Rosyjska obecność w Albanii w I połowie XX wieku

(1)

Tadeusz Czekalski

Rosyjska obecność w Albanii w I połowie XX wieku

Gdy bada się historięAlbanii w I połowie XX wieku, wydaje się czymś oczywi stym, że pojęcie „obecności rosyjskiej” kojarzy sięgłównie z obecnością w okresie po zakończeniu II wojny światowej, kiedy zarówno systemy ustrojowe, jak i uwa runkowania polityczne skazywały oba państwa na współpracę. Analizując kulisy współpracy wlatach 1944-1961,warto jednak zastanowić się,naile obecnośćrosyj

ska w tej części Bałkanów stanowiła dla Albańczyków całkowicie nowe zjawisko, a w jakim stopniu mogła odwoływać się do wcześniejszych kontaktów albańsko- -rosyjskich. Charakteryzując ten problem wodniesieniu do XIX w., a takżedo po

czątku XX w., trzeba pamiętaćo odległości dzielącej Rosję od ziem dzisiejszej Al banii, o różnicach wyznaniowych, a także o wsparciu rosyjskim dla prawosławnych państwbałkańskich, zregułykwestionujących odrębną tożsamośćalbańską.

W początkach lat 50., kiedy przyjaźń albańsko-sowiecka osiągnęła punktkul

minacyjny, historycy rosyjscy odnaleźli dokument pochodzący z 1759 r., wktórym ludnośćalbańskiej Himary zwracała się do carycy Rosji Elżbiety z prośbą oopiekę1.

Trudno traktować tendokument inaczej jaktylko niewiele znaczącyepizod, któremu z potrzeby chwili nadano szczególne znaczenie polityczne. Jednak XVIII-wieczna historia Półwyspu Bałkańskiego przynosi pierwsze, znacznie poważniejsze przy

kłady kontaktów rosyjsko-albańskich. W 1770 r. dotarła do zachodnich wybrzeży Półwyspu Bałkańskiegoeskadra braci Orłowów, z zamiaremwszczęcia powstania antyosmańskiego naBałkanach. O ile w tym konflikcie Greków umieszczasięraczej po jednej stroniekonfliktu, o tyle Albańczycy występują poobu stronach - zarówno wspierając Turcję osmańską w walce przeciwko powstańcom, jak teżw szeregach powstańców działających po stronie rosyjskiej2. Jeszcze poważniejsze konsekwencje polityczne miało przejęcie przez Rosję kontroli nad Wyspami Jońskimi w 1799 r.

Przez kolejne osiem lat albańskojęzyczna część Półwyspu Bałkańskiego sąsiado

1 A. R r a p o, Histori e Himarès nga Parahistoria deri me 1939, Tirane 2002, s. 66; zob. też:

„Buletin per Shkencat Shoqerore”, Tirane 1955/2, s. 156-159.

2 S. Batalden, Catherine Il's Greek prelate: Eugenios Voulgaris in Russia 1771-1806, New York 1982, s. 26.

(2)

wałaz obszarem stanowiącym praktycznie rosyjski protektorat(oficjalnie rosyjsko- -turecki). Co więcej, znaczn część poddanych rezydujących na Kortu rosyjskich gubernatorów stanowiła ludność albańskojęzyczna,zamieszkującaWyspy Jońskie.

Albańczycywyznania prawosławnego wchodzilitakżew skład pierwszychformacji ochotniczych,tworzonych przez Rosjan’. W opinii Thomasa Hughesa plany rosyj skieprzewidywałytakże formowanie naKorfu jednostek złożonych z Albańczyków, które w przyszłości miały walczyć przeciwko Alemu Paszyz Tepeleny34.

3 Nicholas Pappas zwraca uwagę w swojej pracy na specyfikę użycia słowa „Albańczycy”, które na przełomie XVIII/XIX w. oznaczało zarówno grupę etniczną, jak też pewien charaktery

styczny sposób ubierania i uzbrojenia; zob. N.Ch. Pappas, Greeks in Russian military service in the late 18'h and early 19th centuries, Thessaloniki 1991, s. 107-109, 146.

4 Th.S. Hughes, Travels in Sicily, Greece and Albania, London 1820, vol. 2, s. 175.

5 J. О 1 s o n, L.B. Pappas, N.Ch. P a p p a s, An Ethnohistorical Dictionary of the Russian and Soviet Empire, Greenwod Publishing Group 1994, s. 28.

6 N.S. D i e r ż a w i n, Albancy-Arnauty na priazowie Ukrainskoj SRR, „Sowietskaja etnogra

fia” 1948, nr 2; J. К u p e r m a n, Marszrutami zielienowo turizma, „Melitopolskie Wiedomosti”

2010, nr 32, s. 4.

7 Śladem obecności albańskiej w mieście pozostają nazwy dwóch ulic: Arnaucka i Mała Ar- naucka, uwiecznione na kartach powieści 12 krzeseł Ilji Ufa i Eugeniusza Piętrowa.

* N. С 1 а у e r, Ne fillim te nacionalizmit Shqiptar, Tirane 2009, s. 105.

Po niepowodzeniu misji braci Orłów, w 1774 r. wrazz Rosjanami Bałkany opu

ściły powstałe tam formacje ochotnicze, tworząc zalążek społeczności albańskiej w Rosji. Liczebność tej pierwszejmigracji określasię natysiąc żołnierzy i 650 człon

kówich rodzin. Większość albańskojęzycznych przybyszy osiedlono w rejonie nad czarnomorskim. W 1778 r. jako Albanskije vojsko walczyli oni przeciwko Tatarom krymskim5. Z czasem znaczna część spośród nich uległa hellenizacji, szczególnie w rejonieBałakławy,gdzie dominowałaludność greckojęzyczna. Ci, którzyzacho wali język i obyczaje albańskie, w 1862 r. zasiedlili trzy wsie w obłasti zaporo skiej, nad Morzem Azowskim. Potomkowie albańskich osadników żyjądo dzisiaj w ukraińskich wsiach: Gamowka (Гамовка, dawniej Джан-дран), Georgijewka (Георгиевка, d. Тююшки) i Dewinskoje (Девнинское, d. Таз)6. W XIX w. była to jedna zdwóch społeczności albańskich na terenie Rosji. Większą rolę w kontaktach

między Rosją a Albańczykami odgrywałaalbańskojęzyczna społeczność w Odessie.

Pierwsi Albańczycy (głównie marynarze służący wcarskiejflocie) osiedlali się tam w 1791 r.,ale rozwójtej społeczności nastąpił w II połowie XIX w., kiedy docierali tam coraz częściej albańscy i greccy kupcy zokolic Korczy7.

Komunikację ziem albańskich z południową Rosją znaczącoułatwiła zbudowa

na w 1882 r.droga z Bitoli do Korczy. Połączenie Korczy z Bitolą i Janinąułatwiło też migrację poprzez Macedonię. Większość albańskich emigrantów docierała naj pierwdo Bukaresztu, gdzie działała silna społecznośćalbańska, a stamtąd muzuł manie migrowalido miast tureckich, zaś prawosławni w kierunku Rumunii i Rosji.

Badanianad migracją zarobkową zewsi w południowej Albanii wlatach 1912-1913 określałykierunek odeski jako jeden zpięciu najważniejszych kierunków migracji - po Stambule, Salonikach, Aleksandrii i StanachZjednoczonych Ameryki8 *.Nie na

(3)

Rosyjska obecność w Albanii w I połowie XIX wieku 159

leży przeceniaćroliodeskich Albańczyków w procesie odrodzenia narodowego, choć w latach 1903-1904 znaczna część pism albańskiegoruchu narodowego, wydawa nych w Sofii i Bukareszcie miała swoich prenumeratorów w Odessie. Z tej spo

łeczności odeskich Albańczyków wywodzili się pierwsi bolszewiccy agitatorzy, działający w początkach lat 20. w Albanii. Pierwszym albańskim komunistąmiał być Kostandin Boshnjaku,kupiec zOdessy, którybył bezpośrednim świadkiemwy

darzeńrozgrywających się w Rosji. Po przyjeździe do Albanii w 1923 r. Boshnjaku próbował szukać zwolenników w gronieradykalnej organizacji młodzieżowej Bash- kimi, ale bez powodzenia9.

’ D. B u s k y, Communism in history and theory. The European experience, Greenwood 2002, s. 28.

"' N. C 1 ay e r, op. cit., s. 478.

11 Od 1902 r. działał rosyjski konsulat w Mitrovicy, o którym Miranda Vickers piszę, że bar

dziej niż ochroną ludności słowiańskiej zajmował się monitorowaniem działań austro-węgier- skich wśród katolików albańskich, zob. M. Vickers, Between Serb and Albanian. A History of Kosovo, New York 1998, s. 59. Zob. też: A. G i z a, Kwestia albańska w polityce Rosji na przeło

mie XIXi XXw., „Balcanica Posnanensia” 1999, t. IX/X, s. 177-186.

12 K. K e r ę i k u, Zhvillimi i shendetesor ne Shkoder gjate moshes XVIII-XX, TiranS 1962, s. 42.

Wśród miast albańskich szczególnie bliskie związki z Rosją utrzymywała Kor cza.Miasto to, uważane przez samych Albańczyków zanajbardziejatrakcyjne miej

scespotkań rodaków przyjeżdżających zRumunii, Bułgarii, Stanów Zjednoczonych czy z Rosji, było zarazem ośrodkiem centralnym albańskiego ruchu narodowego.

Jegoczołowi przedstawiciele, działającypodkoniec XIX w., w większości byli wy

znaniaprawosławnego i zdecydowanie bliżej im było do Odessy niż do Stambułu.

Dla Albańczyków z Korczy większe zagrożenie stanowili Grecy, wspierani przez Stambuł,niż Serbowie i Czarnogórcywspierani przezRosję.

Większeobawy wobec Rosji zgłaszali mieszkańcy północno-zachodniejAlbanii.

Dla nich przyczółkiem Rosji na Bałkanach pozostawała Czarnogóra -Albańczycy używalinawet wodniesieniu do północnego sąsiada pojęcia „kelysh te Rusise” (ro

syjskie szczenię)10 11. Pojęcie„agentówrosyjskich” działających na ziemiach albańskich przed 1912 r. najczęściej odnoszono właśnie do przybyszy z Czarnogóry". Trud

nooszacować liczebność Rosjan mieszkających w Szkodrze wpoczątkach XX w., ale w pracach zzakresu historii społecznej Szkodry nazwiska Rosjan odnajdujemy zarównow gronie lekarzy praktykującychw tym mieście, jak też muzyków12.

JeślinawetAlbańczycy odczuwaliniechęć czy wrogość wobec carskiej Rosji, to pojawieniesięnowej Rosji (bolszewickiej) powitali z wyraźną sympatią.Przychylne komentarze śledzące z zainteresowaniem wydarzenia rewolucji bolszewickiej można zauważyć w prasie albańskiej już wlistopadzie 1917 r. 8 listopada 1917 r. wydawa ny wSzkodrze dziennik „Posta e Shąypnies” (Poczta Albanii) donosił o powstaniu w Piotrogrodzie, w którym „zwyciężyli robotnicy i żołnierze”. Albańczycy z sym patią pisali o maksymalistach - jakokreślanowAlbanii bolszewików - zwłaszcza wtedy, kiedy w Moskwie ujawniono treść traktatu londyńskiegoz 1915 r., przewidu

jącego rozbiórziem albańskich. Wiadomościo tym, codzieje się w Rosji, docierały

(4)

zdumiewająco szybko do Szkodry, a w artykułach poświęconych bolszewizmowi doceniano zarówno pokojowe inicjatywy Lenina, jak też proalbańskie stanowisko nowych władz.

Pomysł, aby nawiązać stosunki dyplomatycznezRosjąbolszewicką,pojawił się w Albanii w początkach 1923 r13. Sondowanie opinii przedstawicieli państw zachod

nich zniechęciło autora tego pomysłu, Ahmeda Zogu, do kontynuowania rozmów z Rosjanami. W czerwcu 1924 r. w Albanii doszło do zamachu stanu, w wyniku którego na czele rządu stanął Fan Noli, a najbardziej wpływowy wówczas polityk Ahmed Zogu został zmuszonydo opuszczenia kraju. Przynosząc ze sobą ideę re

wolucyjnych zmian w Albanii, Noli nie uzyskał spodziewanego poparcia ze strony państw zachodnich. Pozycja międzynarodowa rządu Fana Noliego uległa dalszemu pogorszeniu, kiedy wysunął propozycję nawiązania stosunków dyplomatycznych z ZSRR. Nieśmiało wyrażona przez stronę albańskąpropozycja spowodowała, że 16 grudnia 1924r. do Tirany przyjechał poseł sowiecki wAtenach - Arkadij Kra- kowiecki, aby zainicjować procedurę ustanowienia stosunków dyplomatycznych.

Wobec naciskówna władzealbańskie i niestabilnej sytuacji w kraju, wkrótce opuś cił Albanię14. Incydent sowiecki znacząco pogorszył wizerunek rządu albańskiego, ułatwiając zarazem pozyskiwanie sprzymierzeńców przez przebywającegowKróle stwie SHS Ahmeda Zogu.Jak piszę znawca problematyki jugosłowiańskiej -Paskal Milo - dyplomaci Królestwa SHSw 1924 r. rozpowszechniali informacje o przygo towywanymprzez rząd Noliego za pieniądze Moskwypowstaniuw Kosowie15.

13 Zamiarem władz albańskich była repatriacja ludności albańskiej, która-jak określał raport ministerialny - „żyje w Rosji w strasznych warunkach”, zob. Albańskie Archiwum Państwowe (AQSh), Ministerstwo Spraw Zagranicznych, 1923, d. 73, s. 4. Działalność wspomnianego wcześ

niej K. Boshnjaku była też zapewne jedną z przyczyn zaniechania projektu repatriacji odeskich Albańczyków.

14 Formalnie stosunki dyplomatyczne nawiązano w 1934, z inicjatywy sowieckiej. Państwo sowieckie reprezentował w Albanii poseł rezydujący w Atenach. Akredytacja posła sowieckiego Michała Kobeckiego w Tiranie nastąpiła 30 stycznia 1935 r. Nawiązanie stosunków dyploma

tycznych stanowiło czystą formalność, gdyż oba kraje nie utrzymywały praktycznie żadnych kon

taktów ani politycznych, ani ekonomicznych, zob. AQSh, Ministerstwo Spraw Zagranicznych, d. 417, 1935.

15 Plotkom sprzyjał fakt, że w otoczeniu Noliego znajdowała się znacząca grupa działaczy Komitetu Kosowskiego (B. Curri, H. Prishtina), powiązanych z działalnością separatystyczną na tym terenie, zob. P. M i I o, Shqiperia dhe Jugosllavia, Tiranę 1991, s. 270.

16 Z żołnierzami Wrangla Zogu stykał się nie po raz pierwszy. W 1921 r. Rosjanie wspierali wspieraną przez Belgrad separatystyczną Republikę Mirdyty - zob. P. M i 1 o, op. cit., s. 140.

17 Przybywającym do Jugosławii żołnierzom gen. P. Wrangla często proponowano podjęcie służby w straży granicznej - ich zadaniem była ochrona granicy jugosłowiańsko-albańskiej. Służ-

W sierpniu 1924 r.przebywający nawygnaniuAhmed Zogu podpisał szesnasto- punktowe porozumienie z Nikołą Pasiciem. W artykułach 5 i 6 owegoporozumie

nia znalazły się zapisy o utworzeniu żandarmerii, mającej w przyszłości utrzymy wać porządek w Albanii i zapobiegać próbom obalenia reżimu Zogu16. W skład tej żandarmerii mieli wchodzić „oficerowie rosyjscy byłej armii gen. Wrangla, którzy znajdują się obecnie na terytorium Jugosławii”17. Sfinansowanie ich działalności,

(5)

atakże uzbrojenie Rosjan przyjmowała na siebie strona jugosłowiańska.W opera

cji obalenia rządu Fana Noliego, która rozpoczęła się 14 grudnia po stronie Zogu walczyło około7-8 tys. ludzi,zczego stosunkowo niewielką część stanowiliRosja

nie. Wźródłach albańskich spotyka się liczbę 500-800 Rosjan, wewspomnieniach Lwa Sukaczewa pojawia się liczba 108 żołnierzy i oficerów, dowodzonych przez płk. Miklaszewskiego (Rosjanina, który w armii SHS miał stopień pułkownika), większość stanowili Kozacy „wyłapani” przez Miklaszewskiego w Belgradzie18. Niewielki oddziałRosjan odegrał decydującą rolęw działaniach na kierunku Debar- Peshkopi-Tirana, który zadecydował o losach tego konfliktu'1’. 26 grudnia Rosjanie przy dźwiękach orkiestry wojskowej, jakoforpoczta oddziałów Zogu, maszerowali ulicamiTirany. Aby zdyskredytować rząd FanaNoliego podano, że strona sowiecka wspomogła go sumą200 tys. rubli. Wątek bolszewicki stał się w 1925 r. jednym z najbardziej dyskredytujących politycznie,co stanowiło pewnenovum. Rok wcześ niej parlamentalbańskiuczciłkilkoma minutami ciszypamięć Włodzimierza Ilicza Lenina i niewywołało to głosów protestuna sali20.

bę w straży granicznej podjęło ok. 4500 Rosjan (J. B a b o v i ć, Political, Social and Personal.

The Encounters of the Russian Emigration in Yugoslavia 1921-1941, „Serbian Studies. Journal of the North American Society for Serbian Studies” 2007, 21 (1), s. 25).

'· L. Sukaczew, W Albanii, http://xxl3.ru/belie/v_albanii.htm; A. Puto, Demokracia e rrthuar, Tiranę 1990, s. 228-231. Rozbieżność w szacunkach wynika zapewne z tego, że zale

dwie niewielka część Rosjan znajdujących się w Debarze wzięła udział w walkach na terytorium Albanii.

19 Sh. Vu kaj, Bjellogardistet qe kthyen Zogun ne pushtet, MAPO 27 II 2011, s. 26.

211 Bisedimet e Kuvendit Kushtetues, Tiranę 1924, s. 64.

21 L. Sukaczew, W Albanii...

22 Sh. V u k aj, op. cit., s. 27.

Po przejęciu władzy przez Ahmeda Zogu wszyscy Rosjanie pozostali domarca 1925 r., kiedy kończył się kontrakt. Ich 4 działa i 8 karabinów maszynowych miało byćdodatkowym argumentem dlaZogu, gdyby deputowani niechcieli dobrowolnie wybrać gona prezydenta. Po zakończeniu kontraktupowrócił do Belgradu dowódca oddziału Miklaszewski, apozostalipod dowództwem płk. Berestowskiegopozostali w Albanii. Rezydując wTiranie, Rosjanie nosili mundury carskie i rosyjskie odzna czenia, mieli wysokie uposażenia, atym, którzy pozostaną w Albanii i przyjmą oby watelstwo albańskie, Zogu obiecywał dożywotnie uposażenie. Rosjanie podpisali kolejne 3-miesięcznekontrakty, aż do 1926 r.,kiedy oddział został rozformowany21. Nadaljednak chętnie korzystano z ich wiedzy i doświadczenia- zarówno w żan

darmerii, cierpiącej na brak zawodowych żołnierzy,jak i w Gwardii Królewskiej, w skład której wchodzili od 1928 r. W 1939 r. nadal około dwudziestu Rosjan służyło w albańskiej armii i żandarmerii22. Grupa kilkunastu Rosjan pojawiła się w Albanii w 1938 r.,bylito głównie inżynierowie pracującydotądwJugosławii, ale także ludzie kultury. Kilka nazwiskrosyjskichwymieniaLazerRadi, pisząc o życiu kulturalnym Szkodryw latach 30.-byli to głównie literaci lub muzycy (Trimczew,

(6)

Biełkow vel Bellkow)23. Wśródwłaścicieli firm prywatnych, działającychw Albanii w latach 30., odnajdujemy zaledwiedwa nazwiskarosyjskie24.

23 L. R a d i, Shqiperia ne vitet 30-te. Kronika e perjetuar, Tiranę 1995, s. 69.

24 W Korczy działała firma Michaiła Trefiłowa, sprzedająca artykuły techniczne, zaś we Wió

rze niewielki zakład rzemieślniczy, który prowadził Jakow Solomon - I. F i s h t a, zob. Th. Ka- r e c o, Prona private ne Shqiperi 1924-1944 (permes burimeve arkivore e bibliogrąfike), Tiranę

1996, s. 153-154.

25 K. Frasheri, Historia e levi:jes se majte ne Shqiperi dhe themelimin te PKSh-se 1878- -1941 (veshtrim historik me nje shtojce dokumentäre), Tiranę 2006, s. 37.

Po agresji włoskiejw 1939 r. część pozostających wAlbanii Rosjan, jak dowód

cakompanii w Szkodrze, płk Kuczuk Ułagaj, powróciła do Jugosławii, inniwstąpili do jednostek formowanych przez Włochów. W 1942 r. miał pojawić się w Albanii baron rosyjski (Boris De Bade), który planował stworzyć z albańskich Rosjan jed

nostkę walczącą po stronieNiemiec, ale okazało się,żeniemaz kogojej sformować.

Różnie potoczyły się losy wranglistów. Kapitan Bielewski zginął w walce z party

zantami, a rotmistrza Krasienskiego (w 1943 r. kierował trybunałem wojskowym skazującym w trybie doraźnym schwytanych partyzantów) w 1944 r. powieszono w publicznej egzekucji w Tiranie.Z tej grupy oficerów ocalał major armiialbańskiej Lew Sukaczew, który po wojniesłużyłw armii włoskiej wstopniugenerała.

Oddziaływanie Rosji bolszewickiej naAlbanię przybrałonieco inny charakter.

Emigracja polityczna po 1924 r. pozostawała pod dużym wpływem polityków wy

wodzących się z radykalnej organizacji Bashkimi i ewoluowała w kierunku komu

nistycznym. Wmarcu 1925 r. wWiedniu powstałKomitet Narodowo-Rewolucyjny (KONARE), któremu przewodniczył Fan Noli. Organizacja ta powstała,abyprzygo tować obalenie dyktatury Ahmeda Zogu i przywrócić demokratycznestruktury wła dzyw Albanii. Zczasem KONARE zbliżyła się dodziałającejod 1920 r. w Wiedniu Bałkańskiej Federacji Komunistycznej,będącej przybudówkąKominternu. W listo padzie 1927 r. do Moskwy przyjechałprzewodniczący KONARE, Fan Noli, który uczestniczył w KongresiePrzyjaciół Kraju Rad. Kontakty KONARE z organizacja

mi komunistycznymi, nacechowane sympatią do nieznanego bliżej Albańczykom Związku Sowieckiego, doprowadziły do wysłania czternastu młodych działaczy do Moskwy,abymogli się kształcić w szkołach Kominternu. W tej grupieznaleźli się późniejsi przywódcy ruchu komunistycznego: Ali Kelmendi i SejfullaMaleshova.

W 1928 r. działalność KONARE została zawieszona z powodów finansowych.Część jej działaczy, współpracujących z Kominternem, zmieniłanazwę organizacji na Wy

zwolenie Narodowe (ęiirimi Nacional), a jejprzedstawicieli nazywano ęlirimistami (wyzwolicielami).

Pierwsza albańska grupa komunistyczna (Grupi Komunist Shąiptar) powstała 28 sierpnia 1927 r. w Moskwie, a utworzyło ją dwunastu studentów albańskich25. W 1930 r. częśćczłonków grupy moskiewskiej wyjechała do Francji, a część udała się do Albanii. Wśródtej ostatniej grupy szczególnieistotną rolę odgrywał Ali Kel mendi. Pochodzącyz Kosowa Kelmendi studiował w Leningradzie, skąd w 1930 r.

(7)

przyjechał do Albanii26. Z jego inicjatywy grupa robotników związanych wcześniej z syndykalistyczną organizacją Puna (Praca),kierowana przez MihalaLako, utwo

rzyła w Korczy pierwszą grupę komunistyczną na ziemiach albańskich. Działacze grup komunistycznychpod koniec lat 30. szmuglowali do Albanii tłumaczenia lite ratury marksistowskiej i znanych pisarzy sowieckich (Maksym Gorki). Ilość tego typu literatury była tak znacząca, że w 1936 r. rząd albański podjął działania, aby ograniczyć import wywrotowych książek i czasopism27. Obawy władz albańskich potwierdziły się w kwietniu 1937 r., kiedy na kilku budynkach w Korczy poja

wiły się plakaty z hasłem „Rrofte Bolshevizmi” (Niech żyje bolszewizm). Akcja plakatowa wzbudziła duże zaniepokojeniewładz i inwigilację środowisk młodzie żowych. Utworzenie Komunistycznej Partii Albanii 8 listopada 1941 r. nastąpiło w momencie, kiedy większość albańskich komunistów wyszkolonych w Moskwie już nie żyła albo została zmarginalizowana politycznie. Tworzenie pierwszych struktur PKSh odbywało się „pod dyktando” Jugosłowian. Delegaci KPJ - Dusan Mugośai Miladin Popovic - przygotowywali pierwsze dokumenty PKSh i czuwali nad przestrzeganiemdyscypliny partyjnej28. Albańscydziałacze nieznali jeszczetak podstawowych pojęć, jak biuro polityczneczy plenum. Podstawową lekturą teore

tyczną była Historia WKP(b). Krótki kurs, aletylko w przetłumaczonej nieudolnie wersji serbsko-chorwackiej.

26 M. V i c k e r s, The Albanians. A modern History, I.B. Tauris 1999, s. 145.

27 W 1936 r. prefekt Korczy sygnalizował pojawienie się na podległym mu obszarze bro

szur komunistycznych w języku greckim, w tym także dzieł W.I. Lenina. Dokumente e materiale historike nga lufta e popullit Shąiptar per Uri e demokraci (1917-1941), Tiranę 1959, s. 366, 369, 378.

21 K. F r a s h e r i, op. cit., s. 230-232.

Wyzwolenie Albanii w 1944r. odbyło siębezudziałuArmii Czerwonej, a głów nym patronem albańskiej Narodowowyzwoleńczej Armii i powstających struktur władzy stalisię Jugosłowianie. Patronat jugosłowiańskiw latach 1944-1948 zmierzał w kierunku daleko idącej unifikacji obu państw, azarazem ograniczałwpływ Mo

skwyna wydarzenia rozgrywające się w Albanii. Wojskowa misja sowiecka, która w 1944 r.bez konsultacji z Brytyjczykami zadomowiłasię w Albanii, początkowo przy kwaterze głównej Hodży, a od listopada 1944 r. w Tiranie, rok później prze

kształciła się w stałą placówkędyplomatyczną. Na jej czele stanął Dimitrij Czuwa- chin, który w latach 1944-1948 wydawał się pełnić rolę znacznie poważniejszą niż ta, którą określała jego akredytacja. Co najmniej kilkakrotnie odgrywał rolę konsul tanta politycznego EnveraHodży i MehmetaShehu, atakże przygotowywał wizytę kierownictwa albańskiego w Moskwie (lipiec 1947 r.), ukrywając przed Jugosło wianami jej kluczowe aspekty. Kryzys w stosunkach sowiecko-jugosłowiańskich w 1948 r., który doprowadził do wyrzucenia Jugosławii z Kominformu, uczynił z ZSRR strategicznego sojusznika Albanii. Otoczone przez wrogie państwa - Ju gosławię i Grecję, a także przez Włochy-państwo Envera Hodży dokońca lat 50.

swoje przetrwanie uzależniało od bliskiej współpracy z Kremlem i odbezrefleksyj

negonaśladownictwasowieckichwzorów życiapolitycznego i społecznego.

(8)

Pousunięciu jugosłowiańskich doradców wojskowych lukętę zapełnili Rosjanie.

Od Rosjan kopiowanopodręczniki wojskowe,programy szkoleniowe,anawet wzo

ry mundurów. Ponad 400 oficerów albańskichszkoliło się w uczelniach sowieckich.

Przez okres dwunastu lat (1948-1960) armia albańska była w pełni zaopatrywana i szkolona przez stronę sowiecką. Rosjanie podjęli działania, aby zmodernizować armię albańską, któranadal pozostawałana poziomie armii partyzanckiej. Mimo iż na terytorium Albanii nie stacjonowały jednostki Armii Radzieckiej, to w okresie dominacji sowieckiej normą stały się regularne wizyty okrętów Floty Czarnomor

skiej w albańskich portach. We wrześniu 1957 r. zostało podpisane porozumienie albańsko-sowieckie o budowie morskiej bazy wojskowej Pasha Liman w pobliżu Vlory. Planowana baza miała wzmocnić systemobrony wybrzeżaAlbanii, a zara zem stanowić ważny przyczółek wojskowy ZSRR w basenie Morza Śródziemne go29 *. Dopóki istniały plany interwencji przeciwko „titoistowskiej” Jugosławii, Alba

nia odgrywała niezwykle istotną rolę jakozapleczeprzewidywanej operacji. Dzięki pomocy oficerów sowieckich w Peshkopi powstało centrum szkolenia albańskiego wywiadu, gdzie przygotowywano także kadry mające wziąć udział woperacjach dy

wersyjnychnaterytorium Jugosławii. Od zerwania z Jugosławią na granicy toczyła się maławojna; do roku 1953 r. zanotowano co najmniej250 incydentów10.

29 О. P e a г s о n, Albania as Dictatorship and Democracy: from Isolation to the Kosovo War 1946-1998,1.B. Tauris 2007, s. 574.

311 Documents on international Affairs, ed. J. Wheeler-Bennett, London 1953, s. 23- -24.

31 R. A 1 d r i c h, British intelligence, Strategy and the Cold War 1945-1951, Routledge 1992, Istotny składnik sowieckiej pomocy wojskowej stanowiły informacje wywia

dowcze. Ich przydatność byłatym większa,że w początkachlat50. Albania stała się jednym z cichych frontów „zimnejwojny”. W 1948 r. rząd brytyjski powołałdo życia tzw. Komitet Rosyjski, który miał się zająć kwestiąewentualnegouwolnienia kra

jów satelickichspod wpływów ZSRR. Raportybrytyjskich analitykówwskazywały, żeAlbania jest najsłabszym ogniwemobozu komunistycznego, w którym najłatwiej wywołać przewrót.Dotego celuzamierzano wykorzystaćgrupęemigrantów, którzy po przeszkoleniu mieli być przerzuceni do kraju i podjąć tam działalność dywer syjną. W latach 1950-1953 dokonano kilkunastu akcji desantowych naterytorium Albanii. Według źródeł albańskich, było w niązaangażowanych blisko dziewięćset osób, z czego ponadtrzysta przerzuconona terytoriumAlbanii. Spośródnich co naj mniej dwieście osób zabito lub schwytano. Sukces albański nie byłby możliwybez dopływu informacji, których źródłem byliwspółpracownicy sowieckiego wywiadu, działającywsłużbachbrytyjskich31.

Okres bliskiej współpracy rosyjsko-albańskiej przyniósł nie tylko konsekwen

cjepolityczne,aletakże istotne w dłuższej perspektywie konsekwencje kulturalne.

Ani wcześniejsze wpływy austriackie i włoskie,ani późniejsze chińskie nie okazały się tak trwałe iwielostronne, jak oddziaływanie kultury rosyjskiej.Nieco przesadne

s. 69.

(9)

byłoby twierdzenie, że współczesna kultura albańska ukształtowała się na funda mentach kultury rosyjskiej,ale wprzypadku literatury, muzyki i filmu trudno takiej zależności nie dostrzegać. Literatura rosyjska, azwłaszcza dzieła Tołstoja i Gorkie

go należały do najczęściej wydawanychtłumaczeń jużwmiędzywojennej Albanii.

Dorobek translatorski rosyjskiej i radzieckiej klasyki wydaje się imponujący nie tylko w przypadku 13 lat bliskiej współpracy, ale także po 1961 r., kiedy miejsce Ilji Erenburga zajął Władimir Majakowski, lecz przede wszystkim nastąpił powrót do XIX-wiecznej klasyki rosyjskiej i klasycznych dzieł z czasów stalinowskich32. Oblicze literatury albańskiej co najmniejdo 1990 r. ukształtowałzjazd Związku Li teratówi Artystów Albańskich w 1949 r. Za realizację programu z 1949 r. odpowia dali kolejni przewodniczący Związku - ShefqetMusaraj i Dhimiter Xhuvani - ab solwenci rosyjskich uczelni, wprowadzający socrealistycznystandard do literatury albańskiej. Współczesna muzyka klasyczna ukształtowała się dzięki dokonaniom Albańczyków, kształcących się w moskiewskim konserwatorium im. Piotra Czaj kowskiego, ale także dzięki Albańczykom i Rosjanom z Odessy (pierwsi pianiści w Szkodrze). Początek albańskiej kinematografii sięga roku 1952, kiedy z pomo cą rosyjską powstało Studio FilmoweNowa Albania, jedynado 1990 r. wytwórnia filmowa w tym kraju (poza telewizją). W tym przypadku rosyjskie inspiracje oka

zały się trwalsze niż więzi polityczne. Niedoścignionym wzorcem dla albańskiej kinematografiido końca lat80. pozostawały dzieła Iwana Pyriewa, którew 1947 r.

Enver Hodża oglądał wspólnie z Józefem Stalinemna Kremlu. Te inspiracje zostały w znacznym stopniu zamrożone napoziomie lat 50.- rygoryzm albańskiej cenzury spowodował, że jeszcze u schyłku lat 80. albańskie komedie były bliższe dziełom Grigorija Aleksandrowa (Świat się śmieje) niż bardziej współczesnemu wzorcowi, jaki reprezentuje choćbycyklkomedii Eldara Riazanowa.

32 Biblioteka Narodowa w Tiranie notuje ponad 80 tłumaczeń rosyjskiej literatury pięknej, wydanych w okresie bliskiej współpracy obu krajów (1948-1961). Po zerwaniu stosunków sowiecko-albańskich, aż do końca lat 70. ukazywały się nie więcej niż dwa, trzy tłumaczenia rocz

nie, w tym wielokrotnie wznawiania antologia literatury rosyjskiej (Letersia ruse).

Skalę oddziaływania kulturalnego możnasobie uświadomić, biorąc pod uwagę rangę odbywającego się corocznie w latach 50. we wrześniu Miesiąca Przyjaźni Sowiecko-Albańskiej. Każdy znichobfitował w taką ilość imprez kulturalnych,któ

rymi można by obdzielićcały 11-letniokres panowaniaAhmeda Zogu. Niebagatelną rolę odegrało też sfinansowanie przezRosjanbudowy trzech placówek kulturalnych w stolicy - Teatru Opery i Baletu, Filharmonii oraz Teatru Narodowego (począt kowo Teatru Ludowego). Rozpoczęta pod koniec lat 50. budowa Pałacu Kultury i Nauki została ukończonajuż siłami albańskimi w 1966 r. Przez osiem godzin wtygodniu Radio Tirana prowadziłoretransmisje audycji Radia Moskwa wjęzyku albańskim. Dystrybucjąprasy i książek w języku rosyjskim zajmowała sięalbańska filia przedsiębiorstwa Książka Sowiecka.

Najbardziej widocznym w życiu społecznym formom współpracy z ZSRR pa tronowałoTowarzystwo Przyjaźni Albańsko-Sowieckiej- aktywna i wszechobecna

(10)

organizacja propagandowa w Albanii lat 50. Pod koniec 1953 r. działało w Alba nii 3200 lokalnych strukturTowarzyswa, a liczba jego członków sięgała 210 tys.

W tym czasie organizowano spotkaniapoświęcone przedstawieniu różnych aspek tów życia codziennego w ZSRR, urządzano wystawy fotograficzne, koncerty i przedstawienia teatralne33.

33 S. S к e n d i, Albania, New York 1956, s. 133.

34 [Albania], „Life” 1951,26 X, s. 142.

35 Najbardziej bulwersujący dla Albańczyków był zwyczaj opalania się na plaży w strojach kąpielowych, nieznanych wcześniej w tym kraju-wywiad z Olegiem Arapim, 30 września 2011, Tirana, rozm. TV.

36 M. M с C a u I ey, The Khruschey Era: 1953-1964, Longman 1995, s. 58.

Pomoc dlaAlbanii przyciągnęła do tego kraju wyjątkowo Iicznąjak na potrzeby krajurzeszę doradców sowieckich. W 1950 r. ich liczbę szacowano na trzy tysiące.

Ich uprzywilejowanystatus wywoływał częstoirytacjemiejscowejludności.Sowie

ci otrzymywali uposażenia kilkakrotniewyższe odAlbańczyków zatrudnionych na podobnych stanowiskach, mieli także prawo do luksusowych mieszkań, samocho dów i większej ilości żywności niż ludność miejscowa. Była togrupawyraźnie od

dzielona od społeczeństwa albańskiego, o której sami Albańczycy mówili: „rrojne si ne Amerike” (żyjąjakw Ameryce)34. Jeśli jednak mówić o rosyjskiej diasporze w Albanii lat 50.,to określenie to pasuje wwiększym stopniudogrupy, która two

rzyła„sercową emigrację”. Znacznaczęść Albańczyków, studiujących na uczelniach sowieckich, przywoziła ze sobą żony-Rosjanki. W 2008 r. rosyjska prasa podawała liczbę 400 małżeństw mieszanych, zawartych w latach 1947-1961, które osiedliły się wAlbanii, Albańczycy szacują, żebyło ich dwukrotnie mniej. W tej grupie zna

lazły się takie osoby, jak LuizaPapajani (z d.Mielnikowa), któratworzyła początki albańskiej kryminalistyki i była lektorką w Radiu Tirana. Taisa Uzłowa stworzyła od podstaw albańską oftalmologię, ViktoriaPuzanova - historię sztuki, aśpiewacz ka Nina Mula była współtwórczynią Konserwatorium w Tiranie. Rodziny miesza

ne przenosiły do Albanii tradycję obchodzenia świąt rosyjskich, ale takżenieznane w Albanii potrawy (barszcz, pierogi), a wreszcie nieznane wcześniej w tym kraju zwyczaje35.

Rosnąceuzależnienie od ZSRRniebyło kwestionowaneprzez kierownictwo Al

bańskiejPartii Pracy,dopóki gwarantowało im poczucie bezpieczeństwa i stwarzało wrażenie niezmienności zasad.Jednak pośmierci Stalina w ZSRR doszło doprze

mian,które w Tiranie przyjmowano z rosnącym niepokojem. Pierwszy niepokojący sygnabstanowiła reorientacja polityki Kremla wobec Jugosławii. W 1954 r. wła dze sowieckie zaproponowały Jugosławii normalizację stosunków dwustronnych, a 26 maja 1955 r. do Belgradu przyleciała radziecka delegacja rządowo-partyjna zNikitąChruszczowem na czele. Przywódca sowiecki już na lotniskubelgradzkim wygłosił przemówienie, w którym wyrażał ubolewanie nad tym, co się stało pomię dzy oboma krajami, stwierdzając, że winę za oskarżenia wobec Jugosławii pono

szą„agenci imperializmu i wrogowie ludu”36. Spotkanie belgradzkie zakończyło się

(11)

podpisaniem deklaracji o współpracypomiędzy oboma krajami, a także pozostałymi państwamibloku sowieckiego. W kampanii antyjugosłowiańskiej Albaniaodgrywa ła dotąd rolę kluczową, a zbliżenie międzyMoskwą i Belgradem mogło prowadzić ponowniedojej marginalizacji. Wczasie rozmów albańsko-sowieckich na Kremlu w lecie 1955 r. Michaił Susłow naciskał naHodżę,aby partia albańska zmieniłasta nowiskow kwestiijugosłowiańskiej,ale także zweryfikowała swój pogląd na temat grupy Koęi Dzodze. Po 1955 r. pod naciskiem Moskwy doszło do względnej norma lizacji w stosunkach albańsko-jugosłowiańskich. Miało to często charakter czysto formalny. Ze ściandomów znikałykarykaturalne portrety Tity i Rankovicia, „ozdo

bione” siekierami pokrytymi krwią Albańczyków z Kosowa. Z repertuaru albań

skich zespołów folklorystycznych usunięto pieśnio „zdradzieckim Ticie”37. Kolejną zmianą, niepokojącą samego Hodżę było zakwestionowanie polityki wewnętrznej Stalina, a także czystek dokonywanych w czasie jego rządów. Hodża jako wyko nawcazasad polityki, która nie odbiegałaod wzorców stalinowskich, mógłczuć się zagrożony. Wśród państw bloku sowieckiego wręcz legendarna stała się tzw. lista Tity-wykaz jegoprzeciwnikówpolitycznych, którycheliminacja miała byćceną za porozumienie zBelgradem.

37 S. Ars z, J. Iwanowa, O. Kołpakowa, N. Smirnowa, Kratkaja istorija Albanii, Moskwa 1965, s. 422-423.

3" 14 grudnia 1961 r. cały albański personel dyplomatyczny opuścił ZSRR, zob. O. Pear- s o n, op. cit., s. 615.

39 S. Ż a r k i c h, Russkije żenszcziny żdut wozmieszczenija moralnowo uszczerba ot Albanii,

„Rosijskaja Gazieta” 2008, 25 III (www.rg.ru). Problem małżeństw mieszanych zainspirował tak

że twórców filmowych - oprócz polsko-albańskiego filmu Kolonel Bunker (reż. Kujtim ęashku) w 2007 roku zrealizowano bułgarski film dokumentalny Rozwód po albańsku (reż. A. Peewa).

Wsparcie Pekinudla albańskiego kierownictwa pozwoliło munapodjęcie ryzy

kakonfrontacji politycznej z Kremlem.Pogarszające się stosunki dwustronne osią

gnęły kulminację naprzełomie listopada i grudnia 1961 r. 25 listopada 1961 r. wi ceminister spraw zagranicznych ZSRR Nikołaj Firiubin przekazał posłowi Albanii w Moskwie oświadczenie o odwołaniu posła sowieckiego z Tirany, domagając się zarazem wyjazdu z ZSRR posła albańskiego. 3 grudnia 1961 r. Firiubin przekazał kolejne oświadczenie o wyjeździe całego sowieckiegopersonelu dyplomatycznego z Albanii, domagającsiętego samego od strony albańskiej. Dzieńpóźniej albańskie MSZ skierowałodo poselstwasowieckiego w Tiranie notę uznającą decyzjęwładz ZSRR za niesprawiedliwą i niezgodną z zasadami prawa międzynarodowego38.

Zerwanie stosunków z ZSRR okazało siętragiczne w skutkach dla rodzinmie

szanychrosyjsko-albańskich,które wlatach 50. zdecydowały sięosiedlićw Albanii.

Część Rosjanek opuściła Albanię, pozostałeodizolowano od ojczyzny i zmuszono do przyjęciaobywatelstwaalbańskiego. Część z nich podzieliła los swoich mężów, podejrzewanych o szpiegostwo i trafiła do więzień i obozów pracy. O tragicznym losie Rosjanek-żonAlbańczykówprzypomnianow marcu 2008 r., kiedy w Tiranie doszło do spotkaniaprzewodniczącej parlamentu albańskiego Józefiny Topalli z re prezentującą środowisko pokrzywdzonych LuiząMielnikową-Papajoanni39.

(12)

We wspomnieniach Pertefa Hasamataja można odnaleźć opinię, że przerwane nagle i nieoczekiwanie w 1961 r. związki albańsko-rosyjskie zostały gwałtownie ożywione w 1990 r., wraz z przywróceniem stosunkówdyplomatycznych. Jednak tym razem rozwój sytuacji na Bałkanach, a zwłaszczawojna w Jugosławii spowodo wała, że po 1992 r. w opinii HasamatajazainteresowanieAlbanią wśród rosyjskich elit politycznych wyraźnie spadło40. Postulat reinterpretacji historii Albanii, który w ostatnich miesiącach pojawia się coraz częściej w albańskim dyskursie publicz nym, w niewielkim stopniu dotyka skomplikowanej kwestii relacji rosyjsko-al- bańskich. Z jednej strony trudno rozpatrywać historię Albanii w XX w., zwłaszcza historię kultury czy historię armii,bezuwzględnieniaczynnika rosyjskiego - zdru giej strony w pamięci historycznej Albańczyków, której ramy wyznaczają politycy- -mitotwórcy, znikaświadomość choćbyrosyjskich fundamentów współczesnej kul tury albańskiej.

411 P. Hasamataj był pierwszym ambasadorem Albanii w Moskwie po przywróceniu stosun

ków dyplomatycznych w 1990 r., zob. A. J o n u z i, Pertef Hasamataj: Ju tregoj takimet e mia me Gorbaęovirt, „Tirana Observer” 2006, 26 V, s. 2.

The Russian presence in Albania during the first half of the 20th century

The tradition of contacts between Russia and Albania goes back to the end of the eighteenth century when the Russians working in Corfu and the Western part of the Balkan Peninsula created military formations from among local people.

The soldiers from these formations established the first Albanian settlements on the Russian territory. In the history of cooperation between Albania and the Soviet Union the most important is the period between 1948 and 1961, whenAlbania was playing an important role as a Soviet bridgehead in the Mediterranean basin. For theAlbanian leaders the Soviet supportwas an importantfactor in ensuring political endurance, thedevelopment of culture andtheimplementationofthe industrialisation process. During that period the collaboration had multiple aspects and numerous mixed Albanian-Russian marriages facilitated a better mutual understanding of both societies. The deterioration ofdiplomatic relations in 1961 meant a sudden break of the tendency of integration.