Dzieje Państwowego Instytutu Geologicznego

(1)

Kwartalnik Gcologiczny. t. 33, nr I, 1989 r., str. 1- 12

Waclaw RYKA

Dzieje Panstwowego Instytutu Geologicznego

Panstwowy Instytut Geologiczny jest najstars~ym polskim instytutem nauko- wym i pierwszq zorganizowan~ polsk~ sluzb~ geol'Ogiczn~. Powolany zostal do zycia w okresie, gdy w Europie juz od kilkudziesi~ciu lat dzialaly sluzby geologiczne Wielkiej Brytanii (od 1832 r.), Norwegii i Szwecji (od 1858 r.), Szwajcarii (od 1859 r.), W~gier i Francji (od 1868 r.), Wloch (od 1877 r.), Rosji (od 1882 r.) i inne.

Przyczyn~ tego opMnienia byla utrata przez Polsk~ niepodleglosci, co uniemoili- wialo polskim geologom utworzenie podobnej plac6wki. Podejmowanie takich po- czynan bylo niweczone przez zaborcow.

Pierwsz'l prob~ organizacji geologii, gornictwa i hutnictwa bylo powolanie Ko- misji Kruszcowej przez Stanislawa Augusta Poniatowskiego w dmu 10 kwietnia 1782 r. Byl to organ ministerialny kierowany przez b~kupa Krzysztofa Szembeka i podleglych mu 12 komisarzy; trzech bylo znawcami ~ologii. Mimo iz dzialalnosc Komisji Kruszcowej konczy si~ wraz z utrat~ niepodT&glosci Polski w 1795 r., jej wplyw na swiadomosc spoleczn~ co do potrzeby zorganilOwanego dzialania w geologii byl jednak ogromny i przyczynil si~ do podejmowania dalszych krokow w tym kierunku, szczegolnie w czasach Krolestwa Polskiego z'inicjatywy Stanislawa Sta- szica.

Kolejn~ prob~ uj~cia geologii w ramy organizacyjne ppdj~1 profesor Wladyslaw Szajnocha w zaborze austriackim, zabiegaj~cy 0 powolanie Krajowego Zakladu Geologicznego we Lwowie. Odpowiedni wniosek w tej sprawie lOstal opracowany w 1905 r. i dwa lata pMniej przedlozony Sejmowi. Program prac owego zakladu przewidywal przeprowadzenie w Galicji badan geologicznych, gorniczych, glebo- znawczych i hydrogeologicznych oraz wykonywanie zalecen wladz. Sejm wniosek zatwierdzil, lecz jego postulaty nie zostaly zrealizowane, gdyz sprzeciwil si~ temu wiedenski Geologische Reichsanstalt.

OKRES OD 1919 DO 1939 r.

Inicjatywa Wladyslawa Szajnochy miala decyduj~cy wplyw na decyzj~ 0 powolaniu Panstwowego Instytutu Geologicznego. Wniosek w tej sprawie, zlozony w Sejmie Ustawodawczym Rzeczypospolitej Polskiej w dniu 3 kwietnia 1919 r., lOs-

(2)

2 Wactaw Ryka

tat podpisany przez grup~ post6w z bytego zaboru austriaekiego, w tym r6w:1iez przez Wineentego Witosa. Podstawy organizaeyjno ·prawne tego prztdsi~wzi~eia

przygotowato Ministerstwo Przemystu i Handlu, seiSlej zas jego Sekeja G6rniezo- -Hutnicza, kt6re zapewnilo srodki finansowe i techniczne umoiliwiajqce jego reali-

zaej~.

Uroezystego otwareia Panstwowego Instytutu Geologieznego dokonat Minister Przemysru i Handlu dr K. Hijeia w dniu 7 maja 1919 L W gronie pierwszyeh pra- eownik6w instytutu zna1eili si~ najwybitniejsi geolodzy polsey: Jan Czarnoeki, Czestaw Ku'iniar, Jan Nowak, Edward Passendorfer, Wtadystaw Pawliea, Pawet Radziszewski, Jan Samsonowicz, Wawrzyniec Teisseyre, Konstanty Tolwinski i wie- lu innyeh, kt6rzy przez nast~pne dziesiijtki lat stanowili 0 poziomie i sukeesach catej geologii polskiej. Na dyrektora instytutu, liczijcego 31 pracownik6w naukowych, powotano profesora J6zefa Morozewieza, wsp6ltw6rc~ i rzecznika wniosku W.

Szajnochy, zrealizowanego dopiero po 14 latach.

Panstwowy Instytut Geologiczny nie majijc wtasnej siedziby korzystal w pier- wszych latach swego istnienia z goscinnosci Palaeu Staszica w Warszawie. Wkr6tce po utworzeniu PIG uzyskano parcel~ u zbiegu ulie Rakowieckiej, Wisniowej, Bato- rego i Skaut6w i ogtoszono konkurs na projekt nowej siedziby. W wyniku konkursu

realizacj~ budowy powierzono arehitektowi Marianowi Lalewiczowi, kt6ry nie byt osobij obq dla geolog6w, gdyi od 1924 L przywracal on pierwotny wyglijd Pata- cowi Staszica, usuwajijc pocerkiewne pozostatosci wystroju.

Budow~ Panstwowego Instytutu Geologicznego rozpocz~to jednak dopiero w 1925 L, zuzywajijc cZ~Sciowo monolity z rozebranego w 1926 L soboru przy Placu Saskim. Byly to rMowe granity z wyspy Kumlinge archipelagu Wysp Alandzkich, przewiezione stamtijd do portu Hangii, a nast~pnie do Warszawy.

Elementy te oddzialywaly na wyobraini~ M. Lalewicza, kt6ry mimo klasycysty- cznego stylu budynk6w instytutu zachowat bazylikowy i klasztorny wystr6j ieh

wn~trz. Budow~ pawilonu poludniowego "ehemieznego" rozpoez~to w potowie 1925

L i zakonczono w 1926 L, natomiast gmach gt6wny, kt6rego fundamenty potozono juz w 1923 L, do cz~sciowego uzytku zostal oddany w 1930 L; wtedy tei nastijpila ostateczna przeprowadzka z Patacu Staszica. Ze wzgl~du na ogromne klopoty finansowe gmach g!6wny ukonczono dopiero w 1935 L; ca!kowity koszt budowy wyni6s! 2 300 000 z!, co jak na 6wczesne czasy stanowilo ogromnij sum~.

Podstawy prawne dzialania Panstwowego Instytutu Geologicznego zawarto w Rozporzijdzeniu Rady Ministr6w z dnia 28 lutego 1921 ^L zatwierdzajijcym statut, a nast~pnie 30 czerwca tego samego roku "etat osobowy" liczijcy 41 pracowni- k6w, w tym 31 pracownik6w naukowyeh. W slad za powyzszymi dokumentami

przyj~to struktur~ organizacyjnij instytutu (24 marca 1923 L), obejmujijeij siedem wydziat6w: Naftowo-Solny, W~glowy, Kruszcowy, Torfowy, Hydrogeologiczny, Chemiezny i Wydawniczo-Kartograficzny. Poza Wydziatem Wydawniczo-Kartogra- ficznym, prowadzijcym badania og61ne i regionalne, pozostate zajmowaly si~ prob- lemami geologii stosowanej.

Niezaleinie od wydzial6w utworzono w instytucie tfZy pracownie: chemiczoq, kt6rej zadaniem bylo wykonywanie analiz minerat6w, skat, w~gla i ropy naftowej;

optyeznij, w kt6rej prowadzono badania kopalin uzytecznych na drodze mikrosko- powej oraz technicznij wraz ze szlifierniij dla oceny wtasnosci technicznych materia- t6w budowlanych. Pracownie te uwaiat prof. J. Morozowicz za "kose pacierzowij catej instytucji", gdyz w nich "problemy iycia praktycznego analizowane b~dij za pomocij scistych metod naukowych, podda si~ je niejako pr6bie ogniowej, zanim ukaiij swe wtasciwe oblicze uzyteczne". Wkr6tce okazato si~, iz niezb~dne jest po- wotanie do zycia Stacji Geologicznej w Dijbrowie G6rniczej z tymczasowij siedzibij w Szkole Sztyg~r6w, kt6rej zadaniem mialo bye rozpozna wanie budowy geologicznej G6rnego Slijska przy wsp61pracy z g6rnictwem w~glowym. Po odmowie po- .mocy finansowej ze strony Ministerstwa Skarbu, odpowiednie srodki na dzialalnose

(3)

Dzieje Panstwowego Instytutu Geologicznego 3

tej stacji uzyskano od Rady Przemyslowcow Gorniczych w D~browie Gorniczej i przy wsparciu dyrekcji kopalni urz~dzono placowk~, ktora przetrwala blisko 40 lat. DruM Stacj~ Geologiczn~ utworzono w Boryslawiu. Glownym jej zadaniem byla wsolpraca z przemyslem naftowym, zwlaszcza przy wykorzystaniu i nadzorze Iicznych wiercen finansowych przez panstwo, nie mozna bylo pomin~c w tej dzialalnosci problemu budowy geologicznej Karpat i to zadanie w systematycznych pracach terenowych wypelnial Wydzial Naftowo-Solny PIG. ,

Organizacyjno-prawn~ podstaw~ dzialania Panstwowego Instytutu Geologi- cznego byl Statut z 1920 r. NakreSlono w nim zadania dotyczqce ogolnego badania budowy geologicznej Polski i na tym tie rozwi~zywanie zagadnien zloz surowcow mineralnych, przy wysokich wymaganiach stawianych pracownikom oraz inspiruj~

eyeh dzialaniaeh Konfereneji Instytutu. Z programow badan, memorialow i planow wynika, ie duzy naeisk kladziono na badania ehemiezne, mineralogiezne, petrogra- ficzne i technologicwe, uznane za niezb~dne do prowadzenia nowoczesnych poszu- kiwan zlM suroweow mineralnych. Wobec konieeznosei szybkiego rozwoju przemyslu krajowego zaistniala taUe potrzeba odkryeia i poznania tych zloi. Swia- dectwem pelnego zrozumienia tego problemu przez pracownik6w Panstwowego 1n- stytutu Geologieznego byla pierwsza publikacja W. Pawlicy pt. Ilasle rudy ielazne Starachowic.

W miar~ uplywu lat nalezalo bardziej sprecyzowac dzialalnosc instytutu. Totez 24 czerwea 1927 r. ukazalo si~ rozporz~dzenie Prezydenta Rzeezypospolitej 0 Pan- stwowym Instytueie Geologieznym, a 25 lipea 1927 r. - rozporz~dzenie Rady Mi- nistrow zatwierdzaj~ce nowy Statut Panstwowego Instytutu Geologicznego. Zada- nia instytutu nakreslone w tym statucie obejmowaly: wykonywanie prac geologicznych na z~danie wladz panstwowych, badanie budowy geologicznej Polski, opra- cowywanie i wydawanie map geologicznych, badanie uzytecznych skal i mineral6w, prowadzenie badan hydrogeologicznych, tworzenie i uzupelnianie zbiorow geologicznych, oglaszanie drukiem sprawozdan i opracowan naukowych. Statut nakreSlal zadania Konferencji Instytutu - ciala kolegialnego - do ktorego obowi~zkow nalezalo wydawanie opinii w sprawach naukowych i naukowo-administracyjnych, przewidywal rowniez Iikwidacj~ Wydziaiu Torfowego. Wymienione akty prawne

obowi~zywaly do 31 marca 1938 r.

. Ambitny program dzialalnosci Panstwowego Instytutu Geologicznego od samego zarania napotykal powazne trudnosei. Wynikaly one z dwoeh podstawowyeh przyezyn: liczby pracownikow i trudnosei finansowyeh. "Etat osobowy" z 1921 r.

okreSlal maksymaln~ liezb~ praeownikow na 41 i byl to stan najwyzszy. Stopniowo jednak liczba etatow ulegala redukcji, najwi~kszej w 1934 r., gdy liezba praeowni-

kow spadll' do 19, w tym 15 geologow i ehemikow.

DruM przyezyn~ slabosei instytutu byly niedostateczne srodki finansowe, ktore ad 1934 r. zmalaly dwukrotnie, przy czym fundusze na badania terenowe spadly z 80 000 az do 23 000 zl rocznie. Najwi\,ksze trudnosei napotykano w pozyskiwaniu kredytow na praee geofizyezne oraz roboty gornieze i wiereenia. Duz~ pomoe oka- zal wowezas instytutowi Wydzial Spraw Wojskowyeh, w Ministerstwie Handlu i Przemyslu, przekazuj~e fundusze na praee najpilniejsze i tlumaez~e ieh potrzeb~

obronnosei~ kraju.

Brak wlasnyeh stalych srodkow budietowyeh na badania utrudnial zarowno planowanie, jak i wykonywanie prae. Poza Wydzialem Wojskowym dotacje przy- znawaly instytutowi r6ine zrzeszenia, towarzystwa i przedsi~biorstwa. Stacj~ Geo-

logiezn~ w D~browie Gorniezej wspierala Rada Przemysloweow Gorniezych w D~

browie Gorniezej, zas Staej, Geologiczn~ w Boryslawiu utrzymywal przernysl na- ftowy. Pornimo ogromnyeh trudnosei etatowych i finansowych osi~gni\,eia pierwszyeh 19 lat dzialalnosci Panstwowego Instytutu Geologieznego s~ irnponuj~ce.

Kluczow~ pozycj\, w badaniach Panstwowego Instytutu Geologicznego zajrno- wala ternatyka Gornosl~skiego Zagl\,bia W\,glowego. Wydano pierwszy arkusz

(4)

Waclaw Ryka

(Grodziee) Szczegolowe} mapy geologiczne} Polskiego Zaglfbia Wfglowego w skali 1:25 000. Rozwinil'to badania: makro- ; mikropaleobotaniczne, ehemiezne w~gli,

wystl'powania wl'gli koksuj~cyeh i zasil'gu karbonu pod naSunil'elem karpackim.

Powstala monografia geologiezna Polskiego Zagll'bia Wl'glowego opracowana przez Stefana Czarnoekiego. Dobre prognozy uzyskano w wyniku poszukiwan tria- sowyeh zl6z ey'nku i olowiu na obszarze g6rnosl~skim.

W G6raeh Swil'tokrzyskich prowadzano intensywne prace kartografiezne, kt6- ryeh wynikiem bylo wydanie arkuszy Opat6w i Kielce, pierwszyeh z serii Ogolne}

mapy geologiczne} Polski w skali 1:100000. Duzy nacisk polozono na bad ani a stra- tygraficzne oraz poszukiwania wl'gli kamiennych i brunatnych, fosforyt6w, gipsu, siarki, kwarcyt6w, glin ogniotrwalyeh, miedzi i zelaza. Odkryto zloze hematytu i pirytu w Rudkaeh.

W wyniku badan prowadzanyeh w Karpataeh wykonano dalsze dwa arkusze (Skole i Nadw6rna) Mapy geologiczne} Polski w skali 1:100 000. Badania geologiczne .ukierunkowane byly gl6wnie na wykrycie nowyeh struktur roponosnych. Ba- dano r6wniez sole potasowe w Stebniku i Kaluszu. Szczeg6lnie intensywne praee geologiezne wykonywano na obszarze Tatr i Pienin. Niepowodzeniem zakonczyly sil' jedynie poszukiwania manganu kolo Sanoka i w G6raeh Czywczynskich.

Na Wolyniu i Podolu badano gl6wnie granity i bazalty. Ogromne znaezenie mialo odkryeie karbonu produktywnego nad Bugiem. Ze zmiennym nasileniem badano utwory czwartorzl'dowe na Nizu Polskim. Rozpoezl'to poszukiwania soli kamiennej na Kujawach, wl'gli brunatnyeh i torfu. Rozpoezl'to badania hydrogeologiczne dla zaopatrzenia wybranych obiekt6w w wodl', inwenwentaryzacjl' ujl'c wody oraz prognozawanie w skali regionalnej. Dla potrzeb geologii surowcowej utworzono w instytucie Pracownil' Geofizyezn~, w kt6rej metod, grawimetryczn~ stosowa- no do poszukiwania zl6z soli, sejsmiczn~ - do zl6z ropy naftowej i geoelektryezn~

- do zlM metali kolorowych.

Og6ln~ oeenl' dzialalnosci Panstwowego Instytutu Geologieznego w pierwszym okresie jego istnienia wyrazil w swej opinii prof. Karol Bohdanowiez, 6wezesny profesor Akademii G6rniezej w Krakowie. Stwierdzil on m.in., ze instytut zatrud- nial w tym ezasie 48% polskieh geolog6w, daj~e 68% dorobku naukowego. Do- strzegal on r6wniez wiele brak6w, do kt6ryeh zaliezal przede wszystkim zbyt maly zakres rob6t g6rniezyeh, wiertniczyeh i geofizyeznyeh uniemozliwiaj~ey odkryeie zlM zakrytych; zbyt slab~ dzialalnosc kartograficzn~ i brak dlugofalowyeh plan6w badan geologieznyeh. Zwr6eil r6wniez uwagl' na slabe zainteresowanie wladz pan- stwowyeh sprawami geologii, przejawiaj~ee si, zmniejszaniem etat6w i srodk6w finansowych.

Zwil'kszenie wplywu geologii na wiele dziedzin zyeia gospodarezego wymagalo wprowadzenia w Panstwowym Instytueie Geologieznym zmian prawnyeh i orgal)i- zaeyjnyeh w stosunku do ustalen z 1919 r. i p6iniejszych poprawek. W tym eelu w 1937 r. powolano Komitet Reorganizaeyjny Panstwowego Instytutu Geologi- eznego, kt6rego przewodniez~cym zastal prof. K. Bohdanowiez. Komitet ten zastal wst,pnie przeksztaleony w Tymezasow~ Panstwow~ Rad, Geologiezn~.

Dekretem Prezydenta Rzeezypospolitej Polskiej z dnia 31 marea 1938 r. powo- lana do zyeia Panstwow~ Sluzbl' Geologiezn~, w sklad kt6rej weszla Panstwowa Rada Geologiczna i Panstwowy Instytut Geologiezny, podlegle Ministerstwa Prze- myslu i Handlu. Wkr6tee (7 kwietnia 1938 r.) zostal opracowany statut Panstwowe- go Instytutu Geologicznego oraz statut Panstwowej Rady Geologieznej (19 ezerwea

1938 r.). Wydano tez szereg rozporz&dzen dotycz~cych uprawnien panstwowej sluzby geologieznej.

Nowy schemat organizacyjny instytut obejmowal eztery wydzialy: Surowe6w Mineralnyeh, Wl'gli, Nafty, Gazu i Soli, Muzealny oraz Zaklad Geofizyki Stosowa- nej, Praeownil' Petrografiezn~ i Badan Speejalnyeh, Praeowni, Chemiezn,!, Oddzial Rejestraeji Kopalin Uzyteeznyeh, Teehniczn,! Redakejl' Wydawnictw i Kreslarnil',

(5)

Dzieje Panstwowego Instytutu Geologicznego 5 Bibliptek, i Referat Administracyjny. Zostaly tei powolane specjalne grupy terenowe: Swi,tokrzyska, Wolynia. Podola i Polesia, Karpacka, Czwartorz,du Polski

umoiliwiaj~ce prowadzenie badan geologicznych na wydzielonych obszarach kraju.

Liczba etataw wzrosla w tym okresie do 99.

Naczelnym zadaniem Panstwowego Instytutu Geologicznego, nakreslonym Dekretem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, bylo badanie budowy geologicznej kraju w celu zwi,kszenia bazy surowcaw mineralnych. Do szczeg610wych obowi~z

kaw statutowych naleialo wykonywanie i wydawanie map geologicznych w zakresie geologii og61nej i surowcowej, prowadzenie poszukiwan z16i: surowcow mineral- nych, kontrola nad racjonaln~ eksploatacj~ zlai surowcaw mineralnych i ich ochrona, sporz~dzanie opinii dla wladz panstwowych, archiwizacja materialaw geologicznych, rozwoj informacji geologicznej, wspolpraca z innymi jednostkami geo-

logicznymi i sporz~dzanie krajowego planu badan i poszukiwan geologicznych.

Zmiany byly powaine, wzrosla rola geologii w Polsce. Panstwowy Instytut Geo- logiczny stal si, centralnym organem geologii krajowej, dzialaj~cym na podstawie Ustawy z dnia 28 czerwca 1939 r. 0 uprawnieniach Panstwowego Instytutu Geolo- gicznego w zakresie prac gorniczych i terenowych. Utworzony Oddzial Rejestracji Kopalin Uzytecznych mial za zadanie "prowadzenie rejestracji wiercen, z16i: surow- cow mineralnych, materialow drogowych i ceramicznych, gromadzenie i systematy- zowanie wiadomosci 0 poszukiwaniach i eksploatacji z16z surowc6w mineralnych".

Ponadto obowi~zkiem Panstwowego Instytutu Geologitznego bylo racjonalne wy- korzystanie zl6z i ochrona surowcow mineralnych, co w polqczeniu z koniecznosciq

sporz~dzania opinii dla wladz panstwowych stwarzalo moiliwosci pelnienia poprzez

panstwow~ sluib, geologiczn~ funkcji panstwowej rady gospodarki zloiami i ochro-

ny zloz.

Wzrost kadry i budietu umoiliwily instytutowi rozwini,cie wielu badan popar- tych pracami geofizycznymi, wiertniczymi i gorniczymi. Bardziej rozszerzono zakres badan struktur solnych na Kujawach, obliczono zasoby rud ielaza w kopalni Sta- szic w Rudkach.

OKRES W01ENNY - OD 1939 DO 1945 R.

Dzieje wojenne Panstwowego Instytutu Geologicznego rozpocz,ly si, 6 wrzesnia 1939 r., kiedy to cz,sc personelu ewakuowano do Lwowa. Warszaw, opuScil takie prof. Karol Bohdanowicz, przekazuj~c funkcj, dyrektora dr. lozefowi Zwierzyc- kiemu. Podczas obl,ienia Warszawy budynki instytutu ucierpialy niewiele, poza

sal~ muzealn~, gdzie ulegl zniszczeniu dach szklany oraz eksponaty. W polowie paidziernika przybyli do Warszawy dwaj pracownicy berlinskiego Amt fur Boden- forschung - prof. W. Paeckelmann i dr Barnitzke, ktorzy zasekwestrowali budynki i maj~tek instytutu z mysl~ wywiezienia wszystkiego, co ocalalo. Po zapoznaniu si, ze stanem zniszczen wyst~pili oni z propozycj~ podj,cia pracy przez polski personel na poprzednich stanowiskach. W listopadzie powrocila do instytutu wi,kszosc pra- cownikow.

Reorganizacja instytutu przez wladze okupacyjne nast~pila w kwietniu 1940 r.

Zmieniono jego nazw, na Amt fUr Bodenforschung z central~ w Krakowie. W skla- dzie placowki warszawskiej znalazly si, trzy wydzialy: Ogolny administracyjny wraz z geofizyk~, chemi~ i kreSlarni~, Geologiczny i Muzealny z bibliotek~. Dyrektorem jednostki zostal prof. R. Brinkmann, a od kwietnia 1944 r. - prof. W.E. Petras- chek. Glowny nacisk w badaniach geologicznych skierowany byl wowczas na kar- tografi, geologiczn~ i rejestracj, zlM surowcow mineralnych. Nie wszystkie jednak wyniki badan byly przez polskich geologaw ujawniane. Prowadzono podwajn~ -

jawn~ i ukryt~ - dokumentacj,. Dzi,ki zgromadzeniu wielu materialaw i wlaSci- wemu ich opracowaniu moina bylo wkratce po wojnie udokumentowac w kratkim

(6)

6 Waclaw Ryka

c7'lsie zloia soli kamiennej na Kujawach i rud ielaza w kopalni Staszic w Rudkach.

Podczas Powstania Warszawskiego, w sierpniu 1944 r., budynki instytutu zosta- Iy s'palone i zburzone. cz~sc material6w wywieziona przez wladze okupacyjne, cz~s6

zas ukryta przez pracownik6w w skrzyniach zakopanych w piwnicach instytutu;

pozostale ulegly uniszczeniu. Najbardziej ucierpiala jednak kadra. Zgin,lo co naj- mniej 25% pracownik6w i wsp61pracownik6w Panstwowego Instytutu Geologi- cznego (zamordowani, zmarli W obozach koncentracyjnych, polegli w wojnie obronnej lub P~wstaniu Warszawskim).

OKRES 00 1945 00 1952 R.

Wkr6tce po wyzwoleniu Warszawy,jui w styczniu 1945 r., na ruinach instytutu pojawili sil' pierwsi jego pracownicy. Podj,cie pracy nie bylo jednak moiliwe ze

wzgl~du na prawie calkowite zniszczenie gmach6w. W wyniku dzialan wojennych wielu pracownik6w znalazlo sil' w Krakowie i dlatego tei zarz~dzeniem Ministra Przemyslu i Handlu z dnia 3 marca 1945 r. zostal tam reaktywowany Panstwowy Instytut Geologiczny. Jego 6wczesn~ siedzib~ byl budynek liceum przy ul. Kocha- nowskiego 5, w kt6rym zatrudnienie znalazlo ponad 60 geolog6w w czterech wy- dzialach: Wl'gli, Rud, Geologii Regionalnej i Geofizyki Stosowanej oraz w pracow- oi chemicznej, archiwach i bibliotece. Tymczasem w Warszawie nieco p6zniej utwo- rzono Wydzial Geologii Nafty i Gazu, Wydzial Geologii Soli oraz Ozial Wiertniczy i Transportowy. Odkopano materialy ukryte w sierpniu 1944 r., zabezpieczono oca- lale urz~dzenia, a w lipcu 1945 r. przyst~piono do odbudowy gmachow .. Odbudowa postl'powala szybko i jui jesieni~ 1946 r. do Warszawy przeniosla sil' dyrekcja instytutu, a w miar, oddawania do uiytku nowych pomieszczen - kolejne komork,i organizacyjne. Wkrotce stalo si, oczywiste, ie przedwojenne budynki nie pomie-

szcz~ wszystkich pracownik6w Instytutu, gdyi kadra powi,ksza!a si~ bardzo szybko, w miar, wzrostu zadan stawianych geologii w nowych warunkach spo!eczno- -gospodarczych. W 1949 r. liczba pracownikow Panstwowego Instytutu Geologi- cznego powi,kszy!a si, czterokrotnie, a w 1952 r. - przeszlo siedmiokrotnie w po- rownaniu z rokiem 1939 (99 pracownikow). Stan ten powodowal trudn~ sytuacj\,

organizacyjn~ instytutu. Pomimo zakonczenia w 1947 r. odbudowy gmachow przy ul. Rakowieckiej 4 w Warszawie, niektore wydzia!y pozostawaly w Krakowie ai do 1952 r. Wtedy to zostal odd any do uiytku, zaprojektowany przez Marka Leykama i postawiony w bezposrednim s~siedztwie budynk6w przedwojennych, duiy 4 pi,- trowy gmach 0 kubaturze 46 000 m" w kt6rym przewidziano r6wniei miejsce dla wlasnego zakladu poligraficzngo.

Wraz z reaktywowaniem dzialalnosci Panstwowego Instytutu Geologicznego wznowi!a dzia!alnosc, dzi\,ki pomocy uzyskanej od gornictwa w\,glowego, Gornos-

I~ska Stacja Terenowa w budynku by!ej dyrekcji kopalni Czeladi w Czeladzi.

W tym samym czasie w Krakowie instytut uzyska! will, przy ul. Lea 15 dla Kar- packiej Stacji Terenowej, a w 1947 r. we Wroclawiu przy iII. Jaworowej 19 - budynek dla Oolnosl~skiej Stacji Terenowej.

W pierwszych powojennych latach Panstwowy Instytut Geologiczny dzialal wedlug pr,ogramu i schematu organizacyjnego opracowanego przez prof. Ie Boh- danowicza. Kontynuacj\, obranego kierunku potwierdzil Oekret 0 Panstwowej Sluibie Geologicznej wydany 3 lutego 1947 r. Zadania stawiane przed instytutem przeros!y wkrotce formy prawno-organizacyjne oraz moiliwosci kadrowe i staly si,

podstaw~ .dyskusji 0 przebudowie organizacyjnej panstwowej sluiby geologicznej.

N ow~ rol, i kierunki rozwoju przyszlej geologii wytyczy! Jan Czarnocki, owczesny dyrektor instytutu. Zadania Panstwowego Instytutu Geologicznego koncentrowaly si, w6wczas na zaspokajaniu biei~cych potrzeb gospodarczych kraju oraz na pro- wadzeniu badan geologicznych pozwalaj~cych na tworzenie bazy surowcowej dla

(7)

przyszlego rozwoju gospodarki narodowej. Realizack plan6w utrudnial niedob6r kadry geologicznej. Dlatego tei podjl'to akcjl' przeszkolenia kilkuset os6b na poziomie technicznym. Sytuacja jednak ulegla poprawie dopiero w6w- czas, gdy w 1951 r. utworzono Technikum Geologiczne w Warszawie a meco p6- iniej - w Krakowie. Przeprowadzona w tym samym roku reorganizacja studiow geologicznych spowodowala, ale dopiero w 1955 r., doplyw mlodej kadry do instytutu.

W latach 1945-1952 intensywnie rozwijaly sil' badania podstawowe, gl6wnie dzil'ki zastosowaniu metod palinologicznych i mikropaleontologicznych. Domino- waly prace geofizyczne i wiertnicze prowadzone na wale kujawsko-pomorskim, zwlaszcza na licznych strukturach geofizycznych Kujaw, kt6re staly si, p6Zniej obiektami poszukiwan przemyslu naftowego. Innym obszarem intensywnej penetra- cji geologicznej byla poludniowa Lubelszczyzna i p61nocna cZl'se zapadliska przedkarpackiego, gdzie badania prowadzone przez J. Czarnockiego, a p6Zniej przez S.

Pawlowskiego, zaowocowaly odkryciem zlM siarki rodzimej. Odkryto tei w tym czasie zloia soli kamiennej i potasowej w Klodawie oraz szereg zlM wl'gli brunatnych. Prowadzono badania geologiczne zmierzajljce do okreSlenia perspektyw i odkrye nowych zl6i cynku i olowiu ga obszarze Slljsko-krakowskim, rud ielaza w okolicach CZl'stochowy i .G6rach Swil'tokrzyskich, fosforyt6w w p6lnocno- -wschodnim obrzeieniu G6r Swil'tokrzyskich, miedzi na monoklinie przedsudeckiej, a tahe wielu surowc6w budowlanych i ceramicznych.

W okresie tym nasl'lpil wielki rozw6j geologii iniynierskiej. Panstwowy Instytut Geologiczny wykonal w6wczas oketo 300 dokumentacji geologiczno-iniynierskich, kt6re pozwolily na realizacjl' takich inwestycji, jak huty: Lenina, CZl'stochowa, WaTszawa, zapoTa w CzoTsztynie, Palac Kultury i Nauki i metro w Warszawie oraz wiele innych.

Duiy postl'P zaznaczyl sil' w kartografii geologicznej. Wydano Przeglqdowq ma- P? geologicznq Polski w skali 1 :300 000 - w wersjach zakrytej i odkrytej - oraz prowadzono szczeg610we prace kartograficzne na obszarze G6rnosl'lskiego Zagll'- bia W,glowego, Tatr i Karpat.

W pierwszych latach powojennych Panstwowy Instytut Geologiczny byl gl6w- nym osrodkiem geologii w Polsce. Stosunkowo szybko diwignljl sil' z ruin, zdobyl odpowiednie srodki finansowe i opracowal program rozwoju badan geologicznych oraz posukiwan zlM surowc6w mineralnych. Niewielka jednak kadra geologiczna nie mogla sprostac zadaniom. Problem ten rozwi'lzano dzit;ki utrzymywaniu scis- lych kontakt6w naukowych z wyiszymi uczelniami. W tym czasie z Panstwowym Instytutem Geologicznym wsp61pracowalo 70% kadry naukowej wyiszych uczelni.

Szczeg61nie korzystnie ukladala sil' wsp61praca z Akademi'l G6rniczo-Hutniczlj, Uniwersytetem Jagiellonskim i Uniwersytetem Wroclawskim.

Wspomniana jui wczeSniej dyskusja 0 potrzebie nowego ksztaltu panstwowej sluiby geologicznej wzmogla sil' przy opracowywaniu planu 6-letniego, w kt6rym znacznlj roll' wyznaczono geologii, zwlaszcza pod wplywem ekspertyzy przedsta-. wionej przez rzeczoznawcow radzieckich. W ekspertyzie tej wskazywano na konie- cznose szybkiego rozwoju polskiej geologii, potrzebl' jej wlasciwego finansowania, modernizacjt; wiertnictwa i robot geofizycznych oraz powolania oTganu kierowni- czego na prawach ministerstwa. Ostatecznie nowlj form, panstwowej sluiby geolo- gicznej okreslil dekret z dnia 8 paidziernika 1951 r. Realizacja tego dekretu nastljpi- la dopiero w koncu 1952 i na pocz'ltku 1953 r.

OKRES OD 1953 DO 1985 R.

Dekret z 1951 r. wyznaczal zadania panstwowej sluibie geologicznej zobowiljzu- jljC jlj do planowania, wykonywania i kontrolowania prac geologicznych w calym

(8)

8 Wactaw Ryka

kraju. Realizacja tych zadan miala nast~pie po powolaniu do iycia Centralnego Urzl'du Geologii oraz resortowych i terenowych sluib geologicznych.

Panstwowy Instytut Geologiczny zreorganizowano na podstawie uchwaly Rady Ministrow z dnia 14 maja 1952 r. Z pol&czenia Panstwowego Instytutu Geologi- cznego i Muzeum Ziemi utworzono Instytut Geologiczny, gl6wny osrodek naukowo-badawczy panstwowej sluiby geologicznej, podlegly Centralnemu Urzl'dowi Geologii. CZI'SC prac prowadzonych wczeSniej przez Panstwowy Instytut Geologi- czny, zwlaszcza dokumentowanie zasobow kopalin w wyiszych kategoriach oraz opracowywanie dokumentacji hydrogeologicznych i geologiczno-iniynierskich, przejl'ly sluiby resortowe.

Kolejna uchwala Rady Ministrow z dnia 28 listopada 1953 r. okreslila w 9 punk- tach zadania Instytutu Geologicznego. Wskazywaly one na potrzebl' rozwoju badan podstawowych w celu poznania budowy geologicznej kraju i stworzenia podstaw dla poszukiwan zlM surowc6w mineralnych. Wzrosla rola kartografii geologicznej.

Naloiono obowi&zek opracowywania metod badan i instrukcji, ksztalcenia pra- cownik6w geologicznych, wspoldzialania w pracach innych instytucji, popularyzacji geologii, prowadzenia muzealnictwa, wykonywania ekspertyz, publikowania wyni- kow badan i utrzymywania wil'zi z geologicznymi organizacjami za granic,!. R6w- noczenie z Biura Kartograficznego i Redakcji Wydawnictw Panstwowego Instytutu Geologicznego utworzono Przedsil'biorstwo Panstwowe Wydawnictwa Geologi- czne.

Uchwala Rady Ministrow z dnia 14 maja 1952 r. przewidywala utworzenie Rady Naukowej Instytutu Geologicznego, do ktorej zadan naleialo opiniowanie planow prac naukowo-badawczych, inicjowanie badan, rozpatrywanie wybranych zagadnien z zakresu dzialalnosci instytutu oraz dbalose a podnoszenie kwalifikacji, prowadzenie przewodow doktorskich i habilitacyjnych oraz nadawanie pracownikom instytutu stopni naukowych. Ogolem Rada Naukowa Instytutu do konca 1987 r.

wyst&pila 0 nadanie tytul6w profesora zwyczajnego 8 osobom, nadzwyczajnego 23 osobom, powolala wielu pracownikow na stanowiskao docenta (l08), adiunkta, starszego asystenta i asystenta oraz nadala 34 osobom stopien doktora habilit')wa- nego i 207 - doktora.

Przez nastl'pne 34 lata stuktura Instytutu Geologicznego niewiele sil' zmienila.

Ulegly zmianie nazwy zakladow naukowych i dzialow pomocniczych, I&czono jed- ne, dzielono innc. Niekt6re przetrwaly przez caly czas dzialalnosci Instytutu Geolo- gicznego: Zaklad Geofizyki, Zaklad ZI6i Surowcow Skalnych, Zaklad Geologii Re- gionalnej Obszar6w Platformowych (dawniej Zaklad Geologii Niiu, p6iniej Zaklad Geologii Struktur WgIl'bnych Niiu), Zaklad Zdjl'c i Map Geologicznych (pOCZ&t- kowo Zaklad Zdjl'e Geologicznych, poiniej Zaklad Zdjl'c Geologicznych Niiu), Zaklad Geologii Zl6i Wl'gli Brunatnych (wczesniej Zaklad Wl'gli, p6iniej Zaklad ZIM Wl'gli Brunatnych), Centralne Archiwum Geologiczne (wczesniej Zaklad Do- kumentacji Geologicznej), Centralny Osrodek Informacji Naukowo-Technicznej i Ekonomicznej (dawniej OSrodek Informacji Naukowo-Technicznej, p6iniej Bran- iowy - BOINTE i Dziedzinowy - DOINTE - Osrodek Informacji Naukowo- Technicznej i Ekonomicznej). Zaklad Stratygrafii, Tektoniki i Paleogeografii utworzono. z pol&czenia Zakladu Stratygrafii i Pracowni Tektoniki. Z zakladow: Zl6i Rud Zelaza, Zl6i Rud Metali Nieielaznych i ZI6i Pierwiastk6w Rzadkich i Promie- niotw6rczych powstal Zaklad Geologii ZIOi Rud Metaii, natomiast przez integracjl' Zakladu Hydrogeologii i Zakladu Geologii Iniynierskiej utworzono Zaklad Hydro- geologii i Geologii Iniynierskiej. Z Zakladow Ropy, Soli i Surowc6w Chemicznych wyodrl'bniono Zaklad Geologii ZIOi Ropy i Gazu, nastl'pnie zas Zaklad ZI6i Soli, kt6ry p6iniej rozwi&zano i wl&czono do struktury obecnego Zakladu ZIM Surow- c6w Chemicznych. Zaklad Petrografii i Geochemii po dw6ch kolejnych reorganiza- cjach przemianowano na Zaklad Petrografii i Mineralogii. Wyodrl'bniony POCZ&t

(9)

kowo Zaklad Geochemii pol'lczono z Centralnym Laboratorium Chemicznym i Technologicznym, tworz'!c Zaklad Geochemii i Chemii Analitycznej.

W latach szescdziesi'ltych i p6iniejszych w Instytucie Geologicznym powolano nowe jednostki organizacyjne: Zaklad Publikacji Map i Tekst6w (pocz'ltkowo Za-

klad Wydawnictw), Zaklad Fotogeologii, Zaklad Informatyki, Zaklad Geologii Gospodarczej (pocz'ltkowo Zaklad Ekonomiki Badan Geologicznych) oraz Zaklad Technologii Surowcow Mineralnych pol'lczony p6iniej z Glownym Laboratorium Chemicznym w Centralne Laboratorium Chemiczne i Technologiczne.

Podobnym przeksztalceniom organizacyjnym ulegaly placowki zamiejscowe In- stytutu Geologicznego. Od czasu powolania instytutu dzialaly cztery jednostki zamiejscowe: Oddzial Karpacki - od 1954 r. w nowych pomieszczeniach przy ul. Grze- gorzeckiej 81 (Skrzatow I), Oddzial Gornqsl'lski - od 1960 r. w nowym gmachu w Sosnowcu przy ul. Bialego 5, Oddzial Swi~tokrzyski - od tego samego roku w nowo zbudowanym budynku w Kielcach przy ul. Zgoda 21 oraz Oddzial Oolnos- I'lski - w starych pomieszczeniach willowych we Wroclawiu. W 1969 r. zalozono w Sopocie Pracowni~ Geologii Baltyku przekszta!con'l w 1977 r. w Oddzial Geolo- gii Morza, w tym samym czasie Zaklad Geologii Wybrzeza w Szczecinie przemianowano na Pracowni~ Geologii WybrzeZa, podporz'ldkowan'l organizacyjnie Od- dzialowi Geologii Morza, ktory w 1985 r. otrzymal nowy budynek w Sopocie przy ul. Kombatantow 62. Pod koniec lat sZeScdziesi'ltych utworzono w Lublinie Pra- cowni'l Nadzoru Wiercen, przekszta!con'l nast~pnie w Zaklad Geologii Lubelskiego

Zagl~bia W~glowego, obecnie Pracowni~ Geologii ZIM LZW podlegl'l Oddzialowi Gornosl'lskiemu.

Nazwy zakladow naukowych w oddzialach zamiejscowych podlegaly takZe zmianom, na ogol jednak w kazdym z nich dzialaly i nadal dzialaj'l: jeden zaklad zajmuj'lcy si~ geologi'l regionaln'l i badaniami podstawowymi, drugi zas - geologi'l zlM surowc6w mineralnych. Ich nazwy wyrazaj'l niekiedy specjalizacj~ oddzial6w, tak np. jak Zaklad ZIM W~gla Kamiennego w Oddziale Gornosl'lskim czy tez Za- klad Geologii Morza Baltyckiego w Oddziale Geologii Morza.

Liczba pracownikow Instytutu Geologicznego w 1957 r. wzrosla do 1081, a na-

st~pnie w wyniku przej~cia Muzeum Ziemi przez Polsk'l Akademi~ Nauk i zmniej- szenia etatow na rzecz przedsi~biorstw geologicznych - spadla w 1959 r. do 822 osob (0 24%). Znacznie spokojniej powi~kszala si~ kadra do 1974 r., kiedy to

osi'lgn~la rekordow'l liczb~ - 1178 pracownikow. Od tego czasu, az do 1985 r., zaznaczyl si~ staly odplyw kadry spowodowany pogarszaj'lcymi si~ warunkami pracy w Instytucie Geologicznym, odejsciem starszych pracownik6w na emerytur~

i niedostatecznym uzupelnieniem ubytkow kadrowych wynikaj'lcym ze slabn'lcego zainteresowania geologi'l kandydatow na wydzialy geologiczoe i do technikow geologiczoych.

W pierwszych latach dzialalnosci Centra In ego Urz~du Geologii stworzono dobre warunki dla rozwoju Instytutu Geologicznego Wybudowano nowe pomieszcze- nia dla oddzialow zamiejscowych, oddano do uzytku wiele magazynow rdzeni wiertniczych, zakupiono nowoczesn~, jak na owe czasy, aparatur~ naukowCl, po-

wi~kszono kadr~, zapewniono doplyw nowych absolwentow szkol wYZszych, a zwlaszcza srodki finansowe na badania i poszukiwania geologiczne. Stalo si~ to mozliwe dzi~ki ogromnej przychylnosci wladz rZ'ldowych i partyjnych oraz niezwy- klej operatywnosci pierwszego prezesa CUG - prof. Andrzeja Bolewskiego. W nowej strukturze panstwowej sluzby geologicznej rola Instytutu Geologicznego wzrosla takze przez zwolnienie geologow z uci'lzliwych obowi'lzkow wykonywania dokumentacji hydrogeologicznych, geologiczno-inzynierskich, standardowych robot i badan geologiczoych. Czynnosci te przej~1y przedsi~biorstwa geologiczne, hydrogeologiczne, wiertnicze i robot gorniczych, zas prace geofizyczne - wyspecjalizo- wane Przedsi~biorstwo Poszukiwan Geofizycznych, obecnie Przedsi~biorstwo Ba- dan Geofizycznych.

(10)

10 Waclaw Ryka

Sprzyjajqce warunki dla dzialalnosci Instytutu Geologicznego przyczynily 'si~ do ogromnego post~pu w rozpoznaniu budowy geologicznej kraju. Glowny wysilek skierowano na badania wgl~bnej budowy geologicznej Niiu Polskiego. Wielka,ilosc prac sejsmicznych i gl~bokie wiercenia doprowadzily w krotkim czasie do opracowania pierwszej geologicznej syntezy tego obszaru zawartej w monografii pI. Budo- wa geologiczna Niiu Polskielfo. Roz'poznanie.geol~giczne Niiu Polskiego by!o prowadzone przy zaangaiowamu naJwl~kszych srodkow finansowych ^Isll naukowych:

geofizykow, stratygrafow, tektonik ow, paleontologow, petrografow, mineralogow, geochemikow i wielu innych specjalistow. W dalszym etapie rozpoznania geologicznego Niiu Polskiego wykonano monografie poszczegolnych regionow. Intensyw- ne badania geologiczne prowadzono takie na obszarze obniienia przedkarpackiego.

RownoczeSnie oddzia/y zamiejscowe instytlJtu prowadzi!y badama. w swoich regionach: w Karpatach, na Dolnym i Gornym Slqsku oraz w Gorach Swi~tokrzyskich.

Najmlodsze Sq badania geologiczne stref brzegowych i Morza Baltyckiego. Wyniki tych wszystkich prac Sq trudne do oceny, zosta/y bowiem podj~te w wielu regionach s!abo rozpoznanych lub zupelnie nie rozpoznanych geologicznie, przy uiyciu nowych metod i techniki badan, z ktorych niektore zostaly opracowane przez polskq

szk91~ geologicznq.

Swiadectwem stopnia rozpoznania budowy geologicznej Polski jest kartografia.

Instytut Geologiczny opracowal i wydal drukiem m.in.: monumentalny Atlas geolo- giczny Polski - zagadnienia stratygraJiczno-Jacjalne w skali 1:3 000 aDO, zloiony z 13 zeszytow, w tym z 229 map i tablic; Atlas geologiczny Polski w skali 1:2 000 000; Atlas litologiczno-paleogeograJiczny obszarow platJormowych Polski w skali 1:2 000 aDO, cz. I - Proterozoik i paleozoik, cz. II - Mezozoik (bez kredy gornej);

Atlas mineralogeniczny Polski w skali 1:2 000 000; Atlas geologiczny podloia krysta- Iicznego polskiej CZfsci platformy wschodnioeuropejskiej w skali 1:2 000 000; Atlas geologiczny Polski w skali I: I 000 000; Atlas geologiczno-strukturalny poludniowej .CZfsC; .Morza Baltyckiego w skali 1:750 000; Atlas Jacjalno-paleogeograJiczny permu obszarow platformowych Polski w skali 1:500 000 oraz aUasy geostrukturalne i lito-

logiczno-~urowcowe w skali 1:2 000 DOD. Sq to tylko przyklady syntetycznych opracowan kartograficznych wykonanych w Instytucie Geologicznym.

Oprocz edycji atlasowych opracowano w instytucie i wydano szereg map Polski w skali 1:500 000, w tym: geologicznq bez utworow czwartorz~dowych; geologicznq bez utworow kenozoicznych i kredowych; geologicznq bez utworow kenozoicznych, kredowych i jurajskich; sejsmicznq - prac refrakcyjnych; magnetycznq Polski - anomalii skladowej Z; zloi surowcow mineralnych; kruszywa naturalnego i inne.

Dla ca/ego obszaru kraju wydano 76 arkuszy Mapy magnetycznej Polski w skali I :200 ODD. Na ukonczeniu jest druk Mapy hydrogeologicznej Polski i Mapy grawime- Irycznej Polski w tej samej skali. Do calkowitego zakonczenia edycji Mapy geologi- cznej Polski w skali I :200 000 pozosta!o jeszcze kilka arkuszy.

Podstawowa dzialalnosc kartograficzna Instytutu Geologicznego koncentrowala

si~ i nadal skupia si~ przede wszystkim na opracowywaniu i druku Szczeg610wej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000. Poczqtkowo prace nad tq maP'! rozwijaly

si~ powoli i do 1975 r. opracowano niewiele ponad 200 arkuszy w stosunku do 1069, stanowiqcych peine pokrycie dla obszaru Polski. W ostatnich latach osiqgni~

to znaczny post~p w tej dziedzinie i rocznie drukuje sil' oketo 20 arkuszy. Opraco- wywana i drukowana jest Szczeg610wa mapa geologiczna Sudetow w skali 1:25 000, a jej zakonczenie spodziewane jest w 1992 r. Przygotowano tahe MaN geologicznq Talr Polskich w skali 1:10000 zloion'! z 15 arkuszy oraz Mapf geologicznq pienili- skiego pasa skalkowego rowniei w skali 1:10 000 - 7 arkuszy. Wydano ponadto wiele innych map samoistnych w roinych skalach, przedstawiajqcych nie tylko problematyk\, geologicznq Polski, lecz takie krajow osciennych.

Szybki post\,p w rozpoznaniu budowy geologicznej kraju zaowocowal odkry- ciem, rozpoznaniem i udokumentowaniem wielu zt6i surowc6w mineralnych.

(11)

Dzieje Paiistwowego lnstytutu Gcologicznego II

Wszystkich osi~gni~c wszakie wyliczyc niepodobna i z tej przyczyny wymienione

zostan~ najwi~kEe sposrod wielu jeszcze innych bardzo wainych. Trzy sposrod nich Sq sukcesami swiatowymi, a mianowicie: odkrycie zl6z rniedzi lubinskiej, siarki tarnobrzeskiej i lubelskie~o w~gla kamiennego.

Gigantyczne w skali swiatowej zloie miedzi, odkryte w 1957 r. na monoklinie przedsudeckiej mi~dzy Lubinem a Glogowem, dalo podstaw~ do stworzenia no we- go rodzaju przemyslu w Polsce. Olbrzymie zloie siarki rodzimej, odkryte w 1953 r.

kolo Tarnobrzega, dokumentowanej nastl'pnie w kilku innYl'h zloiach przedkar- packich, przeksztalcilo PolskI' w swiatow~ potl'gl' siarkow~. Swiatowym sukcesem bylo tei odkrycie i udokumentowanie Lubelskiego Zagll'bia Wl'glowego w 1967 r., kiedy to podano perspektywiczne zasoby i wyznaczono granice zagll'bia.

Wielkie znaczenie maj~ takie inne odkrycia zloi surowcow mineralnych, nie- wielkie zloza ropy naftowej, znaczne ilosci zl6z gazu ziemnego, nowe zasoby wtygla kamiennego w Gorno- i Dolnosl~skim Zagll'biu Wl'glowym, liczne zloia wl'gla brunatnego w Polsce centralnej i zachodniej, osadowe zloie rud ielaza w Ll'czycy, zloze zelaza, tytanu i wanadu kolo Suwalk, nowe zloza cynku i olowiu w rejonie Zawiercia i Zarek, soli kamiennych i potasowych na wyniesieniu Leby i w Zatoce Puckiej, fosforytow, barytu, fluorytu oraz licznych surowcow skalnych dla potrzeb rMnych przemyslow.

Dzialania Instytutu Geologicznego zmierzaly rowniei do szczegolowego zbada- nia wczesniej jUi odkrytych zlM surowcow mineralnych w celu ich wlakiwego wykorzystania, a takie stworzenia podstaw do dalszych poszukiwari. Wynikiem takich posuni'Yc by to opracowanie kilku monografii zl6z surowc6w mineralnych oraz sze- regu atlasow i map.

Badania hydrogeologiczne prowadzono dla okreSlenia zasobow podziemnych wod pitnych w poszczegolnych regionach i strukturach geologicznych kraju. Dzia- lalnose ta doprowadzila do syntetycznego opracowania kartograficznego - Atlasu zasob6w zwyklych wod podziemnych i ich wykorzystania w Polsce w skali 1:500 000.

Potrzeba stalego badania wod podziemnych uzasadnila budowl' sieci obserwacyjnej wod, w oparciu 0 tysi~c stacji i punk tow rozmieszczonych w roinych jednostkach i poziomach hydrogeologicznych. Siee taka umoiliwia okresow~ ocenl' zasobow w6d, stopnia ich odnawialnosci i stanu zagrozenia chemicznego. Obecnie badania wod podziemnych prowadzi sil' w przeszlo 50% czynnych (w stosunku do ilosci planowanych) obiektach.

Rola i znaczenie Instytutu Geologicznego rosly rownie;: na arenie mil'dzynaro- dowej. Najwainiejszym osi~gnil'ciem instytutu bylo przede wszystkim odkrycie nowych zlM, choc nie mniej istotny byl rownie;: swiatowy poziom wielu kierunkow badari, zwlaszcza kartografii geologicznej. Geologia polska stala sil' zauwaialna dzil'ki aktywnemu udzialowi geologow w kongresach, sympozjach i mi~dzynarodo

wych organizacjach geologicznych. Wiele mil'dzynarodowych imprez naukowych Instytut Geologiczny zorganizowal w kraju, w tym dwa kbngresy Karpacko-Bal- kanskiej Asocjacji Geologicznej (1963, 1985) oraz sympozja, konferencje, zjazdy i szkoly geologiczne. Prowadzono oiywionq wspolpracl' naukow~ z organizacjami kilkudziesil'ciu krajow.

Wielu pracownikow Instytutu Geologicznego prowadzilo badania w krajach po- zaeuropejskich: Aigierii, Beninie, Czadzie, Gabonie, Ghanie, Gornej Wolcie, Gwi- nei, Haiti, Indiach, Indonezji, Iraku, Iranie, Kanadzie, Korei, Kubie, Libii, Mada- gaskarze, Syrii, Wietnamie, Zairze i Zambii.

W latach 1958-1963 Instytut Geologiczny zorganizowal i prowadzil Polsk~

Ekspedycjl' Geologiczn~ w polnocnym Wietnamie. Dzialania tej grupy doprowadzi- Iy do odkrycia wielkich zlo;: limonitowch rud ;:elaza w rejonie Bao-Ha. Drugq ekspedycjl' zorganizowano w latach 1961-1965 na obszarze zachodniej Mongolii w rejonie Kobdo, gdzie na powierzchni 20 000 km' wykonano zdjl'cia geologiczne w skali 1:200 000. Trzecia Polsko-Mongolska Ekspedycja Geologiczna dziala od

(12)

12 Waclaw Ryka

1984 r. na obszarze gobijskim. Jej dotychczasowym zadaniem bylo poszukiwanie pierwiastkow ziem rzadkich w karbonatytach, obecnie zas - dokumentowanie zloia w masywie Lugijn-gol.

Przejawem wzrostu aktywnosci Instytutu Geologicznego byl rozwoj publikacji tekstowych. Wyniki badan Instytutu Geologicznego publikowano w kilku seriach.

Poczynajqc od 1953 do 1985 r. wydano III tomow Prac Instytutu Geologicznego, 313 tomow Biuletynu Instytutu Geologicznego, 29 tornow, w tym 116 zeszytow Kwartalnika Geologicznego, 60 zeszytow z serii Profile glrbokich otworow wiertni- czych Instytutu Geologicznego. 48 zeszytow serii Instrukcje i Metody Badan Geologi- cznych. Systematycznie wydawano Bibliografif geologicznq Polski, okolicznosciowo zas - informatory i przewodniki. Na szczeg61ne wyr6i:nienie zasluguje dzielo mo- nograficzne pt. Budowa geologiczna Polski; dotychczas ukazalo si~ 5 tomow w 14

cz~sciach, kaida z nich wydana w dwoch wersjach j~zykowych, polskiej i angiel- skiej.

OKRES OD 1985 R.

Przeprowadzona w 1952 r. reorganizacja panstwowej sluiby geologicznej stwo- rzyla dogodne warunki dla badan geologicznych i wplyn~la na szybki rozwoj Insty- tutu Geologicznego, podobnie zresztq, jak i innych jednostek podleglych Central- nemu Urz~dowi Geologii. W polowie lat siedemdziesiqtych pojawily si~ jednak pierwsze oznaki kryzysu w geologii. Niektore rodzaje prac i badan ograniczono, inne zas zawieszono. W Instytucie Geologicznym nastflpilo r6wniez ograniczenie prac geologicznych i zwolnienie tempa badan. Stalo si~ oczywiste, ie owczesna struktura geologii polskiej wymaga reorganizacji i zdecydowanego wsparcia; istot- nej poprawy sytuacji upatrywano w utworzeniu resortu, do kt6rego obowiqzk6w naleialoby rozwiqzywanie zagadnien zasob6w naturalnych i ochrony srodowiska.

W sprawie tej wladzom panstwowym zloiono memorial.

Ustawq z dnia 12 listopada 1985 r. Sejm Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej rozwiqzal Centralny Urzqd Geologii, a resortowe i tqenowe sluiby geologiczne wlqczono do nowo utworzonego Ministerstwa Oehrony Srodowiska i ZasobOw Na- turalnyeh. Zagadnienia geologiezne pozostajq w gl'stii Gl6wnego Geologa Kraju.

W dniu 19 ezerwea 1987 r. Minister Ochrony Srodowiska i Zasob6w Natural- nyeh przywr6eil Instytutowi Geologicznemu historyeznq nazw~ Panstwowy Instytut Geologiezny. W uzasadnieniu podkreslono, ie zmiana nazwy wynika z faktu proo wadzenia badan naukowyeh i prae badawezo-rozwojowyeh z dziedziny geologii,

obj~tyeh programem gospodarki narodowej oraz koordynaeji tyeh prac w skali ogolnokrajowej. Obeena nazwa instytutu odpowiada zatem pelnionej przez niego funkcji i stawianym przed nim zadaniom.

P"nst wowy (nstytut Geologiczny Warszawa, uJ. Rakowiccka 4 Nadeslano dnia 1 lipca 1988.r.