hierarchia, b u rsa 70; B oudou, s. 198-199.
42 Feliński, Pamiętniki, s. 504.
43 Elistoria dwóch lat, t. 4, s. 192-193; por. August Pohoski, „W spom nienia”, Bełżyce 1925, A rch. Zgrom . Sióstr Franciszkanek Rodziny M aryi w Warszawie (A R M ), F-e-13, n. 9.
44 „ P o b u d k a”, 1862, n. 3, 6 m arca; „S trażnica” , 1862, n. 5 ,1 5 m arca; „Prawdziwy P a trio ta ”, 1862, n. 1, 27 m arca; Historia dwóch lat, t. 4, s. 97.
45 M em oriały z 1862: Słowo narodu polskiego do JX. Zygmunta Szczęsnego Felińskiego arcybiskupa metropolity Archidiecezji Warszawskiej, druk: Historia dwóch lat, t. 4, s. 383-392;
Głos ludu do Arcybiskupa Warszawskiego, Biblioteka N arodow a, W arszawa, sygn. 2883, k. 30.
in n y k s ią d z 46. N a jb o le śn iejs z y m c h y b a cio sem ja k i u g o d z i! w P a s te rz a było ta jn e p i sm o „ G lo s K a p ła n a P o lsk ie g o ” , re d a g o w a n y p rz e z ks. K a ro la M ik o sz e w sk ie g o 47.
J u ż w ó w czas w ie lu u w a ż a ło , że w s tę p u je n a d ro g ę p ro w a d z ą c ą d o „ m ę c z e ń s tw a ” . O n sa m to c zu ł, gdy p isa ł: „ je s t to d ro g a , co p ro w a d z i d o sław y w y z n aw ców , a n a w e t m ę c z e n n ik ó w ” 48. M o ty w m ę c z e ń s tw a p o ja w ia się c z ę sto w k o r e s p o n d e n c ji49.
„ Z p o s ta w ie n ie m p ierw sze g o k r o k u w sw ojej a rc h id ie c e z ji ro z p o c z ę ła się d la t e go n iew in n e g o i s z la c h e tn e g o c zło w iek a c ie rn is ta niezw ykle d ro g a , k tó r a p o 16 -tu m ie sią c a c h c ie rp ie ń i n ie z m o rd o w a n e j p ra c y z a w io d ła go n a z e s ła n ie ”50.
A b p F e liń sk i d o sk o n a le z d a w a ł so b ie sp ra w ę z n a s tro jó w w sp o łe cz eń stw ie i o tym p isa ł do P iu sa IX : „ P rz e d n aszy m p rzy b y ciem d o W arszaw y k rąży ły o p in ie lu d zi u p rz e d z o n y c h d o nas: w szyscy b o w iem u w a ża li n a s z a p o w o ln e n a rz ę d z ie w rę k a c h rz ą d u i w t e n s p o s ó b tłu m a c z o n o n a sz e p o s tę p o w a n ie ” 51.
„N ac isk o m i p o tw a rz o m F e liń sk i u le g a ć n ie z a m ie rz a ł, ale te ż n ie p o z o s ta w a ł o b o ję tn y n a a tm o s fe rę W arszaw y i n a b ru ta ln o ś ć w ła d z ” . S tą d je g o w y s tą p ie n ia do r z ą d u o z m ia n ę sy stem u , z ła g o d z e n ie te r r o r u , o u w o ln ie n ie w ięźn ió w , p o w ró t z z e sła n ia w yg n ań có w , o z ag w a ra n to w a n ie w o ln o śc i o so b iste j o b y w a teli52.
N ie k tó rz y u w ażali, że w t a k tru d n y c h o k o lic z n o śc ia ch F e liń sk i n ie p o w in ie n był p rz y jm o w a ć n o m in a c ji. T en p ro b le m ro z w a ż a ł sa m e le k t, s k o ro w je g o liście p a ste rsk im z n a jd u je m y słow a: „co... sp raw ia, że się n ie u ch y liłem o d o fia ro w a n e j m i g o d n o śc i...? ” I o d p o w ia d a : „ P rzy jąłem , b o w ie rz ę , że g d zie P a n wzyw a, ta m P a n te ż sp ra w o w ać w szystko b ę d z ie ” . A b io rą c z a p rz y k ła d d w u n a s tu ry b a k ó w p o w o ła nych p rz e z C h ry stu sa d o g ło sz e n ia E w an g elii, d o d a ł: „ M o c z aś B o ż a n ie o d m ie n ia się nigdy, b o C h ry stu s je d e n , w czo ra j i dziś, te n ż e n a w ieki. M ie jm y ty lk o w ia rę A p o s to łó w , a i p rz e z n a s n ie o m ie sz k a P a n p o d o b n y c h ż e c u d ó w d o k o n a ć ” 53.
3. Stosunek Pasterza do społeczeństwa. - K ie d y a b p F e liń sk i o b e jm o w a ł rząd y
w W arszaw ie s p o łe cz eń s tw o p o lsk ie p o d z ie lo n e było n a dw a w ielk ie stro n n ic tw a
46 Feliński, Pamiętniki, s. 532.
47 Wyczawski,Arcybiskup, s. 185; por. K arol M ikoszewski,M o/pamiętnik. Warszawa 1988. 48 Listy ks. Felińskiego do o. D. Souaillard’a i b rata Juliana, 29 lis to p d a /11 grudnia 1861. 49 List C. Potockiej do o. P. Sem enenki, 25 stycznia 1862, A rch. C R , Rzym: „Sprawy k ościelne” , 1862.
50 W yczawski, Arcybiskup, s. 157.
51 List abp. Felińskiego do Piusa IX , 24 m arca 1862, ASV, Epistolae·. „Posizioni e m i n u te ” , 1862, n. 273.
52 S tefan K ieniewicz, Nowa monografia o arcybiskupie Felińskim, w: „Przegląd H isto ryczny” , W arszawa, t. 67, 1976, n. 1, s. 228; Feliński, Pamiętniki, s. 511-512; W nioski abp. Felińskiego złożone w R adzie Stanu K rólestw a Polskiego, 30 list. 1862, A G A D , A k ta R. St., 261, к. 1-3; 330, s. 63-64.
„b ia ły ch ” i „czerw o n y ch ” . P ierw sz e s k u p ia ło zie m iafistw o o ra z sy m p a ty k ó w le g a l n ej p ra cy , d ru g ie - sp isk u ją c ą m ło d z ie ż , z m ie rz a ją c ą do z b ro jn e g o p o w s ta n ia .
P o d o b n ie ja k w o b e c rz ą d u , ta k te ż w s to s u n k u d o p a r tii p o lity czn y ch , F e liń sk i z ac h o w a ł n ie z ale żn o ś ć, p iln u ją c „ in te re s ó w K o ś c io ła ”54. N u n c ju sz w ie d e ń s k i u ją ł to w słow ach: „N ow y A rc y b isk u p p o s tę p u je z w y jątk o w ą ro z tro p n o ś c ią , trz y m a się z d a la o d p rz ec iw staw n y ch so b ie p a rtii. N ie je s t słu ż alce m w o b e c w ładzy, a n i te ż n ie p o c h le b ia p o ry w o m lu d u ” 55. N ie zw iązał się z ż a d n ą p a r tią , ale p o p ie r a ł w sze l k ie p ra c e , m a ją c e n a c e lu d o b ro K o ś c io ła i n a ro d u .
P o g lą d a m i zb liżo n y był F e liń sk i d o „b ia ły ch ” ; o n i te ż so lid ary zo w ali się z n im 56. C e n ił ich p rzy w ó d cę A n d rz e ja Z a m o y sk ie g o , p o p ie r a ł ic h inicjatyw y, ale n ie p o d z ie lał p rz y ję te j p rz e z n ich z asad y b ie rn o ś c i. U w a ż ał, że ta m , g d zie o tw ie ra ją się ch o ćb y n a jm n ie jsz e m o żliw o ści do d z ia ła n ia, n a le ży je w y k o rzy stać d la d o b ra k r a ju . D a le k i był o d „u g o d o w có w ” , c h o ć re a ln ie p a trz y ł n a k o rz y stn e d la k r a ju r e f o r m y A le k s a n d ra W ie lo p o ls k ie g o . N ie p o d z ie la ł je d n a k je g o w yłącznej w s p ó łp ra cy z c a ra te m i b u tn e g o s to s u n k u d o n a r o d u 57.
L u d w z a s a d z ie był z d e z o rie n to w a n y a g itacją. S to s u n e k p a r tii ru c h u d o A rc y b i sk u p a , p o c z ą tk o w o w yczekujący, był z d ec y d o w a n ie w ro g i. „ C z e rw o n i” u w a ża li go z a p rz ec iw n ik a , ale z d aw a li so b ie sp ra w ę z je g o a u to r y te tu ja k o n ajw yższego P a s te rz a w K ró le stw ie. Z a rz u ty w s p ó łp ra c y z c a ra te m s ta w ian o m u w z łej w ie rze ; w jeg o k o la b o ra c ję z w ła d z a m i n ie w ie rz o n o 58. W d ru g iej p o ło w ie 1862 r. „ c z e rw o n i” z a n ie c h a li w y s tą p ień p rz ec iw P a ste rzo w i. W o k re sie z am ac h ó w , K o m ite t N a ro d o w y w y d ał o d e zw ę z a b ra n ia ją c ą „ n a życie je g o p o s ię g a ć ” .
P o w y b u c h u p o w s ta n ia i p o p r o te s ta c h A rc y b isk u p a d o w ła d z s to s u n e k „ c z e r w o n y c h ” z m ie n ił się n a pozytyw ny, c h o ć je g o list d o c a ra k ry ty k o w a n o , z a k ła d a n o b o w iem w y w alczen ie P o lsk i n ie p o d le g łe j. F e liń sk i n ie rezy g n o w a ł z n ie p o d le g ło ści, lec z liczył się z r e a ln ą sy tu acją. G d y z o s ta ł w e zw an y d o P e te rs b u rg a „ cz erw o n i” su g e ro w a li m u u c ie cz k ę i ob iecy w ali p o m o c , lecz P a s te rz o d m ó w ił59.
4. Kontrowersyjne opinie. - D u c h o w ie ń s tw o , z m ały m i w y jątk am i, z a c h o w a ło w o b e c n o w e g o A rc y b isk u p a n ie u fn o ś ć i p o sta w ę w y czek u jącą. S zkodzili m u k się ża
54 Feliński, Pamiętniki, s. 525; List do ks. J. K oźm iana, 21 stycznia 1863, Bibl. PAU, K raków , rkps 2213, k. 123.
55 List pro-nuncjusza A. S. D e L uca do kard. G. A ntonelli, 8 kw ietnia 1862, W iedeń,
ASV,AA. EE. SS.: „C arte di R ussia e P o lo n ia”, vol. 16, к. 103-104v; B o udou, s. 219. 56 L ist A. S. D e L uca do kard. G. A n to n e lli’ego, 8 kw ietnia 1862, ASV.AA. EE. SS.:
„C arte di R ussia e P o lo n ia”, vol. 16, k. 103-104v; List K. Z am oyskiego do gen. W l. Z a m oyskiego, 10 lutego 1862, w: Jenerał Zamoyski, t. 6, P oznań 1930, s. 368.
57 Por. Feliński, Pamiętniki, s. 516, 534-537.
58 St. Kieniewicz, Nowa monografia, s. 102; por. List Jó zefa Plichty do pułk. W ładysła w a Jo rd a n a [W ładysław a Zam oyskiego], b. d., Bibl. PAN, K órnik, rkps 2467, k. 34-42.
k o la b o ra n c i rząd o w i, ja k te ż sk ra jn ie n a s ta w ie n i p a trio c i. N ie zaw sze p rzy cz y n ą t e go byiy k w e stie p o lity c z n e . K s. M ich a! N o w o d w o rsk i o d s ła n ia n ie k tó re z nich: „Ks. A rc y b isk u p m a w ie lu n ie c h ę tn y c h z p o m ię d z y d u c h o w ień stw a? Ł a tw o o d g a d n ą ć , ch ce o n , aby n ik t n ie byt m alo w an y , n ik o m u n ie c h ce p o z w a la ć spoczyw ać, ale w szęd zie ch ce p ra cy , ru c h u , życia. R z ec z y ta k ie n ie w szystkim się p o d o b a ją ,... k to b u d z i d o ro b o ty , n iep rz y ja c ie l.... A le z d ru g iej s tro n y d o b rz e się dzieje: ci, co m o ra ln ie g ó ru ją , są z a A rc y b is k u p e m ”“ .
„ K o n tra s to w e ” s p o s trz e ż e n ia o A rc y b isk u p ie z n a jd u je m y w re la c ja c h C ezary n y G ru s ze ck ie j, o b y w atelk i z W o ły n ia, k tó r a m a ją c w W arsza w ie p o w ią z a n ia z a ry sto k ra c ją i k o ła m i d u ch o w n y m i, z b ie ra ła o p in ie o sp ra w a c h k o ścieln y ch i p rz e sy ła ła je do R z y m u . „W szyscy go p o tę p ia ją - p isa ła . J e d n i d la te g o , że n ie id zie z p o s tę p e m , in n i, że z a w iele się tru d z i, by w szystkim d o g o d zić. J e d n i w id z ą w n im w s p a n ia łe g o c zło w iek a i w z o ro w e g o d u c h o w n eg o , in n i p o ró w n u ją go d o u rz ę d n ik a d o s to jn e go.... J e d n i u w a ża ją go z a o d d a n e g o R o s ja n o m , in n i z a re w o lu c jo n is tę . W ś r ó d k le r u je s t w ie lk a p a rtia , k tó r a m u szk o d zi. A rc y b isk u p ... ze s tro n y rz ą d u sp o d z iew a się w y g n an ia, ze s tro n y p a r tii ru c h u n a ra ż o n y je s t n a zn iew ag i. To n ie u m n ie js z a j e go g orliw ości w p ra cy , d o b rz e czyni, je s t u o s o b ie n ie m p o k o ry .... Z p u n k tu w id z e n ia czysto k o śc ie ln e g o A rc y b isk u p - to św ięty. P ra c u je b e z p rz erw y d la d o b ra K o ścio ła, z m ie rz a d o re fo rm y k le ru , sem in a rió w ... ”“ .
R e la c je p rz e s y ła n e do W a ty k a n u ukazy w ały go ja k o „czło w iek a o w ielkiej m iło ści, g łęb o k ie j w ie rze i p ra w d ziw ej p o k o r z e ” , k tó ry swym p o s tę p o w a n ie m „d aje zb aw ie n n y p rz y k ła d ” , „ nigdy n ie w id z ia n o le p s z e g o b is k u p a ” ; p isa n o : „w ielk ą p o c ie ch ą je s t zad z iw ia jąc a ak ty w n o ść A rc y b is k u p a ” 62.
T en „ czło w iek O p a trz n o śc io w y ” , z n a k „ m iło sie rd z ia B o ż e g o ” , ja k go n azy w an o , p rz y n ió s ł do W arszaw y „ d u c h a o d r o d z e n ia ” , k tó ry o g a rn ą ł c a łą m e tro p o lię . Bł. o. H o n o r a t K o źm iń sk i, o d c z u ł w je g o r z ą d a c h „w iew D u c h a Ś w ię teg o ” .
IV. Realizacja programu odrodzenia archidiecezji
P rz y c h o d z ą c do W arszaw y w p e łn i sił fizycznych, ze sta ra n n y m w y k szta łc en ie m i g ru n to w n y m w y ro b ie n ie m w e w n ę trz n y m , o d d a n y sp ra w o m B ożym i K o ścio ła, p o s ia d a ł F e liń sk i w sze lk ie d a n e , by s ta ć się o d ro d z ic ie le m życia re lig ijn eg o .
60 List ks. M. N ow odw orskiego do o. P. S em enenki, 27 m arzec 1862, A rch. C R , Rzym ; druk: P. Smolikowski, D o sprawy polskiej w R zym ie, „Przegląd P olski”, 1899,
t. 133, n. 399, s. 495-498.
61 List C. G ruszeckiej do o. P. S em enenki, 24 maj 1862,, A rch. C R , Rzym: „Sprawy k ościelne” , 1862.
62 R elacje, noty, m em oriały, listy, 1862, A S V ,A A . E E . SS.: „C arte...”, vol. 15, k. 438- 438 Bv, vol. 16, k. 194-196V, 374-375v, 425-430v; vol. 17, k. 313-316v;HSS, rubr. 284,
1. Id e a o d ro d zen ia kleru i w iernych. - A b p F e liń sk i u sta w ia ! w a rch id ie c ez ji w szystkie sp raw y z g o d n ie z p ra w e m k a n o n ic z n y m i p o s ta n o w ie n ia m i Stolicy A p o s to lsk iej63. W sp ra w a ch , g d zie in g e ro w a ły w ła d z e rz ą d o w e o p a r ł się n a K o n k o r d a cie z 1847 r. D ą ży ł d o u trz y m a n ia n ie z a le ż n o ś c i K o ś cio ła ta k o d r z ą d u z ab o rc z e g o ja k te ż o d w pływ ów c zy n n ik ó w rew olucyjnych.
W d z ia łaln o śc i d u sz p a ste rsk ie j re a liz o w a ł p ro g ra m : p o d n ie ś ć p o z io m d u chow y i in te le k tu a ln y k le r u i o d d z ia ły w ać n a o d r o d z e n ie re lig ijn e n a ro d u . O sw oich z a m ia ra c h p isa ł d o P iu sa IX : „ o d ro d z ić k le r o d w e w n ą trz p rz e z re fo rm ę i u le p s z e n ie s ta n u sem in a rió w , a k a d e m ii i k o n sy s to rz a , b u d z ą c k o śc ie ln ą dyscyplinę, o tw ie ra ją c in sty tu c je w y c h o w a n ia lu d u i tro sz c z ą c się o d z ie ła m iło s ie rd z ia ”64.
C h a ra k te ry s ty k ę d z ia łaln o śc i a b p . F e liń s k ie g o n a k re ś lił ks. N o w o d w o rsk i: „Ks. A rc y b isk u p z a b ie ra się d o p o d n ie s ie n ia e d u k a c ji d u c h o w n ej w A k a d e m ii, w S e m i n a ria c h w arszaw sk ich , a n a w e t w całym K ró le stw ie. M yśli o z w o ła n iu s y n o d u p ro - w in c ja ln eg o .... S ło w em je s te śm y w chw ili ro z p o cz y n ają ce g o się u n a s p e łn ie js z e g o życia k o ś c ie ln e g o ” 65.
W re la c ja c h Jad w ig i P la te r z n a jd u je m y in te re s u ją c e szczegóły o p la n a c h d u sz p a s te rs k ic h F e liń sk ie g o : „im b a rd z ie j A rc y b isk u p d a je się p o z n a ć , tym u p r z e d z e n ia do n ieg o z n ik a ją . P ra c y m a o g ro m , tru d n o ś c i d u ż o d o p rz e ła m a n ia . W ie le d o b re g o b ę d z ie m ó g ł z ro b ić . W ym ow ę m a p ły n n ą, je s t w sile w ie k u , lu b i p r a c ę i p r a g n ie jej. N a w io sn ę m a o b je ż d ż a ć a rc h id ie c e z ję , k tó r a p ó ł w ie k u n ie w id z ia ła sw o je g o p a s te r z a ” . A rc y b isk u p m a c e le b ro w a ć w e w szystkich k o śc io ła c h , zaw sze „d aje się słyszeć z e sw ą p ię k n ą w y m o w ą ” , „ k o śc io ły są p e łn e ”66.
N ie w ątp liw ie p rzy szło d z ia ła ć F e liń s k ie m u w tru d n y c h w a ru n k a c h , w a tm o s fe rze n ie u fn o ś c i ze stro n y części sp o łe c z e ń s tw a , a ta k ó w p a r tii ru c h u i p ro w o k a c y j nych p o s u n ię ć r z ą d u z a b o rc z e g o , k o m p ro m itu ją c y c h go w o b e c n a r o d u i s u g e ru ją cych w s p ó łp ra c ę . O n je d n a k w y trw ale p ra c o w a ł n a d o d ro d z e n ie m a rch id ie c e z ji i m e tro p o lii ta k p o d w z g lęd e m re lig ijn y m , m o ra ln y m ja k i sp o łeczn y m .
2. U m o cn ien ie zarządu archidiecezji. - W ra m a c h o d ro d z e n ia a rch id ie c ez ji g łó w n ą u w a g ę zw ró c ił a b p F e liń sk i n a w łaściw e u sta w ie n ie jej z a rz ą d u , n a u m o c n ie n ie go i s c e n tra liz o w a n ie w ładzy. N a sta n o w isk o w ik a riu s za g e n e ra ln e g o p o w o ła ł ks. P a w ła R z ew u sk ieg o (1804-1892), u w a ż a n e g o z a „ p e rłę d u c h o w ień s tw a w a r
63 Feliński, Pam iętniki, s. 512-513.
64 List abp. Felińskiego do Piusa IX , 24 m arca 1862, oryg., ASV, Epistolae ad Princi
pes, „Posizioni e m in u te ”, 1862, n. 2 7 3 /1.
65 List ks. M. Nowodworskiego (pseudonim - ks. Michalski) do o. Piotra Semenenki, 27 m arca 1862, Warszawa, oryg.. Arch. CR, Rzym: „Sprawy kościelne”, 1862, druk: Paweł Smo- likowski, D o sprawy polskiej w Rzymie, „Przegląd Polski”, 1899,1 .133, n. 399, s. 495-498.
66 List Jadw igi P la te r do o. P. S em enenko, 24 luty 1862, W arszawa, oryg.. A rch. C R , Rzym: Mulieres.
sz a w sk ieg o ”67, a w k ró tc e p rz e d sta w i! go S tolicy A p o s to lsk ie j n a b isk u p a p o m o c n i czeg o a rc h id ie c e z ji68. D o k o n sy s to rz a , k tó ry re fo rm o w a ł e ta p a m i (25 lu te g o - 28 czerw ca 1862), w ezw ał d u c h o w n y ch o d d a n y c h sp ra w o m K o ścio ła. U rz ę d y k o ś c ie l n e o b sa d z ił g o rliw ym i i św iatłym i k a p ła n a m i.
D la u m o c n ie n ia w ład zy u s ta n o w ił o s o b n ą k a n c e la rię a rcy b isk u p ią, o d d z ie la ją c ją o d k o n sy s to rz a (19 m a rc a ), k o m p e te n c je z aś k o n s y s to rz a z a m k n ą ł w r a m a c h ści śle p rz ew id z ia n y c h p rz e z K o n k o r d a t69. P ow iększył s k ła d k o n sy s to rz a z 7 do 12 o só b (28 c zerw ca) i p o s ta r a ł się u rz ą d u o p o d w y ż sz en ie je g o „ e ta tu ” z 1800 do 6000 ru b li ro c zn ie (12 s ie r p n ia ) 70. Z n ió s ł o p ła ty k a n c e la ry jn e , o b c ią ż a ją c e in te r e sa n tó w , n ielicz n e zaś, k tó r e p o z o sta ły , p rz e z n a c z y ł n a cele d o b ro c z y n n e . S c e n tra li zo w ał w ła d zę w a rc h id ie c e z ji p rz e z z n ie sie n ie k o n sy s to rz a w Ł o w icz u i p rz y łą c z e n ie jeg o a g e n d d o k o n sy s to rz a w a rszaw sk ieg o , co m ia ło n a c e lu u je d n o lic e n ie a d m in istra c ji o ra z oży w ien ie d z ia ła ln o śc i d u s z p a s te rs k ie j71. D b a ł o sp ra w n e fu n k c jo n o w a n ie a rch iw u m . Z a ło ż y ł p ierw szą b ib lio te k ę a rcy b isk u p ó w w a rsz aw sk ich 72.
3. Centrum odrodzenia duchowego. - R e a liz u ją c p ro g ra m o d n o w y z a c z ą ł A rc y b isk u p g ro m a d z ić w o k ó ł sie b ie g orliw ych i w y k ształco n y ch k a p ła n ó w z w ła sn e j a r c h id ie ce zji i z in n y ch , tw o rz ą c w stolicy „ C e n tr u n o d ro d z e n ia d u c h o w e g o ” . N a j bliższym i je g o d o ra d c a m i i p o w ie rn ik a m i sta li się: ks. P a w e ł R zew u sk i o ra z o . P r o k o p L eszczy ń sk i78, a ta k ż e : M ic h a ł N o w o d w o rsk i, A n to n i S otkiew icz, Ig n acy P o lkow ski, K a z im ie rz W elo n sk i, m is jo n a rz A n d rz e j D o ro b is.
N a je g o z a p ro s z e n ie przybyli d o W arszaw y k sięża: A lb in D u n a je w s k i i Z y g m u n t G o lia n z K ra k o w a , W in c en ty P o p ie l i Ig n acy D o m a g a lsk i z K ielc, L u d w ik J a ż
67 Pism o konsystorza do duchow ieństw a, 25 lutego 1862, A rch. Par., G rójec: Akta de kanatu grójeckiego, t. 4,1852-1863, s. 667-668; Feliński, Pamiętniki, s. 488.
68 List abp. F elińskiego do Piusa IX , 24 m arca 1862, ASV, Epistolae ad Principes,
„Posizioni e m in u te ”, 1862, n. 273/ 1; Proces kanoniczny ks. P. R zew uskiego, ASV, S. Congr. Consistorialis: „Processus C onsistoriales”, 1863-1864, vol. 259, η. 68; Feliński,
Pamiętniki, s. 604.
69 Pism o abp. Felińskiego do R o m u ald a H u bego, 19 m arca 1862, Bibl. Jag., K raków , rkps 5021, k. 14.
70 Por. P ro to k ó ł p o siedzenia R ady A dm inistracyjnej, n. 59, 31 lipca/ 12 sierpnia 1862, A G A D , R. A., 7144, t. 3, k. 369, 390-394, n. 619.
71 Pism o ks. K azim ierza R olicz Tarnow skiego, oficjała konsystorza w Łowiczu, do kan. M ateu sza D aneckiego, dziek an a łowickiego, 3 paźdz. 1862 r., n. 384, A rch. Par., Bolimów: Księga rozporządzeń, k. 230; Feliński, Pamiętniki, s. 538-539.
72 W ł. Kwiatkowski, Archiwum archidiecezjalne warszawskie, WAW, 26: 1936, n. 5, s. 287; Pism o abp. Felińskiego do K om isji W yznań Religijnych i O św iecenia P ubliczne go, 30 grudnia 1862, A G A D , Centralne władze wyznaniowe w Królestwie Polskim,
sygn. 278, k. 63-64; T Frącek, R M , Biblioteka arcybiskupów warszawskich, WAW, 63: 1973, n. 9, s. 341-344.
78 List C. Potockiej do o. P. S em enenki, 26 i 27 lutego 1862, A rch. C R , Rzym: „S p ra wy k o ścieln e”, 1862.
d żew ski i W o jc iec h M o ra w sk i T J z P o z n a n ia , H e n ry k K o sso w sk i z D o r p a tu , W ik t o r O ż aro w sk i z P ary ża, J u lia n F e liń sk i z R z y m u .
Ja k ie j m ia ry byli to lu d zie św iadczy c h o ciażb y fa k t, że w ie lu z n ich z o stało w p rzy szło ści b is k u p a m i (K ossow ski, N o w o d w o rsk i, P o p ie l, S otkiew icz, D u n a je w ski, te n o s ta tn i n a w e t k a rd y n a łe m ). W szyscy o n i o d z n ac za li się w ie d zą , p o b o ż n o ścią, g o rliw o ścią a p o sto ls k ą , p rz y w iąz an ie m d o K o ś cio ła i je g o G łow y.
K s. J a n K o ź m ia n z P o z n a n ia p isał: „ A rcy b isk u p w arszaw sk i z ew szą d śc iąg a g o r liw ych i w y k ształco n y ch d u c h o w n y ch ,... w P o z n a n iu ta k ż e s ta ra się o k ilk u ” 74.
Z tą g ru p ą k sięży ro z p o c z ą ł A rc y b isk u p p ra c ę , z m ie rz a ją c ą do o d ro d z e n ia d u c h o w ień stw a o ra z d o re fo rm y in sty tu c ji k s z ta łc e n ia k le ru . Z a rz u ty , że p o z b a w ia in n e d iecezje gorliw ych księży, tłu m a cz y ł tym , że n a sto lic ę K ró le stw a z w ró c o n e są oczy c ałeg o k ra ju , t u w ię c m u s i się ro z p o c z ą ć i s tą d w yjść „ o d r o d z e n ie ” 75.
4. Troska o odrodzenie kleru. - R e a liz u ją c p la n „ o d ro d z e n ia k le r u o d w e
w n ą trz ” , s ta r a ł się A rc y b isk u p p rz e z o so b isty p rz y k ła d i z a rz ą d z e n ia ro z b u d z ić „g o rliw o ść i dyscyplinę k o ś c ie ln ą ” . D o te g o c e lu z m ie rz a ły w sp ó ln e re k o le k cje , tro s k a o p o d n ie s ie n ie p o z io m u in te le k tu a ln e g o , u m o c n ie n ie je d n o ś c i w ś ró d k s ię ży, z w iązan ie ich z p a s te rz a m i i G ło w ą K o ścio ła.
- Rekolekcje. Z a r z ą d z e n ia F e liń s k ie g o o d n o ś n ie re k o le k c ji n ie były n o w a to r skie, ale sp o s ó b ich re aliz a c ji je s t g o d n y uw agi. D o c e n ia ją c ich w a rto ś ć d la o d r o d z e n ia k le r u z o rg a n iz o w a ł je A rc y b isk u p ju ż w W ielk im P o ście 1862 r. w k la s z to rze b e rn a rd y n ó w n a C z ern iak o w ie . W k ró tc e w y d a ł n o w e p rz e p isy d o ty czące w sp ó ln y ch ro c zn y c h re k o le k c ji d la księży, a n a s tę p n ie sp e c ja ln y re g u la m in 76. P ierw sze re k o le k c je w e d łu g te g o sy s te m u od b y ły się w je s ie n i 1862 r.
- Pogłębienie form acji intelektualnej. A rc y b is k u p z o b o w ią z a ł k się ży d o p o g łę
b ia n ia w ie d zy o g ó ln e j i te o lo g ic z n e j. P o s ta w ił w ię k sz e w y m a g a n ia p rz y e g z a m i n a c h n a b e n e fic ja ; z a c h ę c a ł do z a k ła d a n ia b ib lio te k d e k a n a ln y c h 77 o ra z do u c z ę s z c z a n ia n a sp e c ja ln e w y k ład y , k tó r e z o rg a n iz o w a ł w A k a d e m ii78. „W ażn ą je s t rz e c z ą - m ó w ił - p o d n ie ś ć n a u k ę m ię d z y d u c h o w n y m i, ab y śm y n ie z o s ta li
74 K o resp o n d en cja abp. Felińskiego z ks. J. K oźm ianem , Bibl. PAU, K raków , rkps 2213, t. 1, k. 119-123, t. 10, k. 5; List ks. J. K oźm iana do o. P. S em enenki, 2 paźdz. 1862, A rch. C R , Rzym.
75 Listy ks. J. Felińskiego do D ionizji Poniatow skiej, 16 czerw ca 1862, Bibl. Jag., K ra ków, rkps 9235, k. 171-172, i do o. H. Kajsiew icza, 20 m aja 1862, A rch. C R , Rzym.
76 List okólny z 30 sierp n ia i R egulam in z 3 w rześnia 1862, A rch. Par., G rójec: Akta dekanatu, t. 4, s. 675-676, 695-698; A rch. Par., D o m an iew ice:Akta, 1862.
77 Feliński, Pamiętniki, s. 577-578.
78 W nio sek abp. Felińskiego o w prow adzenie specjalnego k u rsu wykładów w A k a d e m ii dla księży w celu pod n iesien ia poziom u naukow ego duchow ieństw a: P ro to k ó ł R. A „ n. 13 z 8/ 20 lutego 1863; P ro to k ó ł R A , n. 18 z 12/ 24 m arca 1863, A G A D , R . A., 7146, t. 1, k. 365, 381-384, n. 131; k. 597, 599-600, n. 205.
w ty le z a cały m k r a je m ” 79. S ta ra ! się u r z ą d u o p o z w o le n ie d la k się ży n a s tu d ia z a g ra n ic z n e , a gdy w ła d z e zezw o liły ty lk o n a W ro c ław , u ła tw ia ł im p ry w a tn e w y ja z d y do R z y m u .
P o p rz e z o so b iste k o n ta k ty i w s p ó ln e z e b ra n ia s ta r a ł się A rc y b isk u p u m a c n ia ć je d n o ś ć w ś ró d d u c h o w ień stw a , a ta k ż e b u d z ić z ro z u m ie n ie i w s p ó łd z ia ła n ie „d la p o d n ie s ie n ia n a u k i, p o b o ż n o ś c i i c n ó t d u c h o w ie ń s tw a i lu d u w ie rn e g o ”80.
Z o b o w ią z a ł te ż d z ie k a n ó w d o tro s k i i czu w a n ia n a d życiem i p r a c ą p o d leg ły c h im księży, n a d ro z w o jem ich życia w e w n ę trz n e g o 81. Z a tro sz c z y ł się o k sięży w p o deszłym w ie k u , „ k tó rz y starg aw szy siły w z aw o d z ie d u ch o w n y m n ie m a ją n a s ta ro ść p rz y tu łk u i o d p o w ie d n ie g o sta n o w i ich u trz y m a n ia ” . C zynił s ta r a n ia o z a ło ż e n ie d la n ich d o m u p o d n azw ą: „ In s ty tu t d la k sięży e m e ry tó w ”82.
5. Reforma instytucji kształcenia kleru. - S z c ze g ó ln ą tro s k ą o to cz y ł A rc y b isk u p
s e m in a ria d u c h o w n e i A k a d e m ię . Z a p e w n ił im o d p o w ie d n ic h z w ierzch n ik ó w , w y k s z tałco n y c h p ro fe s o ró w , g orliw ych k ie ro w n ik ó w d u ch o w n y ch . N a r e k to r a se m i n a riu m Św. J a n a p o w o ła ł ks. A . D u n a je w s k ie g o z K ra k o w a , a n a r e k to r a A k a d e m ii D u c h o w n e j - ks. W. P o p ie la z K ielc, p o je g o z aś n o m in a c ji n a b isk u p a , ks. H e n ry k a K o sso w sk ieg o z D o r p a tu . W p ro w a d z ił n o w e p o d rę c z n ik i i system n a u k z b liżo n y d o w z o ró w rzym skich, p u b lic z n e w y kłady i d y sp u ty te o lo g ic z n e 88.
O d w ie d z a ł te z a k ła d y n a u k o w e , in te re s o w a ł się ich p o z io m e m d u ch o w y m i w a r u n k a m i m a te ria ln y m i. S ta ra ł się u rz ą d u o o b sz e rn ie js z e d la n ic h lo k a le , o zw ięk sz e n ie liczby se m in a rz y s tó w i o p rz y ję cie n a w y kłady „ e k s te rn ó w ” , „o w y zn aczen ie fu n d u s z u n a w ysyłanie a lu m n ó w z a g ra n ic ę w c elac h n a u k o w y c h ”84. U s ta n o w ił s p e c ja ln ą K o m isję, k tó r a p o d je g o k ie ru n k ie m d e b a to w a ła n a d r e fo r m ą ty ch u c z e ln i85.
79 Protokół zjazdu duchowieństwa, 15 stycznia 1863, w: Feliński, Pamiętniki, s. 577. 80 Por. Kronika, „Pam iętnik R eligijno-M oralny” , W arszawa, 1862, n. 11, s. 567.
81 Protokół zjazdu duchowieństwa, 15 stycznia 1863, w: F eliń sk i, Pamiętniki,
s. 577-578.
82 Por. P rotokóły R ady A dm inistracyjnej, n. 20 z 19/ 31 m arca 1863, A G A D , R. A., 7146, t. 1, k. 667, 687-691; P ro to k ó ł, n. 11, 28 stycznia/ 9 lutego 1864, tam że, R . A., 7150, t. 1, k. 393, 401-404, n. 124.
89 List abp. Felińskiego do R o m u ald a H ubego, d y rek to ra K om isji W R i OP, 19 m a r ca 1862, Bibl. Jag., rkps 5021; List do ks. A. D unajew skiego, 24 sierp n ia 1862\ Kronika kościelna, „P am iętnik R eligijno-M oralny”, W arszaw a 1862, n. 11-12; Pamiętniki Win centego Chościak - Popiela, arcybiskupa warszawskiego, t. 1, K raków 1915, s. 17, 28, 96 (w dalszej części cyt.: W. P o p iel Pamiętniki).
84 W nioski abp. F elińskiego rozpatryw ane n a posiedzeniach R ady S tanu i R ady A d m inistracyjnej, 1862-1863, A G A D , R . St., 923; R . A „ 7143, t. 2, n. 326; R . A „ 7146, t. 1, n. 131; potw ierdzenie cesarza: R . A „ 7146, t. 1, n. 205; A d o lf Pleszczyński, Dzieje A ka demii Duchownej Rzymsko-Katolickiej Warszawskiej, W arszawa 1907, s. 60; Wyczawski,
Arcybiskup, s. 258.
85 List ks. J. Felińskiego do o. H . Kajsiew icza, 21 czerwca 1862; W. Popiel, Pamiętni ki, t. 1, s. 17; W yczawski, Arcybiskup, s. 257.
Z w ła sn e j p e n s ji u s ta n o w ił sty p e n d ia d la d w ó ch p a u lin ó w z Ja sn e j G ó ry , by m o g li stu d io w a ć w A k a d e m ii D u c h o w n e j86.
A rc y b isk u p o d d z ia ły w a ł n a a lu m n ó w ta k ż e p rz e z o so b iste k o n ta k ty . C e le b r o w a ł d la n ich M sze św., g ło sił n a u k i, w s tę p o w a ł do ich k a p lic y n a m o d litw ę , u c z e s t niczył w u ro c zy sto ś ciac h , w w y k ła d ac h in a u g u ra cy jn y c h , e g z a m in a c h , d y sp u ta ch teo lo g icz n y ch . D z ię k i a b p . F e liń s k ie m u ro z p o c z ę ła się n o w a e r a w ży ciu te j u c z e l ni; „ D u c h B oży o w io n ą ł i p rz e n ik a ć z a c zą ł w szystkie fibry o rg a n iz m u A k a d e m ii”87. P o n a d 50 k lery k ó w , w y ch o w an y ch w A k a d e m ii, w e p o c e re fo rm F e liń sk ie g o , u tw o rz y ło k a d r ę z n a c z ą c ą p ó ź n ie jsz y c h a u to ró w i p ro fe s o ró w w s e m in a ria c h K r ó lestw a. S ta n o w ili o n i w ś ró d k le r u p o lsk ie g o e litę in te le k tu a ln ą 88.
6. Listy pasterskie i zarządzenia. - In n ą fo rm ą o d d z ia ły w an ia a b p . F e liń s k ie g o n a o d r o d z e n ie relig ijn e d u c h o w ień s tw a i w ie rn y ch były listy p a s te rs k ie i z a rz ą d z e n ia k o n sy s to rs k ie , w k tó ry c h d o ty k a ł isto tn y c h p ro b le m ó w arch id ie c ez ji. Z w ra c a ł się do d u c h o w ień stw a, z a k o n ó w i c ałe g o n a ro d u : ro d z ic ó w , n au czy cieli, p a n ó w , o b y w a teli, w ieśn iak ó w , p raco w n ik ó w , w zyw ając ich do w sp ó ln e j p ra cy , w d u c h u m iło ści i zgody, n a d p o m n o ż e n ie m z a s o b ó w d u ch o w y ch i m a te ria ln y c h n a r o d u 89.
P o d o b n ie w o k ó ln ik u z o k a zji W ie lk ie g o P o s tu (1862) w zyw ał k le r i w ie rn y ch do u m a rtw ie n ia , m o d litw y i d o b ry c h u czy n k ó w w c e lu o d ro d z e n ia w e w n ę trz n e g o 90. T ro sk a o oży w ien ie d u c h o w e tc h n ie z je g o lis tu p a s te rs k ie g o z 27 k w ie tn ia 1863 r.
W ro z p o rz ą d z e n ia c h z a c h ę c a ł k się ży do g o rliw eg o w y p e łn ia n ia o b o w ią zk ó w d u sz p a ste rsk ic h , sp ra w o w an ia litu rg ii, u d z ie la n ia sa k ra m e n tó w , o d p ra w ia n ia n a b o ż eń stw , p ro p a g o w a n ia częstej K o m u n ii św ię tej. N a u w a g ę z as łu g u je je g o tro s k a o sy ste m aty c zn e n a u c z a n ie p ra w d w iary, g ło sz en ie sło w a B o żeg o , o rg a n iz o w a n ie re k o le k c ji i m isji. W zy w ał księży, by n ie z an ied b y w ali „najśw iętszy ch o b o w ią zk ó w n a u c z a n ia lu d u ” , d o w o d ząc, że „ p o d sta w ą w szelkiej m o ra ln o ś c i je s t relig ijn e n a u c z a n ie ”91. Z a c h ę c a ł do g ło sz e n ia starsz y m „ n a u k k a te c h iz m o w y c h ” , d o p r o p a g o w a n ia d o b ry c h k sią ż e k i c za so p ism 92.
S z c ze g ó ln ą u w a g ę zw ró cił n a k a te c h iz a c ję dzieci. W sk a z a ł szk o łę ja k o n a jo d p o w ie d n ie jsze m ie jsc e do n a u c z a n ie religii. U w aż ał, że „ lu d u n a sz eg o , n ieszczęśliw ie p o g rą ż o n e g o w c ie m n o c ie, p ija ń stw ie i in n y ch w y s tę p k a ch n ie p o d n ie s ie m y , jeśli o g ra n ic z a ć się b ę d z ie m y je d y n ie n a u k a m i k o śc ieln y m i,... a z a n ie c h a m y z a p o m o c ą
86 „K ronika Paulinów ”, Ja sn a G óra, ro k 1862. 87 A. P. Pleszczyński, Dzieje Akademii, s. 59.
88 Por. B olesław K um or, Odrodzenie religijne w zaborze rosyjskim, w: Historia Kościo ła w Polsce, t. 2, cz. 1 (1764-1918), Poznań-W arszaw a 1979, s. 479.
89 List p astersk i ze stycznia i 13 października 1862, k opie, A R M , F-b-3.
90 R ozporządzenie z 25 lutego 1862, A rch. Par., Grójec: Akta dekanatu, t. 4, k. 667-668. 91 R o zp o rząd zen ia z 27 kw ietnia i 30 czerwca 1862, A rch. Par., G rójec: Akta dekana tu, t. 4, k. 729-735, 715-722 (także w A rch. Par. w Bolim owie i C hruślinie).
