"Nadwyrężone partnerstwo" : stosunki rosyjsko-ukraińskie w okresie prezydentury Wiktora Juszczenki

„Nadwyrężone partnerstwo”

– stosunki rosyjsko-ukraińskie

w okresie prezydentury Wiktora Juszczenki

W wyniku rozpadu Związku Radzieckiego w 1991 r. Rosja i Ukraina po raz pierw- szy w historii zaczęły kształtować dwustronne stosunki jako w pełni niepodległe państwa. Jednak od samego początku olbrzymi wpływ na ich kształt miała „wspól- nota historyczna” obu państw i społeczeństw oraz wynikający z niej tzw. czynnik postradziecki. Kwestie te do dzisiaj determinują stosunki między tymi państwami, ponieważ olbrzymi wpływ na ich kształt mają problemy bezpośrednio lub pośrednio wynikające z rozpadu jednego organizmu państwowego, w którym oba podmioty funkcjonowały przez prawie 70 lat.

Po roku 1991 władze obu państw skupiły się przede wszystkim na rozwiązywa- niu najważniejszych problemów mających znaczenie dla stosunków dwustronnych, jak również bezpieczeństwa międzynarodowego. Należy tutaj wspomnieć przede wszystkim o problemach dotyczących podziału Floty Czarnomorskiej byłego ZSRR, przyszłości broni jądrowej rozlokowanej na terytorium Ukrainy czy też przynależ- ności terytorialnej Krymu i Sewastopola. Rozmowom na temat rozwiązania tych problemów towarzyszyło spore napięcie, które niejednokrotnie groziło wybuchem otwartego konfl iktu rosyjsko-ukraińskiego¹. Władzom obu państw udało się ostatecz- nie osiągnąć kompromisowe porozumienia, które choć miały doraźny charakter, to jednak pozwoliły na drodze pokojowej uregulować powyższe spory. Skupiając się na najważniejszych kwestiach, pomijano jednak sprawy „miękkiego bezpieczeń- stwa” związane z problemami społeczno-gospodarczymi, takimi jak m.in. sytuacja

1 I. Храбан, Російська Федерація. У пошуках свого нового геополітичного місця у світі як правонаступниці геостратегічних стратегій СРСР [w:] Система європейської безпеки і напрями воєнно-політичної їнтеграції України до її структур, Київ 2005, s. 264; por. S. Appatov, Ukrainian–

–Russian Relations: Problems and Prospects [w:] Геополітичне майбутнє України, під. ред. Б. Гуме- нюка, Київ 1998, s. 64–65.

mniejszości rosyjskiej na Ukrainie i ukraińskiej w Rosji, status języka rosyjskiego na Ukrainie, podział majątku byłego ZSRR czy też uzależnienie energetyczne obu państw. Do rozwiązania tych problemów zabrakło przede wszystkim woli politycz- nej, tym bardziej że wielu polityków, zarówno rosyjskich, jak i ukraińskich, instru- mentalnie wykorzystywało powyższe kwestie w celu uzyskania doraźnych korzyści politycznych. W konsekwencji, większość problemów została „zamrożona” i w dal- szym ciągu negatywnie wpływa na kształt stosunków dwustronnych.

Ważnym wydarzeniem wpływającym negatywnie na stosunki rosyjsko-ukraiń- skie była również „pomarańczowa rewolucja” na Ukrainie w 2004 r. Wówczas Ro- sja bezpośrednio zaingerowała w sytuację wewnętrzną Ukrainy, otwarcie popierając kandydaturę Wiktora Janukowycza w wyborach prezydenckich². Mimo doniesień międzynarodowych obserwatorów o masowych fałszerstwach wyborczych³ prezy- dent Władimir Putin jako jedyny przywódca na świecie natychmiast po ogłoszeniu przez Centralną Komisję Wyborczą wyników drugiej tury wyborów pogratulował zwycięstwa Janukowyczowi⁴. Przeciwko takiej decyzji Komisji zaprotestowały setki tysięcy Ukraińców, a opozycja zażądała anulowania wyniku głosowania⁵. Po kilku- nastu dniach trudnych negocjacji władze poszły na ustępstwa i zgodziły się na prze- prowadzenie powtórzonej drugiej tury wyborów. Odbyła się ona 26 grudnia 2004 r.

i zgodnie z przewidywaniami zwyciężył w niej Wiktor Juszczenko. Wygrana kan- dydata opozycji była dla Rosji porażką prowadzonej polityki i zapowiedzią bardzo trudnego okresu we wzajemnych stosunkach⁶. Tym bardziej że Juszczenko posiadał zupełnie odmienną od Rosji wizję miejsca i roli Ukrainy we współczesnym świecie, a w szczególności na obszarze postradzieckim. W kampanii prezydenckiej zapowia-

2 T. Kuzio, Russia And State-sponsored Terrorism In Ukraine (part 1), „Eurasia Daily Monitor”, vol. 1, issue 90, September 21, 2004, http://www.jamestown.org/programs/edm/single/?tx_ttnews[tt_

news]=26892&tx_ttnews[backPid]=175&no_cache=1; idem, Russia And State-sponsored Terrorism In Ukraine (Part 2), „Eurasia Daily Monitor”, vol. 1, issue 91, September 22, 2004, http://www.jamestown.

org/programs/edm/single/?tx_ttnews[tt_news]=26896&tx_ttnews[backPid]=175&no_cache=1 (dostęp:

30.11.2009); por. Зовнішній фактор на президентських виборах-2004, „Національна безпека і обо- рона”, № 5, Київ 2004, s. 14–31.

3 Zob. m.in. raport na ten temat przygotowany na podstawie informacji zgromadzonych przez ob- serwatorów Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, Preliminary statement on the second round of the presidential election in Ukraine, 21 November 2004, http://www.osce.org/documents/od- ihr/2004/11/3811_en.pdf (dostęp: 25.11.2009).

4 Владимир Путин направил поздравительное послание Виктору Януковичу в связи с его из- бранием Президентом Украины. Сообщение пресс-службы Президента России, Archiwalne strony administracji prezydenta W. Putina, http://archive.kremlin.ru/text/psmes/2004/11/80154.shtml (dostęp:

28.11.2009); Путин во второй раз поздравил Януковича с победой на выборах президента Укра- ины, http://www.newsru.com/russia/25nov2004/pozdravlenie.html (dostęp: 25.11.2009); por. Д. Сидо- ров, США не признают законность выборов на Украине, „Коммерсантъ”, 25.11.2004.

5 Я. Соколовская, Е. Шестернина, Ющенко готов провести повторные выборы, „Известия”, 25.11.04. Szerzej: T.A. Olszański, Wybory prezydenckie na Ukrainie, październik–grudzień 2004 roku, Prace Ośrodka Studiów Wschodnich, z. 21, Warszawa 2005, s. 17–20.

6 Por. I. Torbakov, Ukraine Election Crisis: A Moment of Truth for Russia’s Relations With The West,

„Eurasia Daily Monitor”, vol. 1, issue 135, November 28, 2004, http://www.jamestown.org/programs/

edm/single/?tx_ttnews[tt_news]=27206&tx_ttnews[backPid]=175&no_cache=1 (dostęp: 28.11.2009).

dał także całkowite przeformułowanie priorytetów polityki zagranicznej Ukrainy i skoncentrowanie się na osiągnięciu członkostwa w Unii Europejskiej i Sojuszu Pół- nocnoatlantyckim⁷.

Pewnym zaskoczeniem była więc decyzja Juszczenki, by w pierwszą podróż za- graniczną udać się do Moskwy. Podczas spotkania z prezydentem Władimirem Puti- nem 24 stycznia 2005 r. nowy prezydent Ukrainy zapewnił o strategicznym partner- stwie łączącym oba państwa i podkreślił chęć ocieplenia stosunków dwustronnych i przywrócenia im racjonalnego charakteru⁸. Ten symboliczny gest w żaden sposób nie wpłynął jednak na odbudowanie nadszarpniętego zaufania, jak również przeła- manie osobistej niechęci Wiktora Juszczenki i Władimira Putina⁹. Tym bardziej że tuż przed spotkaniem z rosyjskim prezydentem Juszczenko podjął bardzo nieprzy- chylną wobec Rosji decyzję personalną – na stanowisko premiera mianował Julię Ty- moszenko, za którą Rosja wydała list gończy w związku z oskarżeniami o korupcję rosyjskich urzędników, gdy jako szefowa Zjednoczonych Systemów Energetycznych Ukrainy pośredniczyła w imporcie rosyjskiego gazu na Ukrainę¹⁰. Z kolei 25 stycznia 2005 r. Juszczenko wystąpił z przemówieniem przed Zgromadzeniem Parlamentar- nym Rady Europy, w którym zapowiedział umacnianie demokracji i niezależności państwa ukraińskiego, a także jasne określenie priorytetów i ich realizację w polityce zagranicznej Ukrainy¹¹. Rosyjscy delegaci w Radzie Europy podkreślali, że ukraiński prezydent cały czas mówił o Europie i Unii Europejskiej, a w ogóle nie wspomniał o Rosji. W opinii przewodniczącego rosyjskiej delegacji Konstantina Kosaczowa fakt ten dobitnie pokazał prawdziwy stosunek Juszczenki do Rosji i był zapowiedzią zbliżania się napiętego okresu w stosunkach dwustronnych¹².

7 Ход избирательной кампании. Заявления кандидатов, Ежемесячный аналитический об- зор, Сентябрь 2004, Киевский центр политических исследований и конфликтологии, http://www.

analitik.org.ua/analytics/2004/2004-9-2004/elections/41739ed343cb6/ (dostęp: 30.11.2009).

8 Социально-политическая ситуация в Украине. Внешняя политика, Ежемесячный аналити- ческий обзор, Январь 2005, Киевский центр политических исследований и конфликтологии, http://

www.analitik.org.ua/analytics/2005/2005-01/soc-polit/4225db7b7569b/ (dostęp: 25.11.2009); А. Колесни- ков, Владимира Путина использовали в национальных интересах новой Украины, „Коммерсантъ”, 25.01.2005; С. Солодкий, По дорозі в Євросоюз..., „День”, 26.01.2005.

9 В. Портников, Саміт роздратованих, „Дзеркало тижня”, № 3, 29.01–4.02.2005. Nie należy również zapominać o kwestii otrucia Wiktora Juszczenki w trakcie kampanii wyborczej w 2004 r. Środo- wisko polityczne Juszczenki o próbę zabicia ówczesnego kandydata oskarżyło przeciwników politycz- nych na Ukrainie, jednak udział w próbie zamachu na życie Juszczenki zarzucano również rosyjskim służbom specjalnym. Prowadzone przez ukraińską prokuraturę śledztwo w tej sprawie do dzisiaj nie przyniosło żadnych rezultatów.

10 Т. Ивженко, Не испугался, „Независимая газета”, 25.01.2005.

11 Address of the President of Ukraine Viktor Yuschenko at the plenary session of the fi rst 2005 part- -session of the Parliamentary Assembly of the Council of Europe, Strasbourg, 25 January 2005, http://as- sembly.coe.int//mainf.asp?link=http://assembly.coe.int/sessions/2005/Speeches/Yuschenko_250105_E.

htm (dostęp: 25.11.2009); С. Солодкий, Пріоритети – в Європі, „День”, 26.01.2005.

12 Виктор Ющенко разочаровал российскую делегацию, „Коммерсантъ”, 26.01.2005; T. Kuzio, Yuschenko Outlines Ukraine’s Desire to „Return to Europe”, „Eurasia Daily Monitor”, vol. 2, issue 20, January 27, 2005, http://www.jamestown.org/programs/edm/single/?tx_ttnews[tt_news]=27455&tx_

ttnews[backPid]=176&no_cache=1 (dostęp: 25.11.2009).

Do nieporozumień między Rosją i Ukrainą zaczęło dochodzić praktycznie od pierwszych dni prezydentury Juszczenki. Spięcia miały miejsce przede wszyst- kim w kontekście ukraińskich aspiracji wstąpienia do NATO i UE, budowy przez Juszczenkę w przestrzeni postradzieckiej alternatywnych wobec Rosji sojuszy poli- tycznych i energetycznych, a także przyszłości rosyjskiej fl oty stacjonującej w Se- wastopolu¹³. Żadnego wpływu na zmniejszenie napięcia we wzajemnych stosunkach nie miało przejęcie władzy w Rosji w maju 2008 r. przez prezydenta Dmitrija Mied- wiediewa, który kontynuował politykę swojego poprzednika. Kilka miesięcy póź- niej, w sierpniu 2008 r., w konsekwencji wojny rosyjsko-gruzińskiej doszło również do dużego napięcia i kryzysu w stosunkach Rosji i Ukrainy. Prezydent Juszczenko bezwarunkowo opowiedział się po stronie Gruzji w tym konfl ikcie. Z kolei Rosja oskarżyła władze w Kijowie o wysyłanie paramilitarnych oddziałów do walki prze- ciw jej żołnierzom oraz nielegalne dostarczanie broni gruzińskiej armii. Wydarzenia te były momentem przełomowym w dalszym pogłębianiu się wzajemnej nieufności i niechęci przywódców obu państw. W konsekwencji stosunki rosyjsko-ukraińskie pod koniec 2009 r. przeżywają poważny kryzys i w wymiarze politycznym moż- na je uznać za najgorsze od momentu rozpadu Związku Radzieckiego. W jednym z wywiadów prasowych były prezydent Ukrainy Leonid Kuczma stwierdził nawet, że w stosunkach tych mamy do czynienia z „zimną wojną”¹⁴.

Publiczna korespondencja

Symbolicznym potwierdzeniem tego faktu były listy, które prezydenci Rosji i Ukra- iny skierowali do siebie w sierpniu 2009 r. Ich treść zawiera wzajemne pretensje i oskarżenia o doprowadzenie do pogorszenia się stosunków dwustronnych. W liście skierowanym 6 sierpnia 2009 r.¹⁵ do ukraińskiego prezydenta Dmitrij Miedwiediew napisał, że zdecydował się na jego upublicznienie, ponieważ stan stosunków rosyjsko- -ukraińskich przykuwa również uwagę zwykłych obywateli i ma bezpośredni wpływ na ich codzienne życie. Prezydent stwierdził, że oczywiście problemy we wzajem- nych stosunkach istniały o wiele wcześniej, szczególnie po upadku ZSRR, gdy Rosja i Ukraina zaczęły je kształtować jako niepodległe państwa. Miedwiediew podkreślił jednak, że posunięć, jakie można zaobserwować w okresie prezydentury Juszczenki,

13 Por. Э. Шнайдер, Внешняя политика Украины при Викторе Ющенко, „Вестник аналитики”,

№ 3, Москва 2005, s. 97–113; С. Толстов, Внешнеполитический курс Украины после „оранжевой революции”, „Централъна Азия и Кавказ” 2005, № 5, s. 101–103.

14 P. Bajor, Stosunki ukraińsko-rosyjskie. Kryzys strategicznego partnerstwa, „Bezpieczeństwo naro- dowe”, 2009, nr 9–10, s. 172–190.

15 List ten opinii publicznej udostępniony został 11 sierpnia 2009 r., jednak faktyczna data jego wy- słania do prezydenta Juszczenki to 6 sierpnia 2009 r.

nie można nazwać inaczej niż odejściem Ukrainy od zasad przyjaźni i partnerstwa z Rosją zawartych w Traktacie o przyjaźni i partnerstwie z 31 maja 1997 r.¹⁶

W dalszej części listu prezydent Miedwiediew odniósł się do konkretnych prob- lemów mających wpływ na stosunki z Ukrainą. Stwierdził, że negatywną reakcją w społeczeństwie odbiło się antyrosyjskie stanowisko Ukrainy w czasie brutalnej napaści reżimu Micheila Saakaszwilego na Osetię Południową. Dodał również, że w dalszym ciągu powraca pytanie o dostarczanie przez Ukrainę broni, z której zabija- no rosyjskich żołnierzy uczestniczących w misji pokojowej w Cchinwali. Stwierdził, że osoby, które tę broń dostarczały i robią to w dalszym ciągu, ponoszą współodpo- wiedzialność za dokonanie tego przestępstwa¹⁷.

Następnie rosyjski prezydent podniósł kwestię integracji Ukrainy z Sojuszem Pół- nocnoatlantyckim. Napisał, że władze Ukrainy, ignorując opinię własnych obywateli i stanowisko Rosji, w dalszym ciągu realizują politykę ukierunkowaną na uzyskanie członkostwa w Sojuszu. Podkreślił, że zupełnym paradoksem jest argument mówiący o zagrożeniu bezpieczeństwa Ukrainy ze strony Rosji. Stwierdził, że logiczną kon- sekwencją takiej destruktywnej polityki są niekończące się działania mające na celu utrudnianie codziennego funkcjonowania Floty Czarnomorskiej Federacji Rosyjskiej stacjonującej w Sewastopolu. Dodał przy tym, że ukraińskie posunięcia w tym kie- runku łamią umowy sewastopolskie z 1997 r.¹⁸

W kolejnej części listu padły oskarżenia o destrukcyjne działania władz w Kijo- wie w zakresie współpracy gospodarczej, przede wszystkim w dziedzinie energety- ki. W konsekwencji zagrożone zostało stabilne wykorzystywanie przez oba państwa praktycznie wspólnego systemu gazociągowego, który gwarantuje bezpieczeństwo energetyczne Rosji, Ukrainie i pozostałym państwom europejskim. Miedwiediew do- dał również, że mimo wielu próśb i przeprowadzonych rozmów na wysokich szczeb- lach ukraińskie władze nie zrobiły praktycznie nic w celu zaprzestania łamania praw majątkowych rosyjskich inwestorów¹⁹.

Rosyjski prezydent odniósł się również do polityki historycznej Juszczenki.

Oświadczył, że stosunki rosyjsko-ukraińskie przeżywają czas próby w związku z re- alizowaną przez ukraińskiego prezydenta polityką reinterpretacji wspólnej historii,

16 Послание Президенту Украины Виктору Ющенко, ofi cjalna strona Prezydenta Rosji Dmitirja Miedwiediewa, http://www.kremlin.ru/news/5158 (dostęp: 27.11.2009); W. Radziwinowicz, Kreml mro- zi Ukrainę, „Gazeta Wyborcza”, nr 188, 12.08.2009; P. Felgenhauer, Russian Military Weakness Could Delay Confl ict with Ukraine, „Eurasia Daily Monitor”, vol. 6, issue 156, August 13, 2009, http://www.ja- mestown.org/programs/edm/single/?tx_ttnews[tt_news]=35404&tx_ttnews[backPid]=485&no_cache=1 (dostęp: 30.11.2009).

17 Послание Президенту Украины...; por. P. Bajor, Ukraina–Rosja: chroniczny kryzys strategicz- nego partnerstwa, Portal Spraw Zagranicznych, 21.08.2008, http://www.psz.pl/index.php?option=com_

content&task=view&id=12908 (dostęp: 28.11.2009).

18 Послание Президенту Украины...; por. М. Сірук, Вони хочуть, аби ми зрадили себе. Не вийде!,

„День”, 12.08.2009; P. Bajor, Ukraina–Rosja. Kolejny zgrzyt wokół Floty Czarnomorskiej, Portal Spraw Zagranicznych, 18.01.2008, http://www.psz.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=8268 (dostęp: 29.11.2009).

19 Послание Президенту Украины...; В. Соловьев, Н. Гриб, О. Гавриш, Чрезвычайное и полно- мочное послание, „Коммерсантъ”, 12.08.2009.

kreowania bohaterów narodowych z nazistowskich kolaborantów, wywyższania roli i znaczenia skrajnych nacjonalistów, a także narzucania społeczności między- narodowej oceny masowego głodu w ZSRR w latach 1932–1933 jako ludobójstwa narodu ukraińskiego²⁰. Podkreślił również, że na Ukrainie kontynuowana jest poli- tyka eliminacji języka rosyjskiego z życia społecznego, nauki, szkolnictwa, kultury, środków masowego przekazu oraz sądownictwa. Rosyjski prezydent dodał także, że w tym kontekście należy zwrócić szczególną uwagę na zgubną praktykę mieszania się władz państwowych Ukrainy w sprawy Cerkwi prawosławnej. Stwierdził, że nie można uznać za przyjazne warunków, które zostały stworzone przez władze w trakcie niedawnej pasterskiej wizyty na Ukrainie patriarchy Moskwy i Wszechrusi Cyryla.

Miedwiediew podkreślił, że w tym kontekście szczególną satysfakcję wzbudza fakt szczerego i szerokiego poparcia prawosławia, które było okazane przez Ukraińców spotykających się z patriarchą²¹.

Następnie rosyjski prezydent poruszył sprawę skandalu dyplomatycznego zwią- zanego z wydaleniem dyplomatów obu państw pod koniec lipca 2009 r. Stwierdził, że Ukraina nie miała żadnych podstaw do usunięcia rosyjskich przedstawicieli, a całą sprawę nazwał wymysłem służb podległych Juszczence i bezprecedensową prowo- kacją na całej przestrzeni postradzieckiej²². Miedwiediew podkreślił, że w tym przy- padku najlepiej widać istotę podejścia obecnych władz Ukrainy do stosunków z Ro- sją. Dodał, że w warunkach antyrosyjskiego kursu ukraińskich władz podjął decyzję o wstrzymaniu przyjazdu do Kijowa nowego ambasadora Rosji i wyraził nadzieję, że w zbliżających się wyborach prezydenckich na Ukrainie władzę przejmą politycy bardziej przychylni Rosji²³.

W końcowej części listu rosyjski przywódca podkreślił, że dla Rosji Ukraińcy od wieków są nie tylko sąsiadami, ale bratnim narodem, z którym Rosjan łączy wspólna historia, kultura, religia, bliska współpraca gospodarcza oraz związki rodzinne i ludz- kie. Zaznaczył, że władze obu państw powinny być dumne z tego niezwykle cennego bogactwa, szczególnie w dzisiejszym konkurującym i globalizującym się świecie.

Stwierdził także, że odpowiedzialni przywódcy nie mogą poddawać się pokusie skłó- cenia obu narodów na użytek realizacji jakichś geopolitycznych projektów czy też

20 Послание Президенту Украины...; por. J. Zacharow, Opinia. Prawna kwalifi kacja Wielkiego Głodu (Hołodomoru) w latach 1932–1933 w Ukrainie i na Kubaniu jako zbrodni przeciwko ludzkości i zbrodni ludobójstwa, „Nowa Ukraina. Zeszyty Historyczno-Politologiczne” 2008, nr 5–6, s. 41–63.

21 Послание Президенту Украины...; В. Соловьев, Патриарх Кирилл не сошел с маршрута,

„Коммерсантъ”, 04.08.2009.

22 О демарше в МИД России, Сообщение для средств массовой информации, http://www.mid.

ru/brp_4.nsf/0/C09EE764711231D2C325760200570360 (dostęp: 30.11.2009); Послание Президенту Украины...; Г. Сысоев, С. Горбачев, Украина бросает отзыв России, „Коммерсантъ”, 27.07.2009.

23 Dotychczasowego ambasadora Rosji na Ukrainie Wiktora Czernomyrdina, który zakończył misję 11 czerwca 2009 r., ma zastąpić Michaił Zurabow. Agrément na tę kandydaturę ze strony Ministerstwa Spraw Zagranicznych Ukrainy udzielony został 6 sierpnia 2009 r. Rosyjskie media podkreślały opiesza- łość strony ukraińskiej w tej sprawie – nota z kandydaturą Zurabowa wystosowana została tuż po wyjeź- dzie Czernomyrdina, jednak, jak wspomniano, agrément udzielony został dopiero na początku sierpnia 2009 r., szerzej: Киев одобрил кандидатуру посла России на Украине, „Коммерсантъ”, 06.08.2009.

kariery politycznej. Powinni przede wszystkim zachować przyjaźń Ukraińców i Ro- sjan oraz umacniać fundament współpracy w interesach rozwoju obu państw²⁴.

List prezydenta Miedwiediewa na Ukrainie odbił się szerokim echem i wzbu- dził olbrzymie emocje, głównie wśród ukraińskiego establishmentu²⁵. Opinie na jego temat były bardzo podzielone i uzależnione od reprezentowanej opcji politycznej.

Zwolennicy prezydenta Juszczenki skupieni przede wszystkim w bloku politycznym Nasza Ukraina–Ludowa Samoobrona oświadczyli, że Miedwiediew zrobił rzecz nie- dopuszczalną we współczesnym świecie. Rosyjski przywódca po raz kolejny zain- gerował bowiem w życie polityczne niepodległego państwa, bezpardonowo atakując prezydenta, który wybrany został w demokratycznych wyborach i posiada mandat do realizacji tych koncepcji i projektów politycznych, które poparte zostały przez na- ród²⁶. Z kolei liderzy opozycji, zarówno Partii Regionów, jak i Komunistycznej Partii Ukrainy, podkreślali, że Miedwiediew miał pełne prawo do podjęcia takich działań, ponieważ został sprowokowany przez Juszczenkę jego antyrosyjską polityką. Wiktor Janukowycz stwierdził również, że wybór jego osoby na prezydenta w zbliżających się wyborach jest jedyną gwarancją tego, że stosunki z Rosją zostaną przywróco- ne do normalności²⁷. Należy podkreślić, iż społeczeństwo ukraińskie w kwestii oce- ny działań rosyjskiego prezydenta również było podzielone. Wyniki badania opinii publicznej w tej sprawie znacznie się różnią i uzależnione są przede wszystkim od pochodzenia terytorialnego respondentów (zob. rys. 1). Najbardziej krytyczne oceny prezentowali mieszkańcy zachodniej Ukrainy, którzy tradycyjnie mają antyrosyjskie nastawienie. Jednak nawet we Lwowie odsetek osób twierdzących, że list jest oznaką braku szacunku wobec Ukrainy i Ukraińców, nie przewyższył 50%. Należy przy tym zaznaczyć, że zdecydowana większość badanych, niezależnie od podziału teryto- rialnego, działanie Miedwiediewa oceniła jako wyraz braku osobistego szacunku do Juszczenki i personalny atak na jego osobę, nie uznając tych działań za wymierzone wobec Ukrainy i narodu ukraińskiego. Warto również zwrócić uwagę na fakt, że za- równo w Kijowie, jak i na wschodzie Ukrainy prawie 50% respondentów w ogóle nie słyszało o liście rosyjskiego prezydenta. Wyniki tych badań należy więc traktować jako kolejne potwierdzenie spadku zainteresowania Ukraińców życiem publicznym, będącego konsekwencją rozczarowania i zmęczenia działaniem polityków. Konfl ikt dyplomatyczny z sierpnia 2009 r. był więc w ich odczuciu jedną z kolejnych odsłon permanentnego i mało zrozumiałego sporu elit obu państw, którym społeczeństwo przestało się już po prostu interesować.

24 Послание Президенту Украины...

25 Я. Соколовская, Киев удивлен и растерян, „Известия”, 12.08.2009; С. Гамова, Э. Билевская, Т. Ивженко, Действительно зашкаливает, „Независимая газета”, 12.08.2009.

26 Наша Украина обеспокоена „постоянным антиукраинским зомбированием в России”, Кор- респондент.net, 12 августа 2009, http://korrespondent.net/ukraine/politics/932226 (dostęp: 30.11.2009).

27 Янукович: При нынешней власти надежд на улучшение отношений с Россией нет, Коррес- пондент.net, 11 августа 2009, http://korrespondent.net/ukraine/politics/931127 (dostęp: 29.11.2009).

Ukraińska odpowiedź

W chwili otrzymania listu Miedwiediewa prezydent Juszczenko przebywał na ur- lopie, a w jego imieniu wypowiedziała się szefowa sekretariatu Wiera Uljaczenko.

Oświadczyła ona, że prezydent uważnie zapoznaje się z treścią listu i w najbliższych dniach należy spodziewać się jego odpowiedzi. Ministerstwo Spraw Zagranicznych Ukrainy nie zdecydowało się wystosować w tej sprawie oświadczenia. Pełniący obowiązki szefa MSZ Wołodymyr Handohij stwierdził, że to prezydent jest adresa- tem listu i z jego strony należy oczekiwać reakcji. Ostatecznie, 13 sierpnia 2009 r., Handohij podczas spotkania z chargé d’affaires ad interim ambasady Rosji w Kijo- wie Wsiewołodem Łoskutowym przekazał rosyjskiej stronie odpowiedź prezydenta Juszczenki²⁸.

Juszczenko napisał, że jest niezwykle rozczarowany nieprzyjacielskim tonem skierowanych pod jego adresem słów. Podkreślił, że musi zgodzić się z opinią Mied- wiediewa, iż w stosunkach Rosji i Ukrainy mają miejsce bardzo poważne proble- my, jednak dziwi go, że Rosja całą odpowiedzialnością za tę sytuację obarcza stronę ukraińską. Stwierdził, że Ukraina nigdy nie odstąpiła od „zasad przyjaźni i partner- stwa” z Rosją i robiła wszystko co możliwe dla efektywnego, wzajemnie korzystne- go rozwoju dwustronnych stosunków²⁹.

W dalszej części listu Juszczenko odniósł się do konkretnych zarzutów skierowa- nych pod jego adresem ze strony Miedwiediewa. Podkreślił, że stanowisko Ukrainy wobec wojny rosyjsko-gruzińskiej jest powszechnie znane i zgodne z pozycją w tej sprawie większości państw świata. Dodał, że Ukraina w ocenie konfl iktu na Kauka- zie kierowała się wyłącznie szacunkiem dla suwerenności, integralności terytorialnej i nienaruszalności gruzińskich granic, podobnie jak każdego suwerennego państwa świata. Oskarżenia o dostarczanie uzbrojenia Gruzji uznał za całkowicie bezpod- stawne. Stwierdził, że zarzuty te są tym bardziej niezrozumiałe, iż strona ukraińska wielokrotnie wyjaśniała tę sprawę. Mimo to Rosja w dalszym ciągu kontynuuje mię- dzynarodową kampanię oszczerstw i fałszywych informacji skierowanych na stwo- rzenie wizerunku Ukrainy jako państwa, które nie przestrzega międzynarodowych zasad i reżimu współpracy wojskowo-technologicznej. Juszczenko dodał również, że Gruzja nie była i w dalszym ciągu nie jest obiektem jakichkolwiek sankcji mię- dzynarodowych czy też embarga nałożonego na dostarczanie uzbrojenia i techniki wojskowej przez Radę Bezpieczeństwa ONZ, OBWE, UE i inne organizacje mię- dzynarodowe³⁰.

28 Новини та повідомлення МЗС України, ofi cjalna strona internetowa MSZ Ukrainy, http://www.

mfa.gov.ua/mfa/ua/news/detail/26730.htm (dostęp: 30.11.2009).

29 Лист Президента України Віктора Ющенка Президенту Російської Федерації Дмитру Медведєву, ofi cjalna strona prezydenta Ukrainy Wiktora Juszczenki, 13.08.2009, http://www.president.

gov.ua/news/14676.html (dostęp: 29.11.2009).

30 Ibidem; por. С. Федорчук, Росія розірве дипломатичні стосунки з Україною?, „Новинар”, 11.08.2009, http://novynar.com.ua/analytics/government/79315 (dostęp: 30.11.2009).

Odpowiadając na zarzuty dotyczące integracji Ukrainy z NATO, Juszczenko stwierdził, że sprawa ta w ogóle nie powinna być przedmiotem politycznych preten- sji ze strony Rosji. Zaznaczył, iż musi rosyjskim władzom przypomnieć o podstawo- wych międzynarodowych zasadach mówiących o tym, że prawo wyboru środków i gwarancji bezpieczeństwa narodowego, szczególnie udziału w sojuszach polityczno -wojskowych, jest nieodłącznym elementem suwerenności każdego państwa³¹. Dodał również, że on jako prezydent jest zobowiązany realizować obowiązujące na Ukra- inie ustawodawstwo. Podkreślił, że wykonuje zapisy przyjętej w 2003 r. za rządów premiera Wiktora Janukowycza ustawy O podstawach bezpieczeństwa narodowego Ukrainy, która przewiduje integrację i członkostwo państwa ukraińskiego w NATO³². Zadeklarował również, że zamiar Ukrainy wstąpienia do tej organizacji nie jest w żaden sposób skierowany przeciwko Rosji. Potwierdził także, że ostateczna de- cyzja w sprawie przystąpienia do Sojuszu podjęta zostanie przez samych Ukraińców w ogólnonarodowym referendum³³.

Odnosząc się do problemu Floty Czarnomorskiej, Juszczenko napisał, że art. 17 Konstytucji Ukrainy zabrania rozmieszczania na ukraińskim terytorium baz wojsko- wych obcych państw. Jednak mimo tego zapisu państwo ukraińskie przestrzega za- wartych w 1997 r. umów regulujących funkcjonowanie rosyjskiej fl oty na Ukrainie.

Zaznaczył jednak, że musi wspomnieć o poważnych problemach z rosyjskiej stro- ny w implementacji tych porozumień, szczególnie w sprawach dotyczących ziemi, własności nieruchomości, częstotliwości radiowych, jak również środków nawigacji.

Dodał także, że rosyjscy dowódcy systematycznie łamali dwustronne porozumienia i ukraińskie ustawodawstwo, o czym stale była informowana rosyjska strona³⁴.

Juszczenko stwierdził, że opowiada się za rozwojem pragmatycznych stosunków z Rosją w sferze gospodarczej, przede wszystkim w energetyce. Podkreślił, że Ukrai- na rozpoczęła modernizację systemu gazociągowego w celu osiągnięcia międzynaro- dowych standardów i jest gotowa włączyć do tego procesu potencjał innych państw.

Dodał, że Ukraina wielokrotnie potwierdzała swoje zobowiązania i odpowiedzial- ność jako partner transportujący surowce energetyczne. Juszczenko przypomniał, że państwo ukraińskie jako jedno z niewielu na świecie potwierdziło swoją gotowość rozpoczęcia wielostronnego dialogu na temat udoskonalenia międzynarodowej bazy prawnej w zakresie bezpieczeństwa energetycznego, która przede wszystkim powin- na opierać się na Karcie Energetycznej³⁵.

31 Лист Президента України...; P. Bajor, Ukraina–Rosja. Trwa konfl ikt wokół integracji z NATO, Portal Spraw Zagranicznych, 11.04.2008, http://www.psz.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=

10303 (dostęp: 29.11.2009).

32 Закон України Про основи національної безпеки України, 19.06.2003, http://zakon.rada.gov.

ua/cgi-bin/laws/main.cgi?nreg=964-15 (dostęp: 30.11.2009).

33 Лист Президента України...

34 Ibidem; T. Kuzio, Russia–Ukraine Diplomatic War, „Eurasia Daily Monitor”, vol. 6, issue 147, July 31, 2009, http://www.jamestown.org/programs/edm/single/?tx_ttnews[tt_news]=35347&tx_ttnews[backPid]

=485&no_cache=1 (dostęp: 30.11.2009); P. Bajor, Stosunki ukraińsko-rosyjskie..., s. 180–186.

35 Лист Президента України...; О. Волович, Примус до „братерства”, „Чорноморська безпека”

2009, № 4, s. 11–13.

W dalszej części Juszczenko zarzucił Miedwiediewowi, że Rosja chce pozbawić Ukrainę prawa do oceny i poglądu na własną historię, narodowe interesy, a także priorytety polityki zagranicznej. W ocenie ukraińskiego prezydenta kwestie historii wraz z językiem narodowym, kulturą, etosem ojczyzny mają fundamentalne znacze- nie w procesie formowania państwa i identyfi kacji ukraińskiego narodu. Następnie Juszczenko odniósł się do zarzutów związanych z wykorzystywaniem przez Ukrainę kwestii wielkiego głodu w ZSRR. Podkreślił, że popularyzując na arenie międzyna- rodowej problematykę wielkiego głodu na Ukrainie z początku lat 30. XX wieku, ukraiński naród oddaje także część pamięci milionom Rosjan, Białorusinów, Kaza- chów i przedstawicieli innych narodowości, którzy zmarli podczas tej tragedii. Dodał również, że w trakcie akcji pamięci „Niegasnąca świeczka” poświęconej 75-leciu tego dramatu w oknach setek miast na całym świecie, w tym również w Rosji, paliły się świeczki, co jest potwierdzeniem wielonarodowej solidarności z Ukrainą w tej sprawie. Następnie Juszczenko podkreślił, że w żaden sposób nie może pogodzić się z zarzutami o dyskryminację i eliminowanie języka rosyjskiego z życia społecznego na Ukrainie. W jego opinii sytuacja przedstawia się zupełnie odwrotnie – to właśnie w Rosji ukraińska mniejszość pozbawiona jest możliwości realizowania swych na- rodowo-kulturalnych potrzeb, co potwierdzają powszechnie dostępne i znane analizy wielu organizacji międzynarodowych³⁶.

Następnie Juszczenko odniósł się do zarzutów dotyczących ingerencji ukraiń- skich władz w sprawy Cerkwi prawosławnej. Oświadczył, że władze państwowe poważają zasady i tradycje Cerkwi i organizacji religijnych, a Cerkiew na Ukrainie jest niezależna od państwa i każdy obywatel ma prawo swobodnego wyboru religii.

Dodał, że władze państwowe nie mogą przy tym zabronić obywatelom wypowiada- nia własnych ocen i opinii w jakiejkolwiek sprawie, w tym również religijnej. Stwier- dził, że nie rozumie krytyki Miedwiediewa dotyczącej organizacji wizyty patriarchy Cyryla na Ukrainie, ponieważ otrzymał od niego list, w którym patriarcha na ręce ukraińskich władz wyraził podziękowania za wysoki poziom organizacji jego poby- tu³⁷. Prezydent Ukrainy napisał również, że całkowicie niedorzeczne jest, by wiązać z sobą sprawy wizyty patriarchy Cyryla z dwustronnymi stosunkami politycznymi³⁸.

Omawiając problem wydalenia z Ukrainy dwóch rosyjskich dyplomatów, Juszczenko stwierdził, że przed ostateczną decyzją trzy razy zostały przesłane Rosji informacje o pozaprawnym ich postępowaniu. Dodał również, że rosyjskim władzom udokumentowane zostały fakty działalności tych dyplomatów na szkodę interesów narodowych Ukrainy. Juszczenko zaznaczył także, że Rosja nie miała żadnych pod-

36 Ibidem, Sowieckie ludobójstwo w Ukrainie; O. Kramarenko, Genocyd–33 we współczesnym wymiarze ukraińskim, „Nowa Ukraina...”, s. 35–40, s. 119–128; T.A. Olszański, „Ukraina pamięta, świat uznaje”.

Miejsce Hołodomoru w ukraińskiej polityce historycznej, Komentarze OSW, nr 16, 08.12.2008.

37 Por. В МИД Украины не согласны с критикой Медведева, 11 августа 2009, http://korrespon- dent.net/ukraine/politics/931291 (dostęp: 30.11.2009).

38 Лист Президента України..., http://www.president.gov.ua/news/14676.html (dostęp: 29.11.2009);

por. М. Томак, І. Капсамун, Непасторське посланіє пасторського візиту. Патріарх Кирило і його суперідея, „День”, 31.07.2009; Б. Клин, Патриарх всех поблагодарил, „Известия”, 12.08.2009.

staw do wydalenia ukraińskiego dyplomaty i zrobiła to jedynie w akcie rewanżu.

Prezydent Ukrainy wyraził przy tym nadzieję, że w przyszłości obu państwom uda się uniknąć takich przykrych wypadków, które wpływają negatywnie na stosunki dwustronne³⁹.

Juszczenko zapewnił jednocześnie, że Ukraina w dalszym ciągu opowiada się za szeroką współpracą z Rosją na zasadach równoprawności, wzajemnego szacunku i konstruktywnego dialogu, w tym również na najwyższym szczeblu politycznym.

Dodał, że wielokrotnie deklarował chęć prowadzenia rozmów z prezydentem Mied- wiediewem, jednak nie spotkał się ze zrozumieniem rosyjskiego partnera. Ocenił także, że decyzja o wstrzymaniu przyjazdu nowego ambasadora Rosji do Kijowa nie sprzyja konstruktywnemu rozwojowi stosunków dwustronnych. Zapewnił jed- nak, że jest pewien, iż w przyszłości stosunki rosyjsko-ukraińskie będą układały się poprawnie i będą oparte na głębokich tradycjach przyjaźni i dobrosąsiedztwa między narodami. Stwierdził, że powyższe czynniki są silniejsze niż interesy oddzielnych gremiów politycznych i nie zależą od koniunktury politycznej⁴⁰.

Omówione powyżej publiczne oskarżenia obu przywódców są najlepszym po- twierdzeniem fatalnego stanu stosunków rosyjsko-ukraińskich. Stosunki między tymi państwami nigdy nie należały do łatwych, jednak obecnie można zaobserwować całkowity brak woli politycznej do rozwiązania jakichkolwiek problemów. Faktem jest, że część z nich jest niezwykle skomplikowana i by je rozwikłać, obie strony muszą pójść na daleko idące ustępstwa. Jednak dla rozwiązania wielu z nich wystar- czyłaby wola polityczna do zawarcia kompromisu. Takiej woli jednak obecne władze Rosji i Ukrainy nie przejawiają. W związku z tym można stwierdzić, że atmosfery nieufności i wzajemnej niechęci we wzajemnych stosunkach nie uda się przełamać do końca kadencji Wiktora Juszczenki, która upłynie w lutym 2010 r.

Trwająca obecnie na Ukrainie kampania prezydencka nie sprzyja również złago- dzeniu konfl iktu, ponieważ Juszczenko w dużej mierze odwołuje się do elektoratu antyrosyjskiego. Sondaże wyborcze pokazują jednak, że obecny prezydent Ukrainy ma bardzo niskie poparcie społeczne, które oscyluje w granicach 5%⁴¹. W związ- ku z tym Juszczenko praktycznie nie ma szans na reelekcję i wszystko wskazuje na to, że w zaplanowanych na 17 stycznia 2010 r. wyborach prezydenckich władzę przejmie inny polityk. Największe szanse na zwycięstwo w tych wyborach sondaże dają kandydatowi Partii Regionów Wiktorowi Janukowyczowi oraz obecnej premier Julii Tymoszenko. Janukowycz jest liderem wyścigu prezydenckiego, jednak żadne z przeprowadzonych badań opinii publicznej nie dają mu poparcia powyżej 50%⁴².

39 Лист Президента України...; T. Kuzio, Ukrainian–Russian Diplomatic War Intensifi es, „Eurasia Daily Monitor”, vol. 6, issue 158, August 17, 2009, http://www.jamestown.org/programs/edm/single/?tx_

ttnews[tt_news]=35420&tx_ttnews[backPid]=485&no_cache=1 (dostęp: 30.11.2009).

40 Лист Президента України...

41 Вибори президента (2010). Соціологічне опитування, Центр Разумкова, http://www.razum- kov.org.ua/ukr/poll.php?poll_id=497 (dostęp: 30.11.2009).

42 За кого готовы голосовать украинцы (опрос), 08.10.2009, Киевский центр политических исследований и конфликтологии, http://www.analitik.org.ua/researches/archives/3dee44d0/4acf58f3 3a35d/ (dostęp: 29.11.2009). Por. dynamikę poparcia społecznego dla ukraińskich polityków w latach

Oznacza to, że na Ukrainie najprawdopodobniej odbędzie się druga tura wyborów, w której zmierzą się Janukowycz i Tymoszenko. W związku z tym niezwykle trud- no przewidzieć ostateczny wynik tej rywalizacji. Wprawdzie kandydat opozycji ma zdecydowaną przewagę nad szefową ukraińskiego rządu (ok. 10%), jednak w drugiej turze na Julię Tymoszenko mogą zostać oddane głosy „pomarańczowego” elektora- tu, które w pierwszym głosowaniu zostaną rozproszone na kilku kandydatów tego obozu, m.in. Wiktora Juszczenkę, Arsenija Jaceniuka, Anatolija Hrycenkę, Jurija Ko- stenkę, Ołeha Tiahnyboka.

Dalszy rozwój stosunków rosyjsko-ukraińskich zależy więc przede wszystkim od ostatecznego rezultatu ukraińskich wyborów prezydenckich. Z punktu widzenia interesów Rosji najlepszym scenariuszem byłaby wygrana Wiktora Janukowycza, który w kampanii bardzo często odwołuje się do czynnika rosyjskiego i podkreśla, że po wygranej doprowadzi do normalizacji stosunków. Zdecydowanie mniej ko- rzystny byłby wybór Julii Tymoszenko. Premier ukraińskiego rządu uznawana jest w Rosji za populistkę, która w swoich działaniach jest nieprzewidywalna i podobnie jak Juszczenko stosunki z Rosją z pewnością będzie wykorzystywać w interesach politycznych zarówno na Ukrainie, jak i w polityce międzynarodowej. Należy pod- kreślić, iż Rosja obecnie nie popełnia błędu z „pomarańczowej rewolucji” i nie an- gażuje się bezpośrednio w ukraińską kampanię wyborczą. Takie działanie wynika z ówczesnych doświadczeń, jak również z faktu, że obaj najważniejsi kandydaci są przez Rosję do zaakceptowania.

Można więc przypuszczać, że wybory prezydenckie w 2010 r. będą stanowić cezurę i symbol nowego otwarcia w stosunkach rosyjsko-ukraińskich. Z dzisiejszej perspektywy trudno prognozować, jak będą one ostatecznie wyglądać, jednak wy- daje się, że zarówno Janukowycz, jak i Tymoszenko mogą przełamać ten najgorszy okres we wzajemnych stosunkach po 1991 r. Nowe władze Ukrainy będą musiały się jednak zmierzyć z oddziedziczonymi po poprzednikach problemami. Wówczas okaże się, czy obecny stan stosunków wynikał tylko z braku zaufania i wzajemnej niechęci obu prezydentów, czy też był wynikiem konfl iktu interesów narodowych Rosji i Ukrainy⁴³.

2008–2009: Вибори президента (2010). Соціологічне опитування – Динаміка, 2008–2009, Центр Разумкова, http://www.razumkov.org.ua/ukr/poll.php?poll_id=91 (dostęp: 30.11.2009).

43 Por. Т. Силіна, Відступати нікуди – попереду Москва, „Дзеркало тижня”, 15–21.08.2009.