Kraków 2007
Uwagi o wokalizmie zapożyczeń perskich w języku hindi
Katarzyna Tułak
Wzajemne oddziaływanie językahindi i języka nowoperskiego na terenie Subkontynentu Indyjskiego trwało przez długi czas, przynajmniej od około XII wieku, kiedy nastąpiło ustanowienie władzy muzułmańskiej w Delhi,dopołowywieku XIX,gdy zmarł ostatni władca mogolski Baha- dur Shah, a faktyczną władzę w Indiach przejęli Brytyjczycy [Kucz- kiewicz-Fraś,2003, s. 24], Wynikiem długotrwałego współistnienia dwóch języków1 jestwhindi,między innymi, niebagatelna liczbawyrazów zapo
życzonych w tym okresie z perskiego. Na odmiany perskiego (oprócz klasycznej perszczyzny wymienić tu należy odmiany pochodzące z tere nów dzisiejszego Afganistanu, zwane obecnie dari), które wraz z jego użytkownikami dotarły na Półwysep Indyjski2, znaczny wpływ wywarł język arabski, natomiast wśródprzybywających ludówzzachodu znajdo
wali się użytkownicym.in.języków tureckich3. Z tego powodu do języka hindi przenikało nie tylko słownictwo rdzennieperskie, alerównież zapo
życzone do perskiego z innych języków.
1 Niniejszy artykuł nie rozważa zapożyczeń, które pojawiły się w okresie później
szym.
2 Migracje w kierunku przeciwnym wydają się w omawianym tu procesie dużo mniej znaczące.
3 Na temat wpływów języków tureckich w Indiach pisze w jednym ze swych arty
kułów A. Kuczkiewicz-Fraś [Kuczkiewicz-Fraś, 2001].
4 Zmiany, jakie zaszły w systemie samogłosek perskich obrazują wykresy zamiesz
czone w pracach A. Pisowicza [Pisowicz, 1985, s. 87 i 89]. Patrz także np. Reczek, 1986, s. 121-159 oraz Skalmowski, 1986, s. 161-215.
Od około XII wieku, kiedy leksyka perska była już adaptowana przez hindi, system samogłosek języka perskiego ulegał istotnym zmianom4.
W XIII wiekustruktura wokalicznaw klasycznym perskim5 zbliżona była do strukturysamogłosek whindi, a następnie na drodze rozwoju ulegała znacznym przekształceniom. Niemniej jednak, dawna postać systemu samogłosek perskich zachowała się w zapożyczonym przez hindi, nie zwykle bogatym, perskim leksykonie. Między innymi na podstawie tego słownictwa ijego obrazu, jak i na podstawie fonetyki wyrazów perskich zapożyczonych przez inne języki, takie jak np. języki tureckie, możliwe było zrekonstruowanie z pewnym prawdopodobieństwemsystemusamo
głosek perskich oraz zmian, jakim ten system uległ. Wokalizm zapoży czeńperskich w hindi jest prawdopodobnie bliższy klasycznemu wokali- zmowi nowoperskiemu, a zarazemwokalizmowi tych odmian perskiego, które mają bardziej konserwatywny system samogłoskowy (dari, tadżyc ki). Zatem to takie formy stanowiły najprawdopodobniej podstawę zapo
życzeń do hindi.
Na temat rozwoju fonetycznego perskiego zob. Pisowicz, 1985, s. 87-100.
Celem tego artykułu jest przedstawienie spostrzeżeń na temat obec
nych systemów wokalicznych: perskiego i hindi, a przede wszystkim wskazanie zależności między tymi systemami,zaobserwowanymi w wyra zach stanowiących słownictwo używanena co dzień, podstawowedla obu języków. Różnice w tym względziepomiędzy słowami, które funkcjono
wały i funkcjonują nadal w dwóch niezależnierozwijających się językach, wydająsię interesujące i warte odnotowania.
W systemie wokalicznym języka hindi istnieje opozycja długości. Sa
mogłoski dzielą się na długie: a, i,ii, e, o oraz krótkie: a, i, u. Występują tu również dwa dyftongi ai i au. Podział samogłosek zewzględu na układ warg i stopieńotwarcia przedstawić można w następujący sposób [Stasik,
1998, s. 31]:
Przednie-płaskie Srodkowe-płaskie Tylne-zaokrąglone
Niskie a a
Średnie e o
Wysokie i T u u
W skład perskiego systemu samogłoskowego wchodząsamogłoski: a, u, i, a, e, o oraz dwa dyftongi: ey i om. Podział samogłosek perskich ukazuje poniższy schemat [Składanek, 1997, s. 25-27]:
5
perskiego oraz samogłosekjęzykahindi, występujących w zapożyczonym słownictwieperskimprzedstawiają sięnastępująco:
Przednie-płaskie Tylne-zaokrąglone
Niskie a a
Średnie e 0
Wysokie i u
Zestawienia samogłosek standardowej, współczesnej odmiany języka
hin. -i- :pers. -e-
W śródgłosie krótkasamogłoska -e- w perskim odpowiada samogłosce -i- w hindi. Jakpodaje A. Pisowicz, opozycjae : i istniejerównieżwe współ
czesnymperskim, co więcej w XIX wieku samogłoska [i] była realizowa na jako[i] lub [ej. Zmiana [i] > [e], którazaszła na przestrzeni wielu wie ków, jest widoczna w wyrazach zapożyczonych przez inne języki z per
skiego [Pisowicz, 1985,s.68,95],
Warto w tym miejscu nadmienić, że pewne środkowoazjatyckie od
miany językaperskiego (tadżycki, dari), które posiadają bardziej archaicz
ny wokalizm niż współczesna „standardowa” perszczyzna, zachowały, podobniejak hindi (por. przykłady podaneponiżej w tekście), -i- w miej scu nowoperskiego -e-, -u- w miejscu -o- oraz -e- w miejscu -i- [Perry, 2005, s. 15-21]6 7.
6 Szczegółowe omówienie systemu fonetycznego języka tadżyckiego w: Perry, 2005 oraz dari w: Farhadi, 1974.
7 Transkrypcja hindi za McGregor (1995), transkrypcja perska za Składanek (1997).
hin. imtahan ‘egzamin’: pers. emtehan ‘egzamin, sprawdzenie, test’<
arab, imtihan
hin. kitab ‘książka’ :pers. k'etab ‘książka’< arab, kitab hin. kiśmiś ‘rodzynek’ : pers. k'eśmeś‘rodzynki’
hin. jigar ‘wątroba, serce’ : pers. jeg'ar‘wątroba’
hin. zindagi ‘życie’ : pers.zendegi ‘życie, żywot, egzystencja’ hin. dii ‘serce, dusza, duch’ :pers. del ‘serce, żołądek’
hin. masjid ‘meczet’ : pers. masjed ‘meczet’ < arab, masjid
hin. śamil ‘zawarty, uczestniczący, biorący udział’ pers. samel
‘obejmujący, zawierający’ < arab, śamil
hin. hargiz‘kiedykolwiek, pod każdymwzględem’ : pers. harg'ez ‘nigdy’
hin. -a : pers. -e
Wygłosowa długa samogłoska-a odpowiada w perskim wygłosowej sa mogłosce -e. Wygłosowa perska samogłoska -e wywodzi się z wygłoso wego-a, które można obecnie zaobserwować w afgańskim dialekcie dari (Pisowicz, 1985, s. 67).
hin. karkhana ‘fabryka, wytwórnia, działalność’ : pers. karxane ‘fabryka, manufaktura’
hin. bacca‘dziecko, chłopiec’ : pers. baćće ‘dziecko’
hin. maza ‘smak, rozkosz, przyjemność,zabawa’ : pers. maze ‘smak, po
smak, gust’
hin. madrasa ‘szkoła’ : pers.madrese ‘szkoła, akademia, seminarium’ hin. hafta ‘tydzień’ : pers. hafte‘tydzień, siódemka’
hin. hameśa ‘zawsze, ciągle’ : pers.hamiśe ‘zawsze’
hin. -a- : pers.-e-
Śródgłosowej samogłosce perskiej -e- odpowiada w hindi -a-. W systemie wokalicznym perskim nastąpiłazmiana [a] > [e] [Pisowicz, 1985, s. 67], Zatem [a] jest samogłoską pierwotną, która zachowała się w zapożycze
niach perskich w języku hindi.
hin. kabab ‘rodzaj potrawy, pieczonekawałki mięsa’ : k'ebab ‘mięso pie czone na szpikulcu’
hin. imtahan ‘egzamin’ : emtehan ‘egzamin, sprawdzenie, test’ < arab.
imtihan
hin.zindagi‘życie’ : pers. zendegi ‘życie’
hin. madrasa ‘szkoła’ :per. madrese ‘szkoła, akademia, seminarium’ hin. hazar ‘tysiąc’ :pers.hezar ‘tysiąc’
hin.-u- :pers. -o-
Śródgłosowej samogłosce -u- w hindi odpowiada w perskim samogłoska -o-, wyższa od polskiego [o], natomiast w wymowie realizowana pomię dzy polskimi samogłoskami [u] oraz [o]. Najprawdopodobniej również wtym przypadku hindi zachowałpierwotnąsamogłoskę perską [u], która wewspółczesnym perskim rozwinęła się w [o]. Zmiana ta widoczna była w wieku XIX, kiedy samogłoska [u] miała być realizowana w dwojaki sposób, jako [u]lub [o] [Pisowicz, 1985, s. 69, 95],
hin. guman ‘przypuszczenie, myśl, domniemanie, domysł’: pers. goman
‘przypuszczenie, podejrzenie, opinia’
hin. dukan ‘sklep,stragan,warsztat’: pers. dokkan ‘sklepik, stragan, bud ka, kram’
hin. duniya ‘świat,życie, ludzie’: pers. donya*świat’< arab, dunya hin. duśman ‘wróg, nieprzyjaciel’:pers. dośman ‘wróg,nieprzyjaciel’ hin. pul ‘most,grobla’: pers. poi ‘most’
hin. murg ‘kogut, drób’:pers.mory ‘kura, ptak, ptactwo’
hin. muśkil ‘trudny, niepokojący; trudność, problem’: pers. mosk'el
‘trudny, trudność, kłopot, problem’< arab, muśkil
hin. subah ‘rano, wczesnyporanek’ : pers. sobh ‘rano, poranek, ranek’ <
arab. s?ubh?
hin. -o-:pers. -u-
Odpowiednikiem śródgłosowej samogłoski hindi -o- jest tylna, wysoka, zaokrąglona, długa -u-. Opozycja ta,jak również następna opozycja -e- : -u-, może wynikać z procesu stopniowego upodabniania się długich sa
mogłosek, kolejno: [e] i [o] do długich samogłosek: [i] oraz [u] [Pisowicz, 1985, s. 96],
hin. khargoś ‘zając,królik’ :pers.xargus ‘zając, królik’
hin.gośt ‘mięso’ : pers. gust ‘mięso’
hin.dost‘przyjaciel’ : dust- ‘przyjaciel’
hin. pośak ‘ubranie’ : puśak'‘ubranie, odzież’ hin. roz ‘dzień, co dzień’ : ruz dzień’
hin.-e- : pers. -i-
W hindi wysoka, środkowa, płaska samogłoska -e- w śródgłosie odpowia da w perskim samogłosce przedniej, wysokiej płaskiej, długiej -i-.
hin. jeb ‘klatka piersiowa, kieszeń’ :pers. jib ‘kieszeń, kapsa’
hin. der ‘okres czasu, opóźnienie, opóźniony, późny’ : pers. dir ‘późno, późny’
hin. bekar ‘bezrobotny, niezdolny dopracy’ : pers. bi kar ‘bezrobotny, bez zajęcia’
hin. mez ‘stół’ : pers. miz ‘stół’
hin. peclda ‘skręcony, skomplikowany’ : pers. picide ‘skomplikowany’ hin. śer ‘tygrys,lew’ : pers. śir‘lew’
hin. safed‘biały’ : pers. sefid‘biały’
hin.seb ‘jabłko,jabłoń’ : pers. sib ‘jabłko’
hin.hameśa‘zawsze, ciągle’ : pers. hamiśe‘zawsze’
hin. -a- : pers. -a-
Niska, średnia, płaska samogłoska długa -d- w hindi odpowiada niskiej, tylnej zaokrąglonej, długiej samogłosce perskiej -Ô-. Tylna, zaokrąglona samogłoska [â] powstała ze średniej płaskiej samogłoski [a]8, która ist niała w systemiesamogłoskowymperskim w XIII wieku. Zmiana ta zaszła najprawdopodobniej pod wpływem języków tureckich [Pisowicz, 1985, s. 92],
W. Skalmowski, charakteryzyjąc języki nowoirańskie, pisze, że „irańskie a ma dość powszechną tendencję do zaokrąglania artykulacji” [Skalmowski, 1986, s. 164],
hin. javan ‘młody, młodzieniec’ :pers. javân ‘młody, młodzieniec’
hin. dârü ‘wino, trunek, lekarstwo’ :pers. daru ‘lekarstwo’ hin. dïvâr ‘mur,ściana’ : pers. divâr ‘ściana, mur’
hin. nân‘chleb’ : nân ‘chleb’
hin. bTmâr ‘chory’ : pers. bimâr ‘chory’
hin. salvâr‘spodnie damskie’ : pers. salvâr ‘spodnie’
Przedstawione powyżej zestawienia wybranych elementów leksykonu hindiorazperskiegoobrazują różnice pomiędzy systemami wokalicznymi obu języków, występujące we wspólnym dla nich słownictwie. Na pod
stawie tych przykładów orazpodanych w niniejszym artykule informacji możnastwierdzić, iż wyrazy te, zapożyczone zklasycznej odmiany persz- czyzny oraz odmian mówionych na terenach znajdujących się w obrębie dzisiejszegoAfganistanu,zwanych obecnie dari, zachowały swą pierwot
ną formę wokaliczną (taką, która istniaław języku będącym źródłem da
nego zapożyczenia) w języku hindi. Widoczna tu zachowawcza funkcja języka hindi dotyczynie tylko systemu wokalicznego, ale również konso- nantycznego oraz innych podsystemów językowych. Może zatem stano
wić obszar badawczyposzerzający wiedzę na temat starszych form obec nych odmian języka perskiego.
Skróty arab. - arabski hin. - hindi pers. - perski
Bibligrafia
□fleribMaH jj. H. (1986): Cpaenumejibiian inunojtoeuu <frpanqy3CKoeo u pyccKoeo H3blKO6. <t>OIIO/l02UH, MoCKBa.
Oapxajm P. (1974): Pcmoeopiibiü (jjapcu a Atpeanucmatie, MoCKBa.
Kuczkiewicz-Fraś A. (2001): Turkic in India and its elements in Hindi, [w:] Stu
dia Turcologica Cracoviensia, t. 8, Kraków.
Kuczkiewicz-Fraś A. (2003): Perso-Arabic Hybrids in Hindi, New Delhi.
McGregor R. S. (1993): The Oxford Hindi-English Dictionary, New Delhi.
McGregor R. S. (1995): Outline of Hindi Grammar, New Delhi.
Perry J.A. (2005): A Tajik Persian Reference Grammar, Leiden-Boston.
Pisowicz A. (1985): Origins of the New and Middle Persian Phonological Sys
tems, Kraków.
Reczek J. (1986): Języki staro-srednioirańskie, [w:] Języki indoeuropejskie, red.
L. Bednarczuk, Warszawa, s. 121-159.
Skalmowski W. (1986): Języki nowoirańskie, [w:] Języki indoeuropejskie, red.
L. Bednarczuk, Warszawa, s. 161-215.
Składanek B. (1997): Wprowadzenie do gramatyki języka perskiego, Warszawa.
Steingass F. (1998): A Comprehensive Persian-English Dictionary, London-New York.
Pragnę podziękować pani prof. Jadwidze Pstrusińskiej oraz dr Tomaszowi Gac
kowi za konsultacje naukowe oraz wszelkie uwagi istotne dla treści niniejszego artykułu.
Przy pisaniu tego artykułu zostały wykorzystane między innymi materiały z Ar
chiwum Afganologicznego przy Pracowni Interdyscyplinarnych Badań Eurazja- tyckich UJ oraz z prywatnej biblioteki prof. Jadwigi Pstrusińskiej.
Some Notes on Vocalism ofPersian Loanwords in Hindi Languages The statusfor so long enjoyed by a Persian language as the foremost lan guage of theMuslim rulers in India continuesto be reflected in thesignifi cance of the Persian vocabulary in Hindi. Notably, avocal structure of a great many common Persian loanwords in Hindi adapted approximately between 11111 and 18th centuries differs from vocalism ofcorresponding words in Modem Persian. However, its similarity to a vocal structure of parallel vocabulary in Middle Persian demonstrates preservative denota
tion of the Hindilanguage.
Thearticle deals with the relations between vowel systems of Persian and Hindi as well as differences between these systems regarding corre sponding vocabulary existing in both languages. Thefirst partconstitutes the historical facts which explain the co-existence of Persian and Hindi languages along with their reciprocal influences. The secondpartpresents vowel systems of the two languages and oppositions between vowels in vocabulaiy of the standard, modem Persian and vowels occurring in equivalent PersianloanwordsinHindi.
