Zachowania seksualne dzieci i młodzieży ze spektrum autyzmu. Wyniki badań pilotażowych

A

W

, A

G

Zachowania seksualne dzieci i młodzieży ze spektrum autyzmu.

Wyniki badań pilotażowych

ABSTRACT: Aneta Wojciechowska, Anna Gulczyńska, Zachowania seksualne dzieci i młodzieży ze spektrum autyzmu. Wyniki badań pilotażowych [Sexual behaviour of children and teenagers with autism spectrum disorders. Pilot study results]. Inter- dyscyplinarne Konteksty Pedagogiki Specjalnej, nr 19, Poznań 2017.Pp. 95-114. Adam Mickiewicz University Press. ISSN 2300-391X

In the article the results of pilot studies concerning manifestation of mother’s sexua- lity in a group of children and youth with autism spectrum were presented. The research is divided into two fundamental parts. In the first part- the shortest one, definitions and conceptions were outlined. The subject of sexuality and functioning of people with autism spectrum disorders regarding social behaviors was also di- scussed. In the second part, the findings of own studies conducted on a group of mothers of children and youth with autism spectrum disorder were presented.

KEY WORDS: autism, children, sexual behaviors, youth

Podłoże teoretyczne

1. Zachowania seksualne człowieka nie są wyizolowanym ob- szarem życia, który można oddzielić od innych aktywności. Stano- wią one integralny składnik osobowości, również tej rozwijającej się i manifestującej w sposób nienormatywny, nietypowy. Tym bar-

dziej w funkcjonowaniu osób z określonymi zaburzeniami niemoż- liwe wydaje się oddzielenie sfery seksualnej od innych obszarów życia. Wpływa ona na owe obszary, a one zwrotnie wpływają na seksualność. „Człowiek rodzi się wyposażony w seksualny poten- cjał fizjologiczny, który ulega kształtowaniu przez doświadczenia życiowe; seksualność uwarunkowana jest zintegrowanym oddzia- ływaniem czynników biologicznych, psychicznych i społeczno- kulturowych”¹. Płciowość jest trwałym atrybutem człowieka, ciągle dynamicznym – zmieniającym się zarówno w sferze biologicznej (fizjologicznej), jak i psychospołecznej, a co więcej – również w transakcjach zachodzących między tymi płaszczyznami. Powyż- sze założenia leżą u podłoża ekologicznego modelu seksualności Whalena i Schmidta, traktujących apetencję seksualną jako dyspo- zycję powstałą na podłożu właściwości wrodzonych, która rozwija się pod wpływem właściwości nabytych. W pierwszej płaszczyźnie znajduje się biofizjologia – z odpowiednim programem genetycz- nym, prawidłowym rozwojem organizmu, w tym ośrodków koro- wych, podkorowych, nerwów obwodowych, receptorów i hormo- nów, w drugiej mieszczą się właściwości nabyte – powstałe na trakcie uczenia się i doświadczania, związanych głównie z czynni- kami wychowawczymi oraz kulturowymi².

Odnosząc powyższe założenia do osób z zaburzeniem ze spek- trum autyzmu, powstałe u nich dysfunkcje są niespecyficzne, trudno zatem jednoznacznie wskazywać konkretne uszkodzenia ośrodków korowych czy nerwów obwodowych związanych z zachowaniami seksualnymi. Aktualny stan wiedzy pozwala domniemywać, że biologiczne (fizjologiczne) podłoże zachowań seksualnych jest takie

________________

1 K. Imieliński, Zarys seksuologii i seksiatrii, Państwowy Zakład Wydawnictw Le- karskich, Warszawa 1986, s. 28.

2 Ibidem; A. Gulczyńska, Rodzinne uwarunkowania aktywności seksualnej młodych dorosłych, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2009; Jankowiak B., Aktywność seksualna nauczycieli a jakość i trwałość ich związków partnerskich, Wydawnictwo Na- ukowe UAM, Poznań 2010; Steinberg L., Monahan K.C., Adolescents’ Exposure to Sexy Media Does Not Hasten the Initiation of Sexual Intercourse, “Developmental Psy- chology” 2010, Vol. 47, No. 2, s. 562-576.

samo, jak u osób bez zaburzeń rozwojowych. Powstające różnice w funkcjonowaniu seksualnym wynikają raczej z ograniczeń w umie- jętnościach nawiązywania, utrzymywania i rozwijania relacji interper- sonalnych, w szczególności z deficytów w obszarze teorii umysłu³.

2. U osób z zaburzeniem ze spektrum autyzmu sfera funkcjo- nowania społecznego jest, obok zaburzeń komunikacji i aktywności, obszarem, w którym obserwuje się duże deficyty. Dotyczą one umiejętności nawiązywania kontaktów z ludźmi, rozumienia spo- łecznego, rozpoznawania i rozumienia emocji, a także zaburzeń w teorii umysłu – podstawy prawidłowego egzystowania wśród ludzi. Obszar funkcjonowania społecznego w klasyfikacji DSM-5 został połączony z możliwościami komunikacyjnymi osób ze spek- trum autyzmu i nazwany zaburzeniami komunikacji społecznej (DSM- 5). Ujęcie to pokazuje, jak istotny jest obszar komunikacji w kontekście społecznym i takie podejście trafniej charakteryzuje problem, który ma znaczenie w kontekście podejmowanych rozwa- żań o seksualności dzieci i młodzieży z autyzmem.

Analizując kryteria diagnostyczne (zob. ICD-10, DSM-5)⁴ oraz li- teraturę przedmiotu⁵, zauważyć można, że największą trudnością w okresie szkolnym u dzieci i młodzieży z zaburzeniem ze spek-

________________

3 Pojęcie teorii umysłu (pokrewne pojęcia: menatlizowanie – mentalizing, czyta- nie w umyśle – mindreading) dotyczy systemu pojęć i reguł, który pozwala ludziom przewidywać i wyjaśniać zachowania innych osób poprzez odnoszenie się do nie- obserwowalnych stanów umysłu tj. pragnień, przekonań, intencji itp. Jest to zdol- ność do interpretowania działań własnych i innych jako kierowanych przez stany umysłu.

4 Kryteria diagnostyczne według DSM-IV-TR. 2008, redakcja wydania polskiego Jacek Wciórka, Wydawnictwo Elsevier, Diagnostic and statistical manual of mental disorders, Fifth edition, DSM-5, 2013, American Psychiatric Association.

5 U. Frith, Autyzm. Wyjaśnienie tajemnic, Gdańskie Wydawnictwo Psychologicz- ne, Gdańsk 2008; J. Maljaars, I. Noens, R. Jansen, E. Scholte, I. van Berckelaer-Onnes, Intentional communication in nonverbal and verbal low-functioning children with autism,

“Journal of Communication Disorders” 2011, Vol. 44, Issue 6, s. 601-614; E. Pisula, Autyzm. Od badań mózgu do praktyki psychologicznej, Sopot 2012; B. Winczura, Dziecko z autyzmem, Terapia deficytów poznawczych a teoria umysłu, Oficyna Wydawnicza

„Impuls”, Kraków 2008.

trum autyzmu jest podejmowanie interakcji, utrzymywanie kon- taktu z drugą osobą i budowanie relacji opartych na obopólnych korzyściach i wymianie. Podstawę tych zachowań stanowi prawi- dłowy rozwój teorii umysłu. Zdolność do rozumienia, że człowiek ma uczucia, myśli i przekonania, że mogą one nie być dokładnym i realnym odzwierciedleniem rzeczywistości, jest ważnym aspektem społecznego rozumienia, nazywanym teorią umysłu (umiejętnością czytania w umyśle bądź umiejętnością metalizowania⁶). Umiejęt- ność ta pozwalana na odnoszenie się do stanów psychicznych in- nych ludzi i przewidywania ich zachowań⁷. Autorzy podkreślają także, że ocena tej sfery wiąże się z możliwościami werbalnymi osoby, a wiedza na temat rozwoju tej umiejętności u dzieci niemó- wiących oraz osób z autyzmem z niepełnosprawnością intelektual- ną, jest niewielka⁸.

Badacze zauważają także, że osoby z zaburzeniem ze spektrum autyzmu z wczesnym prawidłowym rozwojem i późniejszym re- gresem wykształconych umiejętności, w przeciwieństwie do dzieci, u których objawy autyzmu pojawiły się już w pierwszym roku ży- cia, wykazują lepsze umiejętności we wczesnym rozwoju teorii umysłu⁹.

Aspekt ten ma również znaczenie dla zachowań seksualnych dzieci i młodzieży z zaburzeniem ze spektrum autyzmu. Wskazuje on bowiem, że możliwość percepcji społecznej rzeczywistości zwią- zana jest nie tylko z możliwościami intelektualnymi, ale także z możliwościami językowymi osoby, co w znacznym stopniu po-

________________

6 S. Baron-Cohen, Mindblindness: An essay on autism and theory of mind. Dept of Experimental Psychology, The MIT Press, Cambridge 1995; F. Castelli, C. Frith, F. Happe, U. Frith, Autism, Asperger syndrome and brain mechanisms for the attribution of mental states to animated shapes, “Brain” 2002, Vol. 125(8), s. 1839-1849.

7 L. Colle, S. Baron-Cohen, J. Hill, Do Children with Autism have a Theory of Mind?

A Non-verbal. Test of Autism vs. Specific Language Impairment, “Journal of Autism and Developmental Disorders” 2007, nr 37, s. 716-723.

8 Ibidem.

9 N.L. Matthews, W.A. Goldberg, A.F. Lukowski, K. Osann, M.M. Abdullah, A.R. Ly, K. Thorsen, M.A. Spence, Does theory of mind performance differ in children with early-onset and regressive autism?, „Developmental Science” 2012, nr 15, 1, s. 25-34.

winno determinować (szeroko rozumiane) kształcenie w tej sferze dzieci i młodzieży z omawianym problemem rozwojowym.

Podsumowując, osoba ze spektrum autyzmu w okresie dorasta- nia podlega takim samym przemianom biologicznym jak nastolatek w jego wieku bez zaburzeń w rozwoju, jednak postrzeganie własnej osoby i droga do akceptacji zmian, jakie zachodzą w jego orga- nizmie, zależne są od wielu czynników zarówno zewnętrznych, jak i możliwości poznawczych i umiejętności społeczno-emocjonal- nych¹⁰. To poprzez identyfikację z grupą społeczną i wchodzenie w nowe role młody człowiek zaczyna postrzegać siebie jako kogoś równego innym bądź odbiegającego od najbliższego otoczenia.

Uczeń z zaburzeniem ze spektrum autyzmu, funkcjonujący na po- ziomie normy intelektualnej, często zauważa swoją odmienność od rówieśników i im jest starszy dostrzega swoje trudności w budowa- niu relacji rówieśniczych¹¹.

Metoda badawcza i charakterystyka próby badawczej

W badaniu wykorzystano autorski kwestionariusz ankiety skon- struowany na podstawie analizy literatury¹² oraz obserwacji dzieci

________________

10 A. Wojciechowska, Pomiędzy dzieciństwem a dorosłością – o dorastaniu osób z ze- społem Aspergera, „Studia Edukacyjne” 2013a, nr 25, s. 137-148.

11 T. Atwood, Zespół Aspergera. Kompletny przewodnik, Harmonia Universalis, Gdańsk 2013; A. Wojciechowska, Wśród ludzi na własnych zasadach? O możliwościach i ograniczeniach w budowaniu relacji z rówieśnikami przez młodzież z zespołem Aspergera,

„Studia Edukacyjne” 2013b nr 28, s. 227-242.

12 W tym: T. Atwood, op. cit.; R. Aylaz, U. Yılmaz, S. Polat, Effect of Difficulties Experienced by Parents of Autistic Children on Their Sexual Life: A Qualitative Study,

“Sexuality and Disability” 2016, nr 30, s. 395-406; M.S. Ballan, Parental Perspectives of Communication about Sexuality in Families of Children with Autism Spectrum Disorders,

“Journal of Autism and Developmental Disorders” 2012, nr 42, s. 676-684; H. Helle- mans, K. Colson, C. Verbraeken, R. Vermeiren, D. Deboutte, Sexual behavior in high- functioning male adolescents and young adults with autism spectrum disorders, “Journalof Autism and Developmental Disorders” 2007, nr 37, s. 260-269; M.L. Bellon-Harn, W.E. Harn, Profiles of social communicative competence in middle school children with

i młodzieży z zaburzeniem spektrum autyzmu. Ponieważ niniejsze badania są pilotażowe, poproszono również badane matki o uwagi i komentarze, które będą uwzględnione przy tworzeniu wersji osta- tecznej narzędzia.

Z założenia docelową próbą badawczą byli rodzice dzieci i mło- dzieży z zaburzeniami ze spektrum autyzmu, jednak ankietę wy- pełniły jedynie matki. Prawdopodobnie wynika to z faktu, że to one dysponują największym zasobem wiedzy dotyczącym informacji koniecznych do wypełnienia kwestionariusza ankiety oraz spędzają najwięcej czasu ze swoim dzieckiem.

W badaniu wzięło udział 18 matek dzieci z klas IV-VI szkoły podstawowej oraz 20 z gimnazjum. Ankiety wypełniane były ano- nimowo – w formie papierowej lub poprzez stronę internetową.

Z uwagi na deklarowany przez rodziców dyskomfort związany z tematem badania, do niniejszych badań pilotażowych pozyskano łącznie 38 ankiet.

Osobami wypełniającymi ankiety dotyczące uczniów uczęszcza- jących do szkoły podstawowej były matki – w większości chłopców (69 %), najstarsza respondentka miała 55 lat, najmłodsza 34, pocho- dzące w większości ze średniego miasta (do 200 tys. mieszkańców).

Większość matek opisuje siebie jako osoby wierzące i nieregularnie praktykujące.

Osobami wypełniającymi ankiety dotyczące uczniów uczęszcza- jących do gimnazjum były matki chłopców, najstarsza respondentka miała 51 lat, najmłodsza 38, pochodzące w większości z dużego miasta (powyżej 200 tys. mieszkańców). Z wyjątkiem osób uważają- cych siebie za niezadeklarowane religijnie, których jest najmniej, pozostały rozkład wyników był dla kategorii: niewierzący, wierzący i niepraktykujący, wierzący i nieregularnie praktykujący, wierzący i regularnie praktykujący taki sam (po 20%).

________________

Asperger syndrome: Two case studies, “Child Language Teaching and Therapy” 2006, nr 22, 1, s. 1-26; F. Castelli, Understanding emotions from standardized facial expressions in autism and normal development, “Autistic Society” 2005, nr 9, 4, s. 428-449; M. Zie- lona-Jenek, A. Chodecka, Jestem dziewczynką, jestem chłopcem. Jak wspomagać rozwój seksualny dziecka, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2010.

Zdecydowano się przedstawić wyniki procentowo, co ma na ce- lu ukazanie, jak często w badanej próbie opinia lub zachowanie występowało. Autorki akcentują, że zastosowanie wyników procen- towych na tak małej próbie badawczej ma wskazywać jedynie pew- ną tendencję, której kierunek będzie weryfikowany w dalszych ba- daniach. Nie upoważnia to jednak do generalizowania uzyskanych wyników na populację.

Problemy badawcze

Celem prezentowanych wyników badania pilotażowego jest przedstawienie opinii matek na temat zachowań seksualnych dzieci (szkoła podstawowa klasy IV-VI) i młodzieży (gimnazjum) z zabu- rzeniem ze spektrum autyzmu. Zbadano zarówno ich rodzaj, jak i częstotliwość występowania.

Postawiono następujące problemy badawcze:

1. Z jakich źródeł matki dzieci i młodzieży z zaburzeniem spek- trum autyzmu czerpią wiedzę na temat rozwoju seksualnego swo- ich dzieci?

2. Z jakich źródeł dzieci i młodzież z zaburzeniem spektrum au- tyzmu czerpie wiedzę na temat własnego rozwoju seksualnego?

3. Czy i jakie różnice, zdaniem matek dzieci i młodzieży ze spek- trum autyzmu, występują w rozwoju seksualnym ich dzieci w po- równaniu z dziećmi i młodzieżą bez spektrum autyzmu?

4. Jakie oznaki dojrzewania płciowego u dzieci i młodzieży ze spektrum autyzmu obserwowane są przez matki oraz jaka jest ich częstotliwość?

Wyniki badań pilotażowych

1. Szkoła podstawowa

Opisywane przez matki zachowania dotyczyły większości chłopców z zaburzeniami ze spektrum autyzmu. Prawie połowa

dzieci jest w normie intelektualnej, a druga połowa ma zdiagnozo- waną niepełnosprawność intelektualną. Większość dzieci mówi, tylko nieliczne używają komunikacji alternatywnej. Dzieci uczą się w szkołach specjalnych, w szkołach masowych lub w klasach inte- gracyjnych. Zajęcia z edukacji seksualnej obywają się w prawie po- łowie szkół, nie odbywają również w prawie połowie szkół, a kilko- ro respondentek nie posiada wiedzy na ten temat. Większość dzieci nie uczestniczy w takich zajęciach. Ponad połowa matek twierdzi, że nikt nie pytał ich o zgodę na uczestniczenie dziecka w zajęciach z wychowania do życia w rodzinie (edukacji seksualnej).

W postawionym pytaniu, skąd czerpią wiedzę na temat rozwoju seksualnego swoich dzieci, matki mogły udzielić więcej niż jednej odpowiedzi (tabela 1).

Na pierwszym miejscu znajduje się literatura, dalej: internet, in- ni rodzice, terapeuci nauczyciele oraz inne (w tym wykład prowa- dzony przez specjalistę).

Tabela 1. Źródła, z których matki czerpią wiedzę na temat rozwoju seksualnego swoich dzieci uczęszczających do szkół podstawowych

Źródła Procent

Literatura naukowa i popularno-naukowa 81

Internet 62

Inni rodzice 50

Terapeuci 42

Nauczyciele 29

Inne 10

Źródło: badania własne

Zdaniem matek, ich dzieci czerpią wiedzę dotyczącą rozwoju seksualnego z internetu (ponad 80%), z telewizji (ponad 50%), od terapeutów i z literatury (po 18%), a także z innych źródeł, jak np.

rodzice.

W dalszej kolejności zapytano, co zdaniem matek różni rozwój seksualny dzieci bez zaburzeń ze spektrum autyzm od rozwoju seksualnego dzieci z tym zaburzeniem. Udzielone odpowiedzi za- szeregowano w sześć kategorii: nie widzę różnic, brak świadomości związanej ze zmianami, jakie się dzieją w organizmie oraz brak wyczucia, jakie zachowania są akceptowane społecznie (powyższe odpowiedzi sumowały się w 90%, przy podobnym rozkładzie mię- dzy grupami), kolejnymi kategoriami odpowiedzi były: nie zauwa- żyłam jeszcze oznak seksualności dziecka oraz: dzieci ze spektrum są bardziej wrażliwe w tym temacie, bardziej wyczulone na swoją sek- sualność, a także: nie wiem (odpowiedzi te sumowały się w 10%).

W dalszej kolejności pytano, jak często dane zachowanie wy- stępuje u dziecka (matki mogły udzielić odpowiedzi na skali od:

0 – nie występuje do 4 – występuje ciągle).

Na pytanie dotyczące obserwowalnych przejawów oznak doj- rzewania płciowego u swoich dzieci 20% respondentek odpowie- działo, że ich nie zauważa, dla 30% oznaki takie są wciąż obecne lub bardzo często (20%), pozostałe 30% widzi je rzadko lub czasami.

Korespondują z tym odpowiedni na pytanie, czy matki obserwują zwiększone zapotrzebowanie na prywatność u swoich dzieci. Pra- wie 20% uważa, że nie, w 45% dostrzega potrzebę rzadko, pozostałe respondentki – bardzo często lub ciągle. Większość matek (ponad 70%) stwierdza jednak, że nie obserwują u swoich dzieci zakłopota- nia ani zwiększonej wstydliwości związanej z kwestią seksualności i zmianami w budowie ciała, 20% dostrzega zachowanie rzadko, a niespełna 10% wciąż. Podobny odsetek (ponad 70%) nie obserwu- je u swoich dzieci lęku o własną normalność, 20% rzadko dostrzega jego przejawy, a 10% często.

Ponad 50% matek nie było pytanych przez dzieci o kwestie związane z seksualnością, prawie 30% rzadko, 20% często i bardzo często. Zainteresowania płcią przeciwną nie obserwuje ponad 60%

badanych, a około 40 % dostrzega takie przejawy rzadko. 60% ma- tek zauważa zainteresowanie tematem skąd się biorą dzieci, w tym 30% rzadko, 30% często i bardzo często. Koresponduje to w obser- wowanym przez matki zainteresowaniu różnicami w budowie

fizycznej chłopców, dziewcząt: w 35% rzadko, w 30% często i bar- dzo często.

Dla większości badanych matek najtrudniejszymi są zachowania ich dzieci związane z publicznym rozbieraniem, przytulaniem i całowaniem innych osób (po 30%), następnie masturbacja, potem:

poszukiwanie treści pornograficznych w internecie oraz głośne wy- powiadaniem treści o charakterze seksualnym (prawie 20% każda z wypowiedzi).

Wszystkie respondentki nie obserwują u swoich dzieci z klas IV-VI całowania (lub takich prób) zarówno rówieśników – tej samej płci, jak i płci odmiennej. Jednocześnie ponad 80% matek nie za- uważyło zachowań ekshibicjonistycznych. Podobny procent re- spondentek nie zauważył przejawów masturbacji u swoich dzieci.

Ponad 60% matek uważa, że ich dzieci nie dotykają swoich miejsc intymnych w obecności innych, 30% twierdzi, że dane zachowanie występuje rzadko, a prawie 10%, że często. Kiedy dochodzi kom- ponent emocjonalny – lęku, czy ekscytacji, wyniki ulegają zmianie jedynie w rozkładzie rzadko (u 20% występuje takie zachowanie) i często (20%). 90% respondentek podaje, że nie zważyły, aby ich dzieci poszukiwały treści seksualnych w internecie lub telewizji ani prezentowały intymnych części ciała innym dzieciom.

Do rzadkości należy też włączanie w zabawy elementów za- chowań seksualnych (w 80% brak takich zachowań, w 20% wystę- puje rzadko). Podobnie uczestnictwo w zabawach uznanych za właściwe dla płci przeciwnej (ponad 70% nie występuje, w około 20% pojawia się rzadko, często tylko u 10%). W większości matki (ponad 70%) nie zaobserwowały również negatywnego wypowia- dania się o dzieciach płci przeciwnej (np. dziewczyny są głupie albo: chłopcy są tępi i hałaśliwi), takie zachowania rzadko obserwu- je 10% respondentek, a często prawie 20%. Podglądanie dzieci, gdy są w łazience, w przypadku większości (90%) podopiecznych nie jest obserwowane, a 10% robi to wciąż. Z kolei próby wchodzenia do toalety z innymi raczej nie występują (60%), występują rzadko (20%), często lub bardzo często w przypadku 10%.

45% dzieci nie zabiega o przytulanie ani nie przytula innych dzieci, natomiast większość dzieci domaga się przytulania przez dorosłych (40% bardzo często i często, 50% rzadko), jednak zdecy- dowana większość (ponad 70%) nie podejmuje prób całowania do- rosłych kobiet w szkole, fundacji, poradni, a sporadyczne zachowa- nia pojawiają się rzadko. Ponad połowa respondentek obserwuje z kolei naśladowanie tańca nastolatków (w tym ponad 30% rzadko, a po 10% często i bardzo często).

2. Gimnazjum

Opisywane zachowania dotyczyły tylko chłopców, najstarszy ma 18 lat, najmłodszy 14 lat. Większość dzieci respondentek jest w normie intelektualnej. Wszyscy podopieczni komunikują się wer- balnie. Adolescenci uczą się w szkołach specjalnych, masowych lub w klasach integracyjnych. Zajęcia z edukacji seksualnej obywały się w ponad połowie szkół, a tylko kilkoro respondentek nie posiada wiedzy na ten temat. Ponad połowa nastolatków uczestniczy w takich zajęciach. Prawie połowa respondentek twierdzi, że była pytana o zgodę na uczestniczenie dziecka w zajęciach z wychowa- nia do życia w rodzinie (edukacji seksualnej), taka sama liczba de- klaruje, że nie była pytana.

Na postawione pytanie, skąd czerpią wiedzę na temat rozwoju seksualnego swoich dzieci, matki mogły udzielić więcej niż jednej odpowiedzi (tabela 2). W kolejności wymieniły: literaturę (naukową, popularnonaukową), innych rodziców, internet, terapeutów, roz- mowę z dzieckiem, telewizję, nauczycieli, własne studia i szkolenie.

Zdaniem matek, ich dzieci z kolei czerpią wiedzę dotyczącą rozwoju seksualnego z internetu (prawie 80%), od rówieśników (ponad 60%) oraz telewizji (ponad 50%) i terapeutów (ponad 20%).

W dalszej kolejności zapytano, co zdaniem matek różni rozwój seksualny dzieci bez zaburzenia ze spektrum autyzm od rozwoju seksualnego dzieci z tym zaburzeniem?

Udzielone odpowiedzi zaszeregowano w pięć kategorii: brak równoległości między dojrzewaniem fizycznym a emocjonalnym

Tabela 2. Źródła, z których matki czerpią wiedzę na temat rozwoju seksualnego swoich dzieci uczęszczających do gimnazjum

Źródła Procent

Literatura naukowa i popularno-naukowa 65

Inni rodzice 62

Internet 57

Terapeuci 55

Rozmowa z dzieckiem 29

Telewizja 10

Nauczyciele 10

Własne studia i szkolenie 10

Źródło: badania własne

(opóźniony rozwój emocjonalny) 50%, nie widzę różnic – 20%, nie wiem – 10%, zbytnia otwartość i szczerość dzieci (10%) oraz trudno- ści w komunikacji (10%).

W dalszej kolejności pytano, jak często dane zachowanie wystę- puje u nastolatka (rodzice mogli udzielić odpowiedzi na skali od:

0 – nie występuje do 4 – występuje ciągle). Sformułowane tak pyta- nia mają oddawać subiektywne obserwacje i odczucia matek.

Przejawy dojrzewania płciowego u swoich nastoletnich dzieci obserwują wszystkie respondentki z czego dla większości są one wciąż obecne (60%), bardzo często lub często (ponad 30%). Kore- spondują z tym wyniki uzyskane z pytania, czy matki notują zwięk- szone zapotrzebowanie na prywatność u swoich dzieci. Obserwacje takie mają wszystkie respondentki, w tym prawie 90% uważa, że zachowania o tym świadczące są bardzo częste i częste, a 10% do- strzega taką potrzebę rzadko. Ponad połowa matek (55%) wie, że ich dzieci masturbują się rzadko (45%) lub wciąż (10%), 45% nie obserwuje u swoich synów autoerotyki. Ponad połowa matek (55%) stwierdza jednak, że nie widzi u swoich dzieci zakłopotania ani zwiększonej wstydliwości związanej z kwestią seksualności i zmia- nami w budowie ciała, ponad 30% dostrzega zachowanie rzadko,

a niespełna 10% często. Ponad połowa matek obserwuje u swoich dzieci lęk o własną normalność (w tym ponad 20% rzadko, ponad 30% często, bardzo często i wciąż).

Ponad 50% matek było pytanych przez dzieci o kwestie związa- ne z seksualnością. Zainteresowania płcią przeciwną nie obserwuje jedynie 20% respondentek, pojawiają się one często lub bardzo czę- sto u ponad 40% adolescentów, ponad 30% – rzadko. Koresponduje to z obserwowanym przez matki zainteresowaniem różnicami w budowie fizycznej chłopców i dziewcząt: 20% młodzian nie inte- resuje się tym wcale, ponad 50% przejawia takie zainteresowanie incydentalnie, 30% często i wciąż.

Dla większości badanych matek najtrudniejszymi są zachowania ich dzieci związane z masturbacją (55%), głośnym wypowiadaniem treści o charakterze seksualnym (ponad połowa), publicznym rozbie- raniem (ponad 30%), przytulaniem i całowaniem innych osób (ponad 20%), następnie poszukiwaniem treści pornograficznych w internecie.

Matki nie zauważają u swoich dorastających synów następują- cych zachowań: wchodzenia (lub prób wchodzenia) do toalety z innymi, całowania (lub prób całowania) rówieśników tej samej lub innej płci publicznie, jak również osób pracujących w ośrodkach (szkołach, poradniach), a także prezentowania intymnych części ciała. Akty ekshibicjonizmu zakończone ucieczką należą również do rzadkości. Podglądanie innych, gdy są w łazience, w przypadku większości (80%) nie jest obserwowane, a pozostali robią to rzadko.

Ponad 40% matek uważa, że ich dzieci nie dotykają swoich miejsc intymnych w obecności innych, 30% twierdzi, że dane za- chowanie występuje rzadko, 20% uważa, że często lub wciąż. Kiedy dochodzi komponent emocjonalny – lęku czy ekscytacji, nie ma to wpływu dla 30% opisywanych, dzieje się tak często i bardzo często u ponad 40% nastolatków, rzadko u ponad 20%.

Poszukiwanie seksualnych treści w internecie zauważa u swoich dzieci 55% matek (w tym ponad 30% rzadko, a 20% często), nato- miast telewizji 45% (w tym ponad 30% rzadko, a 10% często).

Do rzadkości należy też włączanie w aktywność wątku zacho- wań seksualnych (w 80% brak takich zachowań, w 20% występuje

rzadko). Ponad połowa matek nie słyszała, aby ich synowie wypo- wiadali się negatywnie o dziewczętach.

90% chłopców nie zabiega ani nie przytula dorosłych w swoim wieku lub robi to rzadko (po 45%), również przytulanie rówieśni- ków ma miejsce sporadycznie (45%) lub wcale (55%). 45% dzieci respondentek nie miało doświadczeń z posiadaniem pierwszego chłopaka, czy dziewczyny, 45% miało takie spotkania rzadko, a jedy- nie ponad 10% często. Połowa respondentek (55%) nie obserwuje naśladowania tańca nastolatków, a połowa ma obserwacje często.

Wnioski

Koncepcję badań opracowano w oparciu o dostępną literaturę przedmiotu, obserwację (w tym obserwację uczestniczącą) dzieci z klas IV-VI oraz gimnazjalnych i rozmowy z rodzicami. Dzięki zaangażowaniu matek wypełniających kwestionariusze ankiety można było rozszerzyć badania o pewne kategorie odpowiedzi, które wcześniej nie zostały uwzględnione.

Szkoła podstawowa: większość matek biorących udział w bada- niu zaobserwowała u swoich dzieci objawy dojrzewania płciowego, jednak nie są one bardzo widoczne. Zwiększone zapotrzebowanie na prywatność pojawia się rzadko. Rzadko też dzieci manifestują zakłopotanie albo wstydliwość związaną z kwestią seksualności czy zmianami w budowie ciała. Podobnie nie przejawiają lęku o własną normalność.

Matki swoją wiedzę o seksualności uzupełniały odpowiednio:

czytając dostępną literaturę i odwiedzając strony internetowe, roz- mawiając z innymi rodzicami, dalej: od terapeutów i nauczycieli.

Ich zdaniem dzieci dowiadują się o kwestiach związanych z seksu- alnością głównie z Internetu i telewizji, w dalszej kolejności tera- peutów i nauczycieli. Same natomiast, w ponad połowie, nie były pytane przez swoje dzieci o kwestie związane z seksualnością.

W większości respondentki twierdzą, że rozwój seksualności u ich dzieci z zaburzeniem ze spektrum autyzmu przebiega inaczej

niż u osób bez takiej diagnozy. Główna różnica według nich polega na braku świadomości zmian zachodzących w organizmie oraz rodzaju społecznie akceptowanych zachowań.

Za najtrudniejsze przejawiane w tym okresie zachowania uwa- żają publiczne rozbieranie się, przytulanie i całowanie innych osób.

Gimnazjum: wszystkie matki biorące udział w badaniu zaob- serwowały u swoich synów objawy dojrzewania płciowego oraz zwiększone zapotrzebowanie na prywatność. Swoją wiedzę w tym zakresie uzupełniały odpowiednio: czytając dostępną literaturę, rozmawiając z innymi rodzicami, szukając na stronach interneto- wych, od terapeutów, poprzez rozmowę z dzieckiem, oglądanie telewizji, od nauczycieli czy też własne studia i szkolenia.

Ich zdaniem dorastający synowie dowiadują się o kwestiach związanych z seksualnością głównie z internetu i od rówieśników, w dalszej kolejności z telewizji i od terapeutów; kolejno od nauczy- cieli, innych rodziców. Literatura jako źródło wiedzy o seksualności plasuje się na ostatnim miejscu. W większości respondentki twier- dzą, że rozwój seksualności adolescentów z zaburzeniami ze spek- trum autyzmu przebiega inaczej niż u osób bez takiej diagnozy;

główna różnica polega na opóźnionym rozwoju emocjonalnym oraz obserwowanej u synów koncentracji na fizjologicznych komponen- tach dojrzewania. Za najtrudniejsze przejawiane w tym okresie za- chowania uważają masturbację, głośne wypowiadanie treści o cha- rakterze seksualnym, w dalszej kolejności publiczne rozbieranie, poszukiwanie treści pornograficznych w internecie czy całowanie innych osób. Zwracają również uwagę na rzadką lub prawie nie- obserwowaną wstydliwość u tych młodych mężczyzn związaną z kwestiami seksualnymi i faktem dojrzewania płciowego. Ponad połowa matek została zaproszona do rozmowy lub zapytana przez swoje dzieci o tematy seksualne. Co ważne, u ponad połowy matki dostrzegają lęk o własną normalność i dylematy w tym zakresie.

Pierwsze doświadczenia z randkowaniem ma za sobą ponad poło- wa synów respondentek, jednak ich jakość i trwałość nie była przedmiotem niniejszych badań. Charakteryzując zachowania sek- sualne swoich dojrzewających synów, matki opisują zwiększenie

masturbacji oraz duże zainteresowanie budową narządów płcio- wych i różnicami w tym zakresie u kobiet (dziewcząt) i mężczyzn (chłopców), a także ciekawość skąd się biorą dzieci. Innymi obser- wowanymi zachowaniami o zabarwieniu seksualnym są: naślado- wanie tańca nastolatków, dotykanie intymnych części ciała w obec- ności innych osób oraz dotykanie własnych narządów płciowych w momencie ekscytacji czy lęku, zabieganie o bycie przytulonym czy też poszukiwanie treści o charakterze seksualnym w internecie lub telewizji.

Dyskusja

Analiza materiału zebranego w badaniach pilotażowych, któ- rych celem było poznanie opinii matek na temat zachowań seksual- nych dzieci i młodzieży z zaburzeniem ze spektrum autyzmu, wskazała istotność danego problemu oraz potrzebę kontynuacji badań naukowych w tym zakresie. Wyłoniły się prawdopodobne trudności, z jakimi borykają się matki osób z zaburzeniem ze spek- trum autyzmu, a także wskazano, że temat ten budzi u nich lęk.

Odpowiedzi matek uczniów szkół podstawowych na część pytań pozostają w pozornej sprzeczności wobec siebie. Mianowicie matki uważają, że dzieci czerpią wiedzę dotyczącą rozwoju seksu- alnego głównie z internetu oraz telewizji, jednocześnie uważają, że ich dzieci nie poszukują treści seksualnych w internecie. Uzyska- ne wyniki stają się źródłem hipotez do dalszych badań, a mianowi- cie: prawdopodobnym jest, że matki odniosły się do dzieci jako kategorii ogólnej, poszukujących treści o rozwoju seksualnym w internecie (w pytaniu nie było odniesienia do ich własnych dzie- ci) lub uważają, że dzieci stają się jedynie mimowolnym odbiorcą treści seksualnych.

Oznaki dojrzewania były obserwowane rzadko i adekwatnie do tego – matki obserwowały zapotrzebowanie na intymność. W przy- padku młodzieży gimnazjalnej oznaki dojrzewania płciowego wy- stępują u wszystkich, natomiast zakłopotanie czy wstydliwość zwią-

zana z kwestią seksualności i zmianami w obszarze ciała – rzadko, będąc na poziomie zbliżonym do dzieci z klas IV-VI.

Dokonując analizy literatury przedmiotu, zauważyć można, że treści dotyczące rozwoju seksualnego, zachowań seksualnych oraz edukacji seksualnej osób z zaburzeniami ze spektrum autyzmu są podejmowane w polskich publikacjach rzadko. W roku 2008 w do- stępnej przez system EBSCO bazie literatury zagranicznej, na temat seksualności osób ze spektrum autyzmu było tylko 20 pozycji¹³. We wrześniu 2014 r. wyszukiwarka wskazała 46 publikacji (autism, sexuality).

Dojrzewanie fizyczne u osób zaburzeniem ze spektrum au- tyzmu zazwyczaj przebiega normalnie, czego przejawem jest mię- dzy innymi pojawianie się drugorzędowych cech płciowych, ale dojrzewanie emocjonalne i związane z tym seksualne, jest znacznie wydłużone, opóźnione¹⁴ lub przebiega charakterystycznie dla danej osoby, co potwierdziły także opinie uzyskane od matek w niniej- szym pilotażu.

Osoby w normie intelektualnej z zaburzeniem spektrum au- tyzmu (w normie intelektualnej) mają pragnienie kontaktów spo- łecznych i stosunków seksualnych; brak realizacji tych zachowań wynika z upośledzenia w zakresie odpowiedniego rozumienia i budowania relacji. Zachowania badanych piętnastolatków ze spek- trum autyzmu odpowiadały zachowaniom dziesięciolatków bez takiego rozpoznania¹⁵, co obserwowane jest także przez polskie respondentki.

Różnicę zauważa się w podejściu do problemu seksualności ro- dziców osób z zaburzeniami ze spektrum autyzmu w Polsce, w porównaniu do wyników zagranicznych badań, które wykazały że seksualność autystycznych podopiecznych była wysoko na liście

________________

13 A. Sullivan, L.C. Caterino, Addressing the Sexuality and Sex Education of Indi- viduals with Autism Spectrum Disorders, “Education and Treatment of Children” 2008, vol. 31, No. 3, s. 381-394.

14 Ibidem.

15 M.A. Stokes, A. Kaur, High functioning autism and sexuality: A parental perspec- tive, “Autism” 2005, nr 9(3), s. 266-289.

głównych problemów, w których rodzice szukali pomocy i wspar- cia¹⁶. Może wynikać to z faktu, że temat seksualności w Polsce jest tematem tabu, a seksualność niepełnosprawnych tym bardziej jest zagadnieniem, o którym nie często się mówi, nawet w gronie specjalistów i badaniach naukowych.

Z kolei w innych badaniach¹⁷ wykazano brak wglądu w moty- wy swojego działania, ograniczone rozumienie i świadomość sytua- cji społecznych, ograniczoną empatię, ponadto brak hamowania i wiedzy, a także troski, zmniejszone rozpoznawanie emocji oraz trwałe, powtarzające się i stereotypowe zachowania. Uzyskane w badaniach pilotażowych wyniki korespondują z powyższymi wnioskami.

Inne badania¹⁸ akcentują większą potrzebę wiedzy w zakresie zmieniającego się ciała i funkcji organizmu u osób z zespołem Aspergera. W niniejszych badaniach pilotażowych rodzice adole- scentów podają, że kwestia fizjologii jest rozpoznawana przez ich synów, natomiast pogłębienia i zdobycia wyższych kompetencji upatrują w rozwoju emocjonalnym.

Niniejsze badania miały w zamierzeniu stać się przyczynkiem do bardziej pogłębionych analiz i eksploracji danej tematyki, a w przy- szłości także do wyciagnięcia szerszych wniosków i przełożenia ich na grunt praktyki.

Bibliografia

Atwood T., Zespół Aspergera. Kompletny przewodnik, Harmonia Universalis, Gdańsk 2013.

________________

16 N. van Son-Schoones, P. van Bilsen, Sexuality and autism: a pilotstudy of parents, health care workers and autistic persons, “International Journal of Adolescent Medicine and Health” 1995, nr 8, s. 87-101.

17 M. Stokes, N. Newton, A. Kaur, Stalking, and social and romantic functioning among adolescents and adults with autism spectrum disorder, “Journal of Autism and Developmental Disorders” 2007, nr 37, s. 1969-1986.

18 I. Henault, Asperger’s Syndrome and Sexuality: From Adolescence through Adulthood, Jessica Kingsley Birmingham, AL, USA EBSCO Industries, Inc., London 2006.

Aylaz R., Yılmaz U., Polat, S., Effect of Difficulties Experienced by Parents of Autistic Children on Their Sexual Life: A Qualitative Study, “Sexuality and Disability” 2016, nr 30.

Ballan M.S., Parental Perspectives of Communication about Sexuality in Families of Chil- dren with Autism Spectrum Disorders, “Journal of Autism and Developmental Disorders” 2012, nr 42.

Baron-Cohen S., Mindblindness: An essay on autism and theory of mind. Dept of Exper- imental Psychology, US: The MIT Press, Cambridge 1995.

Bellon-Harn M.L., Harn W.E., Profiles of social communicative competence in middle school children with Asperger syndrome: Two case studies, “Child Language Teach- ing and Therapy” 2006, nr 22, 1.

Castelli F., Understanding emotions from standardized facial expressions in autism and normal development, “Autistic Society” 2005, nr 9, 4.

Castelli F., Frith C., Happe F. Frith U., Autism, Asperger syndrome and brain mecha- nisms for the attribution of mental states to animated shapes, “Brain” 2002, Vol. 125(8).

Colle L., Baron-Cohen S., Hill J., Do Children with Autism have a Theory of Mind?

A Non-verbal. Test of Autism vs. Specific Language Impairment, “Journal of Autism and Developmental Disorders” 2007, nr 37.

Diagnostic and statistical manual of mental disorders. Fifth edition. DSM-5. 2013.

American Psychiatric Association.

Frith U., Autism: Explaining the Enigma, Blackwell Pub, Cambridge 2003.

Frith U., Autyzm. Wyjaśnienie tajemnic, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2008.

Gulczyńska A., Rodzinne uwarunkowania aktywności seksualnej młodych dorosłych, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2009.

Hellemans H., Colson K., Verbraeken C., Vermeiren R., Deboutte D., Sexual behavior in high-functioning male adolescents and young adults with autism spectrum disorders

“Journalof Autism and Developmental Disorders” 2007, nr 37.

Henault I., Asperger’s Syndrome and Sexuality: From Adolescence through Adulthood, London 2006.

Imieliński K., Zarys seksuologii i seksiatrii, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekar- skich, Warszawa 1986.

Jankowiak B., Aktywność seksualna nauczycieli a jakość i trwałość ich związków partner- skich, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2010.

Kościelska M., Niechciana seksualność. O ludzkich potrzebach osób niepełnosprawnych intelektualnie, Wydawnictwo Jacek Santorski & Co, Warszawa 2004.

Kryteria diagnostyczne według DSM-IV-TR. 2008, Redakcja wydania polskiego Jacek Wciórka. Wydawnictwo Elsevier, 2008

Maljaars J., Noens I., Jansen R., Scholte E., van Berckelaer-Onnes I., Intentional com- munication in nonverbal and verbal low-functioning children with autism, “Journal of Communication Disorders” 2011, Vol. 44 Issue 6.

Matthews N.L., Goldberg W.A., Lukowski A.F., Osann K., Abdullah M.M., Ly A.R., Thorsen K., Spence M.A., Does theory of mind performance differ in children with early-onset and regressive autism?, „Developmental Science” 2012, nr 15, 1.

Pisula E., Autyzm. Od badań mózgu do praktyki psychologicznej, Sopot 2012.

Sullivan A., Caterino L.C., Addressing the Sexuality and Sex Education of Individuals with Autism Spectrum Disorders, “Education and Treatment of Children” 2008, vol. 31, No. 3.

Rybakowski F., Białek A., Chojnicka I., Dziechciarz P., Horvath A., Janas-Kozik M., Jeziorek A., Pisula E., Piwowarczyk A., Słopień A., Sykut-Cegielska J., Szajew- ska H., Szczałuba K., Szymańska K., Urbanek K., Waligórska A., Wojciechow- ska A., Wroniszewski M., Dunajska A., Zaburzenia ze spektrum autyzmu – epide- miologia, objawy, współzachorowalność i rozpoznawanie, „Psychiatria Polska” 2014, nr 48 (4).

Steinberg L., Monahan K.C., Adolescents’ Exposure to Sexy Media Does Not Hasten the Initiation of Sexual Intercourse “, Developmental Psychology” 2010, Vol. 47, No. 2.

Stokes M., Newton N., Kaur A., Stalking, and social and romantic functioning among adolescents and adults with autism spectrum disorder, “Journal of Autism and De- velopmental Disorders” 2007, nr 37.

Stokes M.A., Kaur A., High functioning autism and sexuality: A parental perspective,

“Autism” 2005, nr 9 (3).

Van Son-Schoones N., Van Bilsen P., Sexuality and autism: a pilotstudy of parents, health care workers and autistic persons, “International Journal of Adolescent Medicine and Health” 1995, nr 8.

Winczura B., Dziecko z autyzmem, Terapia deficytów poznawczych a teoria umysłu, Ofi- cyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2008.

Wojciechowska A., Pomiędzy dzieciństwem a dorosłością – o dorastaniu osób z zespołem Aspergera, „Studia Edukacyjne” 2013a, nr 25.

Wojciechowska A., Wśród ludzi na własnych zasadach? O możliwościach i ograniczeniach w budowaniu relacji z rówieśnikami przez młodzież z zespołem Aspergera, „Studia Edukacyjne” 2013b nr 28.

Zielona-Jenek M., Chodecka A., Jestem dziewczynką, jestem chłopcem. Jak wspomagać rozwój seksualny dziecka, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2010.

Interdisciplinary Contexts of Special Pedagogy NUMBER 19/2017

A

W

, A

G

Sexual behaviour of children and teenagers with autism spectrum disorders.

Pilot study results

ABSTRACT: Anna Wojciechowska, Anna Gulczyńska, Sexual behaviour of children and teenagers with autism spectrum disorders. Pilot study results. Interdisciplinary Contexts of Special Pedagogy, No. 19, Poznań 2017. Pp. 91–108. Adam Mickiewicz University Press.

ISSN 2300-391X

In the article the results of pilot studies concerning manifestation of sexuality in a group of children and youth with autism spectrum disorder were presented. The research is divided into two fundamental parts. In the first part – the shorter one, definitions and conceptions were outlined. The subject of sexuality and functioning of people with autism spectrum disorders regarding social behaviours was also discussed. In the second part, the findings of own studies conducted on a group of mothers of children and youth with autism spectrum disorder were presented.

KEY WORDS: autism, children, sexual behaviors, youth

1. Theoretical background

1. Human sexual behaviours are not an isolated field of life which might be separated from other activities. They constitute an integral part of personality, even the one developing and manifest- ing itself in a non-normative and non-typical way. The more so, in the functioning of people with particular disorders, separating the

sexual sphere from other aspects of life seems impossible. It influ- ences those aspects, which in return affect the sexuality. “A man is born with a physiological potential of sexuality which is continu- ously formed by life experience; sexuality is conditioned by inte- grated activity of biological, psychological and social-cultural fac- tors” (Imieliński 1986 s: 28). Sexuality is a permanent human attribute, constantly dynamic – undergoing changes, both in biolog- ical (physiological) sphere, as well as in psycho-social one. Moreo- ver also within the transactions taking place between these areas.

The aforementioned assumptions underlie the ecological model of sexuality of Whalen and Schmidta (ibid.), treating sexual apetention as a disposition formed on the grounds of innate features and de- veloped under the influence of acquired features. The first area is formed by biophysiology – with an appropriate genetic programme, proper development of organism, including cortical centres, sub- cortical centres, peripheral nerves, receptors and hormones. The other area is formed by acquired characteristics – created in the pro- cess of learning and gaining experience, related mostly to educa- tional and culture-related factors (Imieliński 1986: 40; Gulczyńska 2009; Jankowiak 2010, Steinberg, Monahan 2010).

Applying the aforementioned assumptions to people with au- tism spectrum disorders we state that: dysfunctions displayed by them are non-specific, therefore it is difficult to indicate a specific damage of cortical centres or peripheral nerves connected with sex- ual behaviours. Given the state of the art we might presume that biological (physiological) background of sexual behaviour is similar to that of people with no development disorders. The existing dif- ferences in sexual functioning are caused rather by limited ability to establish, maintain and develop interpersonal relations, particularly by deficits within the theory of mind¹.

________________

1 The concept of theory of mind (related terms: mentalizing, – mindreading) refers to a system of concepts and rules, enabling people to predict and explain other people’s behaviours by reffering to unobservable states of mind, namely desires, beliefs, intentions etc. It is the ability to interpret one’s own actions and those of

2. With regard to people with autism spectrum disorders, social functioning sphere constitutes, apart from communication and ac- tivity disorders, the area with significant deficits observed. They refer to establishing contacts with people, social understanding, recognising and understanding emotions, as well as disorders of the theory of mind – basis for proper existence among people. The area of social functioning in classification DSM-5 was combined with communication abilities of people with autism spectrum disorders and was given a term of social communication disorders (DSM- 5).

Such approach shows how significant the communication sphere is within the social context thus more aptly characterising the problem which plays an important role in considerations on the sexuality of children and adolescents with autism spectrum disorders.

Analysing diagnostics criteria (see ICD-10, DSM-5) and subject literature (see e. g. Maljaars et al. 2011; Pisula 2012; Frith 2008;

Winczura 2005), we might conclude that the greatest difficulty in the school years for children and adolescents with autism spectrum disorders lies in undertaking interactions, maintaining contact with another person and building relations based on mutual benefits and exchange. Such behaviour is based on proper development of the theory of mind. The ability to comprehend that a human has feel- ings, thoughts and beliefs which might not be a precise and realistic reflection of reality, is a significant aspect of social understanding referred to as the theory of mind (the ability of mindreading or, as referred to by other authors, the ability to metalize (see Baron- Cohen 1995; Castelli, Frith, Happe, Frith 2002). Such ability enables to approach psychological states of other people and predict their behaviour (Colle, Baron-Cohen, Hill 2006). The authors also empha- size that assessment of this particular sphere is related to verbal abilities of a person, and the knowledge of the development of this ability in speech-impaired children and autistic people with intellec- tual disability is scarce (ibid.).

________________

others as driven by the states of mind (Baron-Cohen 1995; Frith 2003; Winczu- ra 2008).

Researchers also observe that people with autism spectrum dis- orders displaying proper early development followed by later re- gression of the developed skills, contrary to children whose autism was detected already during the first year of their lives, display better skills in the early development of the theory of mind (Mat- thews et al. 2012).

This aspect is significant also with regard to sexual behaviours of children and adolescents with autism spectrum disorders. It indi- cates that social perception of reality is not only related to intellec- tual capacity, but to linguistic abilities of such person as well, which should considerably determine (in its wider sense) the education of children and adolescents displaying the development disorders in question.

To sum up, a person with autism spectrum disorders in the pe- riod of adolescence is subject to the same changes as a teenager at the same age displaying no developmental disorders. However, the perception of oneself and the process of accepting changes taking place in one’s organism depends on many factors, not only external, but also cognitive abilities and social-emotional skills (Wojciechow- ska 2013a). It is by identification with a social group and assuming new roles, that a young man begins to perceive himself/herself as other people’s peer or the one different from the surrounding peo- ple. A student with autism spectrum disorders functioning on the level of intellectual standards often notices his/her distinctness from their peers. And the older he/she gets, the more aware he/she is of difficulties in establishing peer relationships (Atwood 2013;

Wojciechowska 2013b).

2. Research method and research sample characteristics

The original questionnaire prepared on the grounds of literature analysis was used (including: Ballan 2012; Aylaz, Yılmaz, Polat 2012; Zielona-Jenek, Chodecka 2010; Hellemans, Colson, Ver- braeken, Vermeiren, Deboutte 2007; Kościelska 2004; Atwood 2013;

Bellon-Harn, Harn 2006; Castelli 2005) as well as the observation of children and adolescents with autism spectrum disorders. Since this is the pilot study, mothers taking part in it were asked to provide remarks and comments which would be taken into account while producing the final version of the tool.

Although the assumed target research sample were parents of children and with autism spectrum disorders, yet the questionnaire was filled in only by mothers. It is most probably caused by the fact that mothers have the most extensive knowledge comprising infor- mation required by the questionnaire and they spend the most time with their child.

Eighteen mothers of children from grades IV–VI of primary school and twenty mothers of junior high school (gymnasium) stu- dents. The questionnaire was anonymous – filled in in paper or through a website. Due to discomfort caused by the subject of the study as declared by the parents, 38 questionnaires were received altogether for the purpose of this pilot study.

The respondents filling in the questionnaire about primary school students were mothers – mostly of boys (69%), the oldest respondent was 55, the youngest 34, coming mostly from towns (up to 200 residents). Most of the mothers describe themselves as Catho- lic believers, yet irregularly practising.

The respondents filling in the questionnaire on junior high school students were mothers of boys, the oldest respondent being 51, the youngest 38, coming mostly from big cities (over 200 thousand of residents). Except for the people regarding themselves religiously undeclared, forming the smallest group, the remaining part of the results distributed among: non-believers, believers, non-practising believers, irregularly practicing believers, regularly practicing be- lievers was the same (20% each).

The decision was made to present the result in percentage, in order to demonstrate the frequency of occurrence of a given opinion or behaviour in the sample. The Authors emphasize that the application of percentage results in such a small research sam- ple is only supposed to indicate a certain tendency, the direction of

which shall be verified in further studies. Yet it by no means au- thorises to generalise about the results with regard to the whole population.

3. Research problems

The demonstration of the results of the pilot study aims at pre- senting of mothers’ opinions on sexual behaviours of their children (grades 4–6 of primary school) and youth (junior high school – gimnasium) with autism spectrum disorders. Both their type and the frequency of occurrence was analysed.

The following research problems were stated:

1. What sources of knowledge on the sexual development are used by the mothers of children and teenagers with autism spectrum disorders?

2. What sources of knowledge on their sexual development are used by children and teenagers with autism spectrum disor- ders?

3. Are there any differences – and if so, what are they – accord- ing to the mothers of autistic children and teenagers, in the sexual development of their children compared to the chil- dren and teenagers with no autism spectrum disorders.

4. What symptoms of precocious puberty in children and youths with autism spectrum disorders are observed by mothers and what is their frequency of occurrence?

4. Results of the pilot studies

1. Primary school:

Behaviours described by the mothers concerned the majority of boys with autism spectrum disorders. Almost half of the children display standard intellectual capacity, and the other half is diag- nosed with intellectual disability. Most of the children speak, only

some of them use alternative communication. Children attend spe- cial schools, mass education schools or integration classes. Sexual education classes are conducted in almost half of the schools, are not conducted in almost half of the schools, and a couple of re- spondents have no knowledge of that. Majority of children do not participate in the classes. Over half of the mothers claim that they were not asked to give their consent to the child’s participation in the classes of preparation to family life (sexual education classes).

In the question about the source of knowledge on the sexual de- velopment of their children, mothers could give more than one an- swer (table 1).

Literature is on the first place, followed by: the Internet, other parents, teachers, therapists and other (including a lecture given by a specialist).

Table 1. The source of knowledge on the sexual development of primary schools children

No. Source Per cent

1 Scientific literature and popular-science literature 81

2 Internet 62

3 Other parents 50

4 Therapists 42

5 Teachers 29

6 Other 10

Source: proprietary research

According to the mothers, their children gain knowledge on sexual development from the Internet (over 80%), TV (over 50%), therapists and literature (18% each), as well as other sources, for instance parents.

Subsequently, the question was asked, what difference there is between the sexual development of non-autistic children and that of the children with autism spectrum disorders?

The answers given were classified into six categories: no differ- ence, no awareness of the changes taking place in their organism and no sense of socially accepted behaviour (the aforementioned answers constituted 90%, with a similar distribution between groups), the remaining categories being: no symptoms of the child’s sexuality observed and: “children with autism spectrum are more sensitive in this respect, more sensitive to their own sexuality” and I don’t know (the answers constituted 10%).

Further on a question was asked, how often a particular behav- iour is observed in a child (mothers could choose between answers from: 0 – never to 4 – permanent occurrence).

The question about observable symptoms of precocious puberty in their children was answered by 20% respondents with the decla- ration that they do not notice any, for 30% such symptoms are still present or quite frequent (20%), for the remaining 30% they are ob- served only seldom or sometimes. The answers to the question if the mothers observe the increased need for privacy in their children correspond with the aforementioned. Almost 20% answers “no”, 45% seldom notices such a need, the remaining respondents – very often or constantly. Majority of mothers (over 70%) however states that they do not observe any embarrassment or increased shyness related to sexuality issue or changes in their bodies, 20% rarely no- tice such behaviour, and hardly 10% constantly. A similar percent- age (over 70%) observes no fear of their own normality, 20% rarely notices its symptoms, and 10% quite often.

Over 50% of mothers were not asked by their children about sexuality, almost 30% rarely, 20% often and very often. Interest in the opposite sex is not observed by over 60% of respondents, and about 40% seldom notices such symptoms. 60% of the mothers no- tice the interest in the topic of how babies are made, namely 30%

seldom, 30% often and very often. It corresponds with the observed interest in differences in the way boys and girls are built: seldom 35%, often and very often 30%.

For a majority of mothers the most difficult behaviours are those related to taking clothes off in public, cuddling and kissing other

people (30% each), followed by masturbation, and further: seeking pornographic content on the Internet and uttering comments of sexual nature aloud (almost 20% each utterance).

No respondents observe kissing or attempts made by their chil- dren from grades IV–VI of both peers – of the same sex, as well as of opposite sex. At the same time, over 80% of the mothers observed no exhibitionistic behaviour. A similar percentage of respondents noticed no masturbation symptoms of their children. Over 60% of the mothers thinks that their children do not touch their intimate parts in the presence of other people, 30% claims that such behav- iour occurs very seldom, and nearly 10%, that often. When an emo- tional factor is added – fear or excitement – the results undergo changes only with regard to distribution of rarely (20% with such behaviour) and often (20%). 90% of the respondents states that they haven’t noticed their children seeking sexual content on the Internet or TV or demonstrate their intimate parts to other children.

Including sexual behaviour in the element of play is rare (80%

lack such behaviour, 20% occurs rarely). Similarly, participation in plays considered proper for the opposite sex (with over 70% it does not occur, with 20% occurs rarely, only with 10% occurs often). Ma- jority of the mothers (over 70%) failed to observe negative com- ments on children of the opposite sex (e. g. girls are stupid or: boys are dumb and noisy), such behaviour being rarely observed by 10%

of the respondents, and often by almost 20%. Peeping at children, when they are in the bathroom is absent from a majority (90%) of children, and 10% does it constantly. Whereas the attempts at enter- ing a toilet with other people rather do not occur (60%), rarely occur (20%), often or very often in the case of 10%.

45% of children do not strive for being hugged and do not cuddle to other children, whereas most children demand being hugged by adults (40% very often and often, 50% seldom), yet a considerable ma- jority (over 70%) makes no attempts at kissing adult women at school, foundation, counselling centre, and occasional behaviours are rarely observed. Over half of the respondents claim to observe imitations of teen dancing (over 30% rarely, 10% often and very often as well).

2. Junior high school:

The analysed behaviour concerned only boys, the oldest being 18, the youngest 14 years old. Majority of the respondents’ children display standard intellectual capacity. All of them demonstrate ver- bal communication. Adolescents attend special schools, mass educa- tion schools or integration classes. Sexual education classes took place in over half of the schools, and only a couple of the respond- ents have no knowledge in this topic. Over half of the teenagers participate in such classes. Nearly half of the respondents claim that they were asked to give consent to the child’s participation in the preparation to family life (sexual education) classes), the same number declares that they were not asked.

When asked the question about the source of knowledge on sexual development of their children mothers could give more than one answer (table 2). They enumerated in the following order: liter- ature (scientific, popular – science), other parents, Internet, thera- pists, conversation with a child, TV, teachers, their own studies and training.

According to the mothers, their children learn about sexual de- velopment from the Internet (nearly 80%), from peers (over 60%), TV (over 50%) and therapists (over 20%).

Table 2. Sources of knowledge about sexual development of their junior high school children

No. Source Per cent

1 Scientific Literature and popular-science literature 65

2 Other parents 62

3 Internet 57

4 Therapists 55

5 Conversations with a child 29

6 TV 10

7 Teachers 10

8 Own studies and training 10

Based on author’s own research