Recenzja rozprawy doktorskiej mgr Iwony Tylki
pt. Rękopiśmienne potrydenckie kancjonały oo. paulinów na Jasnej Górze jako świadectwo ich ówczesnej kultury liturgiczno-muzycznej, Lublin 2021, ss. 306,
napisanej w Instytucie Nauk o Sztuce (Muzykologia) na Wydziale Nauk Humanistycznych Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II w Lublinie
pod kierunkiem ks. dr. hab. Piotra Wiśniewskiego, prof. KUL
Kultura muzyczna zawsze stanowiła istotną część życia i działalności zakonów. To właśnie klasztory należały przez wieki do najważniejszych ośrodków jej pielęgnowania, głównie w zakresie twórczości liturgiczno-muzycznej. Podobnie było w dziejach zakonu paulińskiego, w którego konwentach przez wieki rozbrzmiewała kunsztowna w swojej różnorodności stylistycznej i bogactwie form muzyka, która była ważnym elementem kultu religijnego oraz odgrywała znaczącą rolę w życiu klasztoru, a przy tym – co ważne – nieustannie cieszyła się troską władz zakonnych. Bardzo długo nie podejmowano, niestety, kompleksowych badań nad dziejami kultury muzycznej paulińskich klasztorów. W rzeczywistości zapoczątkowały je dopiero prowadzone od lat 60-tych ubiegłego stulecia dokumentacyjno-źródłowe prace prof. Pawła Podejki z Gdańska. Warto tu podkreślić, że był on wychowankiem ks. prof. Hieronima Feichta, który w ogóle zainicjował gruntowne studia nad dziejami polskiej muzyki religijnej i wykształcił w tym celu (najpierw we Wrocławiu, a następnie w Warszawie i Lublinie) reprezentatywne grono badaczy tej istotnej niewątpliwie problematyki (głównie mediewistów – choralistów, ale też zajmujących się późniejszymi okresami). Badania prof. Podejki, skupione przede wszystkim na twórczości wielogłosowej, pielęgnowanej dzięki aktywnej przez kilka stuleci (od końca XVI do początku XX w.) działalności kapeli jasnogórskiej, ukazały z jednej strony bogactwo i różnorodność tradycji muzycznych zakonu oo. paulinów, z drugiej natomiast uzmysłowiły ogrom zachowanych źródeł i konieczność ich naukowej weryfikacji oraz wnikliwych, interdyscyplinarnych badań.
W obecnych czasach trudne do przecenienia dzieło Profesora kontynuowane jest w ramach działalności Stowarzyszenia Kapela Jasnogórska i funkcjonującego w jej ramach Zespołu Naukowo-Redakcyjnego Jasnogórskich Muzykaliów, oficjalnie powołanego w 2004 r. przez Generała Zakonu OO. Paulinów. Dzięki tej szeroko zakrojonej inicjatywie (badania koncerty, nagrania, wydawnictwa, itp.), posiadamy coraz więcej informacji dotyczących głównie życia muzycznego klasztoru jasnogórskiego, niewątpliwie centralnego i najbardziej reprezentatywnego ośrodka zakonu oo. paulinów. Jednakże i tu, co należy zauważyć, stan
badań jest jeszcze niepełny, ograniczony przede wszystkim do działalności wokalno- instrumentalnej kapeli muzycznej. Warto jednak zauważyć i podkreślić zarazem, iż w 2009 roku zainicjowany został nowy projekt, którego celem jest poznanie wcześniejszego rozwoju liturgii i muzyki liturgicznej w klasztorach paulińskich (ze szczególnym uwzględnieniem Jasnej Góry), w oparciu o gruntowne przebadanie zachowanych źródeł. Głównym przedmiotem badań jest próba określenia specyfiki celebracji liturgicznych sprawowanych w klasztorach paulińskich do 1600 r. (wtedy zakon przyjął oficjalnie powszechny ryt liturgii rzymskiej), w odniesieniu do polskiej i europejskiej tradycji zakonnej i diecezjalnej, szczególnie w zakresie charakterystycznego dla tego zakonu kultu maryjnego. Ważnym zadaniem jest również ukazanie wkładu klasztornych środowisk paulińskich dla rozwoju kultury muzycznej w dawnej Polsce i na terenie Europy. Właściwa realizacja tych zamierzeń możliwa jest jedynie w wyniku jak najszerszej współpracy z wybitnymi specjalistami z zakresu historii liturgii, historii Kościoła, mediewistyki i muzykologii z różnych ośrodków naukowych polskich i zagranicznych (przede wszystkim z krajów, w których działały klasztory paulińskie). Niemniej ważnym celem jest również poszerzanie grona specjalistów o młodych naukowców, którzy kontynuować będą w przyszłości rozpoczęte badania. Dlatego też z radością należy podkreślić fakt, że tematyka ta staje się przedmiotem zainteresowań także młodszych badaczy z Instytutu Sztuki (Muzykologia) Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II, czego przykładem jest recenzowana rozprawa doktorska mgr Iwony Tylki poświęcona rękopiśmiennym kancjonałom paulińskim z XVIII i XIX w., powstała pod kierunkiem ks. dra hab. Piotra Wiśniewskiego, prof. KUL, która doskonale wpisuje się w tradycję wskazanego wyżej nurtu badań. W tym miejscu chciałbym wyrazić także moją ogromną radość, iż praca ta – już poprzez sam wybór tematu, zapoczątkowany podczas jednej z sesji naukowych organizowanych przeze mnie na Jasnej Górze, w której Doktorantka osobiście brała udział – włącza się w bliskie moim naukowym zainteresowaniom badania nad szeroko rozumianą kulturą Jasnej Góry, które towarzyszą mi od początku mojej muzykologicznej aktywności. Warto ponadto dodać iż przed kilku laty do czynnych uczestników grupy liturgicznej Zespołu Naukowo-Redakcyjnego Jasnogórskich Muzykaliów dołączył promotor ocenianej pracy, za co chciałbym mu w tym miejscu podziękować i wyrazić jednocześnie nadzieję, iż nadal będzie zachęcał młodych muzykologów do podejmowana prac opartych na źródłach z archiwów paulińskich, ze szczególnym uwzględnieniem bogatych zbiorów klasztoru z Jasnej Góry.
1. Tytuł i problematyka rozprawy
Generalnie rzecz ujmując możemy stwierdzić, że specjalistyczne badania choralistów skupiają się przede wszystkim na epoce przedtrydenckiej, uznając późniejszy okres za czas upadku i kryzysu, jak również deformacji tradycyjnej monodii liturgicznej. Z kolei analizy muzykologiczne dotyczące XVII, XVIII i XIX w. skupiają się na religijnej muzyce wokalnej i wokalno-instrumentalnej, tworzonej w tzw. nowym stylu (seconda pratica), która wykonywana była głównie w niedziele i uroczystości, i to jedynie w reprezentatywnych, odpowiednio przygotowanych do tego ośrodkach, w których istniały potrzebne do tego rodzaju prezentacji zespoły muzyczne. Powszechnie (codziennie) natomiast, w okresie tym wykonywana była tradycyjna, oparta w głównej mierze na repertuarze średniowiecznym monodia liturgiczna, która nadal się rozwijała i ewaluowała, była też wzbogacana o nowe kompozycje. Systematycznie kształcono także jej wykonawców (kantorów, choralistów, itp.).
Świadectwem tego rozwoju są – najczęściej drukowane, a czasem także jeszcze rękopiśmienne – księgi liturgiczne, opracowywane na wzór typicznych edycji potrydenckich.
W odniesieniu do Kościoła w Polsce na szczególną uwagę zasługują wydania tzw. chorału piotrkowskiego (przede wszystkim graduały), które stały się wzorem dla podobnych wydań w XVIII w. Niezwykle interesującymi źródłami potwierdzającymi ciągłą troskę o śpiew gregoriański we wspólnotach zakonnych są tzw. kancjonały, które zachowały się w różnych archiwach klasztornych, nie zostały jednak poddane dotąd szczegółowym analizom. Wśród tego rodzaju źródeł uwagę zwraca zachowana w na Jasnej Górze kolekcja rękopiśmiennych kancjonałów paulińskich pochodzących z XVIII i XIX stulecia, które wymienia w swoim katalogu prof. Paweł Podejko, ogólnie zaś opisał autor niniejszej recenzji. Mgr Tylka podjęła natomiast pierwszą próbę wszechstronnej, kompleksowej analizy tych niezwykle cennych i oryginalnych źródeł (częściowo za moją sugestią), co istotnie podnosi znaczenie wybranego tematu, jak również wartość i naukową przydatność recenzowanej rozprawy w kontekście dalszych badań nad tą niezwykle interesującą problematyką. Decyduje zarazem o pionierskim oraz interdyscyplinarnym charakterze przedstawionej do oceny monografii.
Temat recenzowanej rozprawy sformułowany został zasadniczo precyzyjnie, wskazując zarówno na główny przedmiot badań (rękopiśmienne kancjonały paulińskie), jak i jego zakres terytorialny (klasztor oo. paulinów na Jasnej Górze) oraz chronologiczny (epoka potrydencka). Wydaje się jednak, że Doktorantka niepotrzebnie ograniczyła przedmiot badań do Jasnej Góry, tym bardziej, że omawiane kancjonały używane były też w innych paulińskich konwentach (m.in. w Beszowej). Z kolei pozostając przy określeniu „kancjonały paulińskie” należało w głównym korpusie źródeł uwzględnić także kancjonał zachowany w
archiwum klasztornym na Skałce w Krakowie (sygn.. B. 258), który używany był m.in. w częstochowskim konwencie św. Barbary, jak również na Jasnej Górze. Tak więc temat rozprawy mógłby brzmieć: „Rękopiśmienne potrydenckie kancjonały oo. paulinów jako świadectwo ich kultury liturgiczno-muzycznej”.
Główny akcent dyskursu położony został na aspekt źródłowy (rozdz. I), liturgiczny (rozdz. II) oraz analityczny (rozdz. III). Warto podkreślić tu dociekliwość badawczą Doktorantki, widoczną w toku całej pracy, szczególnie zaś w partiach tekstu dotyczących opisu zewnętrznego źródeł oraz w muzykologicznych analizach komparatystycznych. Jasno i precyzyjnie sformułowany został także cel pracy, którym jest „próba przedstawienia kultury muzyczno-liturgicznej oo. Paulinów na Jasnej Górze w świetle zachowanych rękopiśmiennych kancjonałów z XVIII i XIX wieku” (s. 10). Autorka dodaje ponadto, iż
„analiza zawartości manuskryptów oraz segregacja utrwalonych w woluminach utworów w pewnym stopniu pozwoli ukazać, jakie miejsce zajmował chorał gregoriański w liturgii paulinów na Jasnej Górze w czasach, w których obserwowany jest kult muzyki wokalno- instrumentalnej, wykonywanej przez rozwijające się i prężnie działające kapele kościelne i klasztorne” (tamże). W tym miejscu jeszcze raz chciałbym wskazać na zbyt ostrożne zawężenie wyników badań do klasztoru na Jasnej Górze. Biorąc pod uwagę centralne znaczenie tego ośrodka i jego ogromny wpływ na inne polskie konwenty paulińskie, jak również przemieszczanie się poszczególnych zakonników pomiędzy nimi (można przypuszczać, że zabierali wtedy ze sobą sporządzone przez siebie kancjonały) wydaje się, że omawiając prezentowane źródła można przyjąć szerszą opcję badawczą, odnosząc uzyskane w toku szczegółowych analiz wyniki do całego zakonu paulińskiego w Polsce.
Generalnie można stwierdzić, iż zawarte w rozprawie rozważania w istotny sposób poszerzają omawianą problematykę w aspekcie źródłoznawczym, liturgicznym oraz muzykologicznym i przynoszą w efekcie oryginalną, nieobecną dotąd w literaturze naukowej syntezę omawianych zagadnień. Potrzeba badań w tym wąskim i specjalistycznym zakresie nie podlega dyskusji, dlatego też podjęcie przez mgr Tylkę tej właśnie tematyki zasługuje na uznanie. Tym bardziej na uznanie recenzenta, którego naukowe zainteresowania w znacznej mierze poświęcone są tradycji muzycznej zakonu paulinów, ze szczególnym uwzględnieniem klasztoru na Jasnej Górze. Należy ponadto podkreślić, iż przedstawione w pracy badania przeprowadzone zostały w oparciu o szeroką bazę źródłową, dzięki czemu materiał ten jest wysoce reprezentatywny w skali ogólnopolskiej, a uzyskane na tej podstawie analitycznej wyniki można odnieść do szeroko rozumianej polskiej, a nawet także europejskiej tradycji chorałowej.
2. Struktura i treść rozprawy
Rozprawa doktorska mgr Iwony Tylki obejmuje 306 stron wydruku komputerowego formatu A4 i składa się ze spisu treści, wykazu skrótów, wstępu, trzech rozdziałów, zakończenia, dwóch aneksów, zestawu bibliografii i angielskojęzycznego streszczenia.
Poszczególne rozdziały obejmują opis zewnętrzny źródeł, charakterystykę repertuaru i obrzędów oraz szczegółową analizę wybranych melodii. Ukształtowane są według przemyślanej i konsekwentnie realizowanej koncepcji, przez co układ pracy jest przejrzysty oraz logiczny, uzasadniony zarówno od strony merytorycznej, jak i metodologicznej. Każdy rozdział poprzedzony jest krótkim wprowadzeniem oraz zwieńczony syntetycznym podsumowaniem. Kolejne części recenzowanej dysertacji treściowo wzajemnie się dopełniają, co pozwoliło Autorce w sposób wyczerpujący przedstawić problematykę wyznaczoną tematem pracy.
We Wstępie do rozprawy Autorka zawarła wszystkie wymagane od strony metodologii pracy naukowej podstawowe elementy. Przekonywująco uzasadnia wybór tematu pracy, kreśląc zarazem zwięzły i syntetyczny rys rozwoju kancjonałów w Polsce, jasno formułuje cel pracy, o czym była już wyżej mowa, wskazuje na ubogi stan badań w omawianym zakresie, wreszcie przedstawia ogólnie strukturę rozprawy.
Rozdział I (Charakterystyka źródeł, s. 15-86), o charakterze wstępnym, zawiera szczegółowy opis zewnętrzny zachowanych rękopiśmiennych kancjonałów paulińskich, szczegółowo omawianych w toku dalszych analiz. Punktem wyjścia zamieszczonej tu wyczerpującej prezentacji jest niewątpliwie słuszne przekonanie, że „każdy rękopis jest dziełem oryginalnym, odzwierciedlającym cechy epoki, z której pochodzi, źródłem wskazującym na sposób sprawowania kultu Bożego w okresie, w którym był używany oraz świadectwem lokalnych zwyczajów diecezjalnych lub zakonnych” (s. 15). Mgr Tylka wykazała się w tej części pracy bardzo dobrym opanowaniem wiedzy historycznej i źródłowej, a także znajomością podstaw paleografii łacińskiej oraz muzycznej. W zawartych w tym rozdziale opisach przedstawiono najpierw opis zewnętrzny badanych źródeł oraz ich autorów, następnie dokonano charakterystyki pisma (ze szczegółową charakterystyką poszczególnych liter alfabetu łacińskiego oraz opisem abrewiacji i ligatur), notacji muzycznej (ze szczegółową charakterystyką nutownic, kluczy, custosów, znaków chromatycznych, kresek podziałowych i głównych nut), a także występujących w części kancjonałów iluminacji (litery inicjalne i zdobienia). Na tej podstawie Doktorantaka sformułowana dwa istotne wnioski. Po pierwsze, wszystkie rękopisy zapisane zostały niemiecką notacją rombową, czasem z wpływami notacji metzeńskiej oraz elementami charakterystycznymi dla
kodeksów ołomunieckich, po drugie natomiast możemy zaobserwować stopniowe przechodzenie od notacji chorałowej do menzuralnej. Najprawdopodobniej kancjonały paulińskie zostały sporządzone w oparciu o najbardziej wówczas w Polsce popularne kodeksy piotrkowskie, choć niektóre cechy notacji wskazują, iż mogły być także przepisywane z ksiąg franciszkańskich, augustiańskich czy kartuzkich. W końcowej części rozdziału wskazano na występujące w analizowanych kancjonałach elementy teorii muzyki i podstaw śpiewu monodii łacińskiej, jak również przedstawiono ich szczegółową zawartość.
Rozdział II (Charakterystyka repertuaru i obrzędów, s. 87-157) ilustruje z kolei kompetencje Doktorantki z zakresu liturgiki i historii liturgii. Zawarto tu bowiem szczegółową prezentację repertuaru kancjonałów paulińskich w kontekście roku liturgicznego oraz poszczególnych obrzędów, ujętą w szerokiej perspektywie komparatystycznej (głównie w odniesieniu do kodeksów piotrkowskich, a także ważnych dla omawianego zakonu źródeł węgierskich). Postawione zostało tu także istotne pytanie o miejsce repertuaru gregoriańskiego w liturgii na Jasnej Górze w okresie prężnego rozwoju wokalno- instrumentalnej kapeli jasnogórskiej (w XVIII i XIX w.). W opisie repertuaru przedstawiono najpierw śpiewy przeznaczone na główne okresy roku liturgicznego (Adwent, Boże Narodzenie, Wielki Post, Wielki Tydzień – ze szczególnym uwzględnieniem Niedzieli Palmowej i kolejnych dni Triduum Paschalnego, okres wielkanocny i okres zwykły), następnie śpiewy ku czci Matki Bożej i Świętego Pawła Pustelnika, wreszcie wybrane śpiewy mszalne oraz nabożeństwa. Odrębnie zaprezentowano obrzędy procesji sprawowanych w jasnogórskim klasztorze w okresie potrydenckim: Procesję Niedzieli Palmowej, Procesję Rezurekcyjna, Procesję przed sumą, Procesję Bożego Ciała, Procesję w dniu Wszystkich Wiernych Zmarłych oraz Procesję w dniu św. Marka. Całość rozważań ubogacona została przejrzystymi ujęciami tabelarycznymi oraz przykładami nutowymi. Już sam opis obrzędów pozwolił na wyciągnięcie wniosku, iż choć paulini zasadniczo „stosowali się do ogólnych norm przyjętych w Polsce po Soborze Trydenckim”, w wyniku czego „czerpali w znacznej mierze z repertuaru diecezjalnego” (s. 156), korzystając z ogólnodostępnych drukowanych ksiąg diecezjalnych (głównie wydania piotrkowskie oraz Cantionale Ecclesiasticum Pawła Rzymskiego), to jednak zdołano zidentyfikować „utwory typowe tylko dla kręgu paulińskiego, czy stricte jasnogórskiego”, które niewątpliwie „są cenną dokumentacją, utrwalającą kulturę i zwyczaje paulinów” (s. 132). Można tu wymienić, przykładowo, responsoria Wielkiego Piątku, Cum Rex gloriae, Libera me Jasnogórskie oraz dwa hymny ku czci św. Pawła Pustelnika. Autorka recenzowanej rozprawy podkreśla ponadto, iż
„przeprowadzone studium repertuaru pozwoliło także w pewnym stopniu ukazać miejsce
chorału gregoriańskiego w liturgii na Jasnej Górze. Okazuje się, iż pomimo popularności muzyki wielogłosowej w kościele jasnogórskim oraz innych kościołach w Polsce w omawianym okresie, paulini w trakcie celebracji liturgicznych pielęgnowali śpiew chorałowy, oczy świadczy zapisy w kancjonałach, a także zachowane na Jasnej Górze księgi obowiązujące w opisywanym czasie” (tamże). Zauważono jednakże widoczne wpływy muzyki wielogłosowej na monodię liturgiczną, przejawiające się m.in. w dopisywaniu do jednogłosowej melodii kolejnych głosów.
Trzeci rozdział pracy (Analiza melodii, s. 158-269), bodajże najbardziej wartościowy od strony naukowego dyskursu, sprawia też najwięcej satysfakcji dla recenzenta muzykologa.
Należy tu podkreślić z jednej strony bardzo dobre opanowanie przez mgr Tylkę metod analiz muzykologicznych średniowiecznej monodii liturgicznej, z drugiej natomiast znajomość oraz umiejętne wykorzystanie najnowszej literatury przedmiotu w tym zakresie. Z powodu ogromu materiału, Doktorantka wybrała do analiz śpiewy Wielkiego Tygodnia, które – jak słusznie zauważono – „najmocniej wrosły w zwyczajowość liturgii kościoła W Polsce” (s. 158), a także melodie należące – co wcześniej wykazano – do kręgu paulińskiego, celem określenia ich proweniencji. Wybrany repertuar poddany został szczegółowym analizom komparatystycznym w odniesieniu do innych źródeł porównawczych (wymienionych w zestawie bibliograficznym) w kontekście tonalności, melodyki czy akcentacji. Wnikliwymi badaniami objęto antyfony i graduały Niedzieli Palmowej, poszczególne antyfony, tony psalmowe, kantyki i responsoria Matutinum Tenbrarum i Matutinum Niedzieli Zmartwychwstania, a także najważniejsze melodie obrzędów Triduum Sacrum, z interesującymi wersjami responsoriów procesyjnych Wielkiego Piątku oraz hymnu Cum Rex Gloriae wykonywanego podczas procesji rezurekcyjnej. Niezwykle cenny materiał do badań stanowią niewątpliwie antyfony maryjne, a przede wszystkim śpiewy (antyfony, responsoria i hymny) proweniencji paulińskiej (w sumie kilkanaście melodii). Przeprowadzone badania pozwoliły zauważyć, że „utwory zakwalifikowane jako jasnogórskie, tworzone były m.in. w oparciu o zasady obowiązujące w chorale gregoriańskim – kształtowanie linii melodycznej oraz konstrukcja utworu, jak też korzystały z ówczesnych zdobyczy harmonii czy notacji” (s.
269). Warto w tym miejscu dodać, iż poszczególne analizy, przedstawione w sposób logicznie uporządkowany i przejrzysty, a przy tym napisane zrozumiałym językiem, zilustrowane zostały licznymi przykładami nutowymi, co znacząco ubogaca tok rozważań tego rozdziału.
Istotne dla tej analitycznej części recenzowanej rozprawy są końcowe zdania podsumowujące uzyskane wyniki badań. Mgr Tylka stwierdza rzecz bardzo ważną, podkreślającą zarazem celowość wyboru tematyki oraz podjętych badań, „iż badane kancjonały z XVIII i XIX wieku
są niezwykle cennym źródłem na temat osobliwości muzyki w konwencie paulińskim oraz niekwestionowanym świadectwem tego, iż zakonnicy jasnogórscy pielęgnowali wielowiekową tradycję Kościoła. Mając na względzie wytyczone normy soborowe umiejętnie tworzyli własną kulturę muzyczną, w niczym nie naruszając ustalonych kanonów. Fakt ten świadczy o wielkiej kreatywności tamtejszych muzyków. Dzięki temu można mówić o cechach indywidualnych twórczości paulińskiej w przebadanych zbiorach” (tamże).
Pragnę w tym miejscu dodać, iż za powyższe sformułowania uzyskanych wyników badań jestem wdzięczny Doktorantce także osobiście, jako przewodniczący Zespołu Naukowo-Redakcyjnego Jasnogórskich Muzykaliów. Kiedy bowiem inicjowaliśmy przed ponad dziesięciu laty (2009) wraz z o. dr. Nikodemem Kilnarem OSPPE badania paulińskiej tradycji liturgiczno-muzycznej, to niejednokrotnie słyszeliśmy, nawet od członków wspólnoty paulińskiej, że nie jest to temat wart naukowego zainteresowania, gdyż zakon ten nie wykształcił w tym zakresie nic godnego uwagi. Przedstawiona do recenzji rozprawa mgr Tylki stanowi – nie tylko dla naszego Zespołu – kolejne cenne potwierdzenie tezy akurat przeciwnej, pozwalającej ukazać wartościowy wkład paulinów w tradycję liturgiczno- muzyczną środowisk zakonnych na terenie Europy Środkowej, nawet w formie konkretnej twórczości, a w niektórych elementach uchwycić nawet jej zauważalną specyfikę. Ta niezwykła i trudna do przecenienia wartość zawartych w rozprawie rozważań skłania mnie do zachęcenia Doktorantki do jak najszybszego opublikowania pracy drukiem w serii „Musica Claromontana – Studia”. Mam także nadzieję, że mgr Tylka (już jako wypromowana Pani Doktor) wkrótce dołączy do naszego Zespołu, ubogacając go zdobytą podczas pisania pracy wiedzą i doświadczeniem badawczym.
3. Dobór źródeł i bibliografia
Recenzowana praca mgr I. Tylki oparta została o szeroką bazę źródłową, na którą składają się: rękopiśmienne i drukowane kancjonały oraz księgi liturgiczne zachowane w klasztorach paulińskich (głównie w archiwum na Jasnej Górze) i w innych ośrodkach, katalogi, nekrologi, konstytucje oraz profesje zakonne. Wyczerpująca jest także literatura przedmiotu, licząca w sumie ponad 171 pozycji. Zestaw bibliograficzny został podzielony na trzy części: źródła, opracowania cytowane oraz encyklopedie, katalogi, słowniki. W pierwszej części dokonano dodatkowo podziału na: źródła podstawowe rękopiśmienne, porównawcze – rękopiśmienne i drukowane, oraz pomocnicze. W sumie zestawienie bibliograficzne sporządzone zostało przejrzyście i kompetentnie. Chciałbym jedynie zasugerować Doktorantce stosowanie określeń sygnatur według powszechnie już używanych norm
wypracowanych w środowisku RISM-u (dotyczące głównie bibliotek, czyli np. PL-CZ zamiast AJG), które są czytelne także w naukowych środowiskach zagranicznych.
Należycie udokumentowana jest także całość rozważań, co potwierdzają poprawnie skonstruowane obfite odniesienia i przypisy (numerowane kolejno przez całą pracę – w sumie jest ich 714). Pomimo prawie kompletnego wykorzystania dostępnej literatury przedmiotu, celem uzyskania pełniejszego jeszcze obrazu całości rozważań, szczególnie w aspekcie komparatystycznym, zestaw ten warto poszerzyć o pracę licencjacką młodego muzykologa Andrzeja Edwarda Godka: Studia nad repertuarem pseudochorałowych opracowań ordinarium missae zachowanym w osiemnastowiecznych rękopisach z krakowskich bibliotek i archiwów (Kraków 2017), a także o jego artykuł Pseudochorałowe śpiewy Benedicamus Domino w rękopiśmiennych kancjonałach krakowskich ss. Bernardynek („Kwartalnik Młodych Muzykologów” 20128 nr 1, s. 33-52). Opracowania te dotyczącą równie interesującego nurtu twórczości liturgicznej tworzonej w Polsce w XVII i XVIII wieku, o charakterze lokalnym, w większości jednogłosowej (ale również częściowo wielogłosowej), utrzymanej w charakterystycznej stylistyce określanej jako pseudochorałowa.
4. Ocena merytoryczna i formalna
Wysoko należy ocenić stronę merytoryczną i formalną opracowania. Praca napisana została zrozumiałym i poprawnym stylistycznie językiem odzwierciedlającym bardzo dobre opanowanie oraz rzetelność warsztatu naukowego. Jedynie w kilku miejscach zauważono drobne literówki, co świadczy o bardzo dobrej i uważnej korekcie. W sumie pracę czyta się dobrze, a co ważniejsze, z dużym zainteresowaniem. Autorka formułuje wnioski precyzyjnie i poprawnie, natomiast zrealizowanie podjętego celu rozprawy przekonywująco udowadnia w podsumowaniach poszczególnych rozdziałów, a przede wszystkim w omówionym wyżej Zakończeniu. Warto zacytować istotny fragment tej części pracy: „Podsumowując studium analityczne kancjonałów z Jasnej Góry należy stwierdzić, iż są one ważnym źródłem wiedzy na temat ówczesnej praktyki muzyczno-liturgicznej tego ośrodka. Zawarty w nich repertuar, informacje na obwolutach lub zapisane jako instrukcje w formie rubryk, notacja muzyczna, czy rodzaj pisma, są świadectwem kultury, która z jednej strony była dostosowana do obowiązujących przepisów, a z drugiej nawiązywała do tradycji liturgicznych średniowiecza.
Umiejscowienie w rękopisach niemal kompletnych śpiewów chorałowych świadczy o trosce zakonu paulinów o właściwy kształt liturgii i pielęgnowaniu tradycji. Z kolei obecność kilku utworów lokalnych twórców wskazuje niewątpliwie na chęć tworzenia własnej spuścizny muzycznej” (s. 273).
Należy podkreślić fakt, że mgr Tylka zdołała skompletować wszystkie zachowane źródła należące do omawianej tradycji okresu potrydenckiego, porównując je z reprezentatywnymi źródłami polskimi, a częściowo także europejskimi (węgierskimi). Dzięki temu przeprowadzone badania pozwoliły jej na potwierdzenie specyfiki polskiej, lokalnej tradycji paulińskiej w tym zakresie. Pozwala to po raz kolejny zaprzeczyć formułowanym w literaturze sądom, iż zakon oo. paulinów w Polsce nie wytworzył odrębnej specyfiki i w całości wykorzystał w tym względzie tradycje paulinów węgierskich.
Pozytywną ocenę należy przyznać również stronie graficznej pracy, zredagowanej przejrzyście i estetycznie. Na szczególne wyróżnienie zasługują estetycznie wykonane faksymile (skany) źródeł (w tekście głównym i w aneksach), a także przejrzyste tabele i profesjonalnie sporządzone – stosunkowo liczne – przykłady nutowe, które ilustrują, a zarazem znacząco ubogacają główny tok dyskursu omawianej rozprawy.
5. Ocena ogólna
Na podstawie powyższej oceny mogę z pełnym przekonaniem stwierdzić, że przedstawiona do recenzji praca w sposób rzetelny i wyczerpujący przedstawia podjęty temat badawczy, stanowiąc zarazem istotny wkład w rozwój badań tradycji liturgiczno-muzycznej zakonu paulinów, a pośrednio również środowisk kościelnych w Polsce. Biorąc pod uwagę naukową wartość tematu, szczególnie w zakresie dokumentacji i interpretacji zgromadzonych źródeł, a także jego wszechstronne opracowanie w kontekście historycznym, źródłowym, liturgicznym oraz muzykologicznym, można uznać to opracowanie jako w pełni oryginalne, rzetelne i wartościowe od strony naukowej przydatności. Autorka wykazała się bardzo dobrą orientacją w zakresie prezentowanej tematyki oraz kwerend źródłowych, wymagających specjalistycznej wiedzy nie tylko muzykologicznej, ale też historycznej i liturgicznej, a także znajomości paleografii chorałowej. Na podkreślenie zasługuje ponadto umiejętność i precyzja formułowania własnych przemyśleń (korzystając przy tym także z literatury przedmiotu), stawiania hipotez badawczych i wniosków, jak również opanowanie odpowiedniego warsztatu naukowego oraz trafny dobór metod badawczych. Pozwoliło to Doktorantce na ukazanie specyfiki paulińskiej tradycji liturgiczno-muzycznej także w okresie potrydenckim, jak również konkretnego wkładu tego zakonu do skarbca muzycznej twórczości chorałowej, na co nie zwracano dotąd uwagi, a co zasługuje na szczególne wyróżnienie. To wszystko sprawia, że recenzowana praca spełnia, zarówno od strony merytorycznej, jak i formalnej, wymagania stawiane rozprawom doktorskim określone w Ustawie „O stopniach naukowych i tytule naukowym oraz stopniach i tytule w zakresie sztuki” (z dnia 14 marca 2003 r. z
późniejszymi zmianami) oraz w Rozporządzeniu z dnia 19 stycznia 2018 r. w sprawie szczegółowego trybu i warunków przeprowadzania czynności w przewodzie doktorskim (…).
Przedkładam zatem Radzie Dyscypliny Nauki o Sztuce Wydziału Nauk Humanistycznych Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II w Lublinie wniosek o dopuszczenie mgr Iwony Tylki do dalszych etapów przewodu doktorskiego.
Wrocław, 27 maja 2021 r.
/prof. dr hab. Remigiusz Pośpiech/
