"Pan Tadeusz" na tle romantyzmu i realizmu

Kazimierz Wyka

"Pan Tadeusz" na tle romantyzmu i

realizmu

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce

literatury polskiej 49/1, 339-341

K R O N IK A

₃₃₉

W dniu 11 października 1957 odbyło się kolejne zebranie naukowe Instytutu Badań Literackich PAN, na którym prof. dr Kazimierz Wyka w ygłosił odczyt na temat: „Pan Tadeusz“ na tle rom anty zm u i realizmu. Po odczycie odbyła się dyskusja, w której głos zabierali: prof. prof. Dłuska, M arkiewicz, M ayenowa, Zgorzelski, Libera.

Poniżej zamieszczamy autoreferat odczytu. *

Rozprawa pod powyższym tytułem , przedstawiona przez autora i prze­ dyskutow ana na posiedzeniu naukowym Instytutu Badań Literackich w dniu 11 października 1957, została przygotowana do K sięgi Referatów, które na Kongresie Slaw istów w M oskwie w r. 1958 przedstawi delegacja polska, w ramach zaś prac autora nad Panem Tadeuszem stanowić ma jedno z końcowych studiów przygotowywanego tomu szkiców i rozpraw po­ św ięconych poem atowi Mickiewicza.

Problem atyki rom antyzmu i realizmu w Panu Tadeuszu autor nie roz­ patruje w stosunku do całej zawartości ideow o-artystycznej tak niezwykle pojemnych i skomplikowanych prądów i stanow isk jak dwa powyższe, lecz 0 tyle jedynie, o ile stosunek do rom antyzmu bądź realizmu wyznacza 1 określa gatunek literacki leżący u podstaw y badanego dzieła. W wypadku

Pana Tadeusza stosunek ten wyznacza problem atyka poematu epickiego,

szczególnie w jego postaci spotykanej w romantyzmie, oraz problematyka nowoczesnej powieści.

Epicki poemat rom antyczny posiada główne kierunki: poem at-m it (np.

Król-Duch Słowackiego) lub poemat dygresyjny — Byron i jego następcy.

Poem at-m it pojawia się dopiero po M ickiewiczu, stąd Pan Tadeusz nie m ieści żadnych śladów dyskusji z tym ujęciem. Natom iast inne konwencje poetyc­ kie w łaściw e rom antyzm owi spotykają się w dziele M ickiewicza z ironiczną repliką, która w stosunku do Dziadów posiada charakter autoparodystyczny (V, w. 788—799; X II, w. 454—469). Ta ironiczna replika dotyczy także kon­ w encji rom ansowych oraz pseudoklasycznych. Dokonywa się owa replika głów nie za pośrednictwem postaci Hrabiego, ale też postać ta — psycholo­ gicznie skomplikowana, bynajmniej nie płaska, jak sądzi ogół m ickiewiczo- logów — ostrzega przed sądem, jakoby stosunek poety do konw encji roman­ tycznej, do rom antycznego zw ycięstw a poezji nad rzeczywistością był tylko ironiczny. W dalszym toku w yw odów autor podejm uje przeto i pod kątem staw ianej w całym studium problem atyki ponaw ia tezy postawione w jego szkicach Poezja i praw da w „Panu Tadeuszu“ ( N a u k a P o l s k a , 1956, nr 2/3) oraz Poezja i praw da w „Panu Tadeuszu“ w świetle autogra­

fów ( Z e s z y t y N a u k o w e U n i w e r s y t e t u J a g i e l l o ń s k i e g o , 1957, nr 13).

Poem at dygresyjny, w łaściw y rom antykowi, opiera się przede w szystkim na prawie do ustaw icznej zm iany uczuciowych, ideowych oraz czysto obserwacyjnych punktów w idzenia narratora oraz na prawie do jego bez­ pośredniej ingerencji w fabułę utworu, która ujaw nia i podkreśla

340

um owny charakter owej fabuły. Tak pojm owany tok narracyjny był Mic­ kiewiczow i, przeciwnie aniżeli Słowackiem u, całkiem obcy. Traktow ał go jako konwencję zbyt literacką. Mimo to cały rozwój i now atorstw o roman­ tycznego toku narracyjnego polega na przyjęciu w ypływ ających stąd kon­ sekw encji — zarówno u M ickiewicza, jak u innych poetów. Od Marii Mal­ czewskiego, poprzez Zamek kaniowski Goszczyńskiego oraz takie utwory opisowe samego M ickiewicza, jak Ustęp i Reduta Ordona narasta um iejętne posłużenie się z a s a d ą d y g r e s j i u t a j o n e j . Pan Tadeusz jest arcy­ dziełem narracji opartej na tej par excellence zasadzie rom antycznej, a jed­ nak nie sprzecznej z realistycznym widzeniem rzeczyw istości. Ustawiczna, świadoma, na ostrych kontrastach oparta zm ienność postaw narratora w Panu Tadeuszu to wyciągnięcie epickich w niosków z narracji rom an­ tycznej, epickich w tym znaczeniu, że nie likw idują one ilu zji św iata przed­ stawionego, jak likw iduje ją i burzy każdy twórca poem atu dygresyjnego. Omówione doświadczenie narracyjne M ickiewicza w sparte jest również praktyką poprzedzającej romantyzm powieści europejskiej. W rachubę wchodzi przede w szystkim W awrzyniec Sterne, którego funkcja sprowadza się nie tylko do roli twórcy drobiazgowego portreciku satyrycznego i obser­ watora codziennych realiów, ale w równym stopniu do roli dygresyjnego narratora. Drugi autor to dobrze znany poecie Jean Paul, m istrz zarówno narracyjnej niespodzianki, jak stylizacji prozy, równie częstej u M ickiewicza. Tak w ięc w doświadczeniu artystycznym twórcy Pana Tadeusza trzy były drogi do nowoczesnego toku narracyjnego: poprzez S tern e’a, poprzez Jean Paula, poprzez Byrona. Punkt szczytowy swobody narracyjnej, w yznaczony nazwiskiem Byrona, ze spadkiem S tern e’a i Jean Paula daje się pogodzić.

Problematyka realizmu w Panu Tadeuszu dotyczy głów nie stosunku dzieła do nowoczesnej powieści europejskiej i takich w prozie fabularnej central­ nych problemów, jak sprawa typowości, uszczegółow ianie obrazu odtwarzanej rzeczywistości, ontologiczna koncepcja rzeczyw istości. We w szystk ich tych względach Mickiewicz okazuje się twórcą sam odzielnym , szczególnie zaś sa­ m odzielnym w stosunku do norm artystyczno-ideow ych obowiązujących w realizm ie krytycznym . Jeżeli chodzi o typowość — typow ości konfliktu i fabuły nie staw ia M ickiewicz na m iejscu najwyższym . K onfliktów w łaści­ w ych przedstawionem u środowisku szlacheckiem u nie traktuje z pełną powagą, co też, łącznie z działaniem humoru i ironii, powoduje, że poemat jest daleki od apologii owego środowiska. N atom iast typow ość psychologicz­

na, typowość w kreow aniu postaci prawdziwych i znam iennych dla środo­ w iska, obserwuje i zachowuje z pełnym m istrzostwem, wyraźnie na taką typow ość — o ileż trwalszą artystycznie, a zarazem trudniejszą do osiągnię­ cia — kładzie nacisk.

Podobnie dw oisty i rozszczepiony jest stosunek do szczegółu artystycz­ nego. Z jednej strony, poeta — wzorem dawnej epiki oraz pow ieści osiem ­ nastowiecznej — nie dba o wzajem ne uzgodnienie szczegółów i realiów.

Pan Tadeusz zarówno w chronologii, jak topografii najeżony jest niekon­

sekw encjam i i sprzecznościami. Natom iast prawdy wprowadzonych szcze­ gółów w stosunku do obyczaju środowiska etc. przestrzega w stopniu m istrzowskim i nader starannym.

K R O N IK A

₃₄₁

Wreszcie rozwiązanie całej intrygi i fabuły poematu w księgach XI i X II poprzez wydarzenia sprzeczne z prawdą historyczną potwierdza łańcuch postrzeżeń zmierzający do wniosku, że w Panu Tadeuszu nie można mówić o jednostronnym i w yłącznym zw ycięstw ie realizmu nad romantyzmem. Stosunek do tych dwóch stanowisk i prądów przedstawia się w sposób bardziej skom plikowany, a m ianowicie:

1. W Panu Tadeuszu zdobycze romantycznej techniki narracyjno-kom - pozycyjnej zostają przetworzone w kierunku realistycznym.

M ickiewicz zabiega o to, ażeby odebrać im charakter konwencji służą­ cej tylko subiektywnej i nadrzędnej wobec tematu postawie autora lub też konw encji ujawniającej czysto umowny i literacki charakter rzeczywistości przedstawionej.

2. M ickiewicz nie przyjm uje na ślepo zdobyczy techniki narracyjno- epickiej kształtujących się w nowoczesnej powieści, a zmierzających głów­ nie ku poetyce realizmu krytycznego. Zachowuje wobec nich pewien dys­ tans, dba wprawdzie o nowoczesną prawdę typowych postaci i charakterów, ale mniej go obchodzą typow e sytuacje fabularne.

3. Ostateczne rozwiązanie fabularne poem atu dokonywa się w sferze marzenia i życzenia, a nie dosłownej prawdy historycznej, co w aspekcie stosunku Pana Tadeusza do romantyzmu i realizm u oznacza, że ontologiczna koncepcja rzeczyw istości dająca się z poem atu wyprowadzić nie ściąga się jedynie do prostej afirm acji tego, co jest, do prostego przyjęcia św iata w jego całej m aterialnej urodzie, lecz w koncepcji tej pozostał do końca akcent rom antyczny.

Kazim ierz W yka

KONGRES W HEIDELBERGU

W dniu 6 listopada 1957 odbyło się kolejne zebranie naukowe Insty­ tutu Badań Literackich, na którym prof, dr Irena Sławińska, uczest­ niczka VII Kongresu Neofilologów, podzieliła się z zebranymi swym i wrażeniam i z przebiegu obrad i poinform owała o pracy FILLM. Poniżej zamieszczamy skrót referatu prof. Sław ińskiej, opracowany przez autorkę.

*

Ostatnie m iędzynarodowe spotkanie neofilologów (26—30 sierpnia 1957) w łączyło się w św ietną tradycję naukową Heidelbergu. Nieprzypadkowo oczy­ w iście wybór m iejsca padł na to ukryte w górach miasteczko: uczestnicy znaleźli gościnę w salach uczelni, która sw ego czasu przyjęła przywództwo w życiu uniw ersyteckim , przynależne ongiś Sorbonie i Oksfordowi. Świado­ mość tej ciągłości unosiła się nad Kongresem.

Sięgająca po ten patronat w ieków instytucja, FILLM, jest bardzo m ło­ dziutka: liczy zaledwie kilka lat. Jej zręczny skrót oznacza Fédération Inter­

nationale des Langues et Littératu res Modernes, ostatecznie i form alnie

ukonstytuow aną dopiero na V Kongresie (Florencja 1951).

Instytucja, powstała na sw oim piątym kongresie? O czywisty paradoks, który tłum aczy się faktem, że FILLM stanęła na m iejscu poprzednio działa­ jącej Commission Internationale d ’Histoire Littéraire Moderne, uznając się