Widok ZINAIDA GIPPIUS O IWANIE BUNINIE W PRYWATNEJ KORESPONDENCJI Z LAT 1926–1932

ISSN 1509-1619

Grzegorz Ojcewicz Szczytno

ZINAIDA GIPPIUS O IWANIE BUNINIE W PRYWATNEJ KORESPONDENCJI Z LAT 1926–1932

Key words: Zinaida Gippius, Ivan Bunin, the Þ rst wave of the Russian emigration, private letters, Nobel Prize in Literature

Zinaida Gippius (1869–1945) i Iwan Bunin (1870–1953) naleĪą do luminarzy ro- syjskiej emigracji pierwszej fali. Byli rówieĞnikami. I chociaĪ historia okazaáa siĊ dla nich wspólna – przeĪyli w Rosji I wojnĊ Ğwiatową, jej koniec oraz upadek caratu i triumf bolszewików – ich Īyciorysy róĪnią siĊ doĞü znacznie, chociaĪ nie brakuje w nich miejsc wspólnych.

Gippius i Bunin znali siĊ jeszcze na dáugo przed okresem paryskim, bacznie obser- wowali, badali i wzajemnie siebie oceniali, przekonani o wyĪszoĞci wáasnego warsztatu pisarskiego nad poetyką rywala¹. Dla Gippius Bunin zawsze byá i pozostaá „opisywa- czem” przyrody, co zostaáo potraktowane przez autora Listopada jako jawna zniewaga i obraza jego talentu². Buninowi zaĞ Gippius kojarzyáa siĊ niezmiennie z autorką doĞü

1 Zob. np.: Ɂ. Ƚɢɩɩɢɭɫ, ȼ ɰɟɥɨɦɭɞɪɟɧɧɵɯ ɨɞɟɠɞɚɯ (ɤ 25-ɥɟɬɢɸ ɥɢɬɟɪɚɬɭɪɧɨɣ ɞɟɹɬɟɥɶɧɨɫɬɢ ɂ.Ⱥ. Ȼɭɧɢɧɚ), ɋɨɥɧɰɟ Ɋɨɫɫɢɢ 1912, nr 141(42), s. 2. PodajĊ za: ɇ.Ƚ. Ɇɟɥɶɧɢɤɨɜ (red.), Ʌɢɬɟɪɚɬɭɪɧɵɣ ɦɢɪ ɨ ɬɜɨɪɱɟɫɬɜɟ ɂ.Ⱥ. Ȼɭɧɢɧɚ. Ʉɪɢɬɢɱɟɫɤɢɟ ɨɬɡɵɜɵ, ɷɫɫɟ, ɩɚɪɨɞɢɢ (1890-ɟ–1950-ɟ ɝɨɞɵ). Ⱥɧɬɨɥɨɝɢɹ, Ɇɨɫɤɜɚ 2010, s. 217–219. Gippius konstatowaáa nie bez jadu: „Ȼɭɧɢɧɭ ɞɚɧɨ ɦɧɨɝɨ; ɧɨ ɜɫɟ-ɬɚɤɢ «Ⱦɟɪɟɜɧɹ» ɟɝɨ – ɧɟ

«ȼɨɣɧɚ ɢ ɦɢɪ», ɚ ɨɧ ɫɚɦ – ɧɟ Ʌɟɜ Ɍɨɥɫɬɨɣ” (ibidem, s. 219).

2 We wspomnieniach Gieorgija Adamowicza odnajdujemy charakterystyczną scenĊ, dobrze odzwierciedla- jącą záoĪone relacje pomiĊdzy MierieĪkowskimi i Buninem (podajĊ we wáasnym táumaczeniu):

„Z wiekiem [Bunin – G.O.] zyskaá na urodzie i staá siĊ bardziej rasowy. Siwizna pasowaáa do niego, pa- sowaáo i to, Īe zgoliá brodĊ i wąsy. Pojawiáo siĊ w jego obliczu coĞ majestatycznego, rzymsko-senatorskiego, co wzmacniaáo siĊ z biegiem lat. Bunin byá bardzo oĪywiony, powiedziaá, Īe zmusiá siĊ do wyrwania tylko na godzinkĊ – dwie, »bo wciąĪ piszĊ, piszĊ, nie przestając«. Ale od pytaĔ Zinaidy Nikoáajewny zrobiá unik. »Prze- cieĪ to pani nie interesuje, poniewaĪ nie uwaĪa mnie pani za pisarza, lecz opisywacza... Ja tego wam, droga, do samej Ğmierci nie zapomnĊ!«. MogĊ poĞwiadczyü, Īe tego sáówka – »opisywacz« – które wkradáo siĊ do jednego z krytycznych artykuáów Gippius, rzeczywiĞcie nie zapomniaá. Pod koniec Īycia MierieĪkowskich ich relacje z Buninem zepsuáy siĊ, lecz w tym czasie byáy jeszcze przyjacielskie, chociaĪ i wtedy bardziej powierzchownie przyjacielskie, zabarwione ironią, nieufnoĞcią z obydwu stron. Wzmiankowanie o rzekomym »opisywactwie«

sáyszaáem potem od Bunina nie jeden raz. Niezmiennie towarzyszyáy mu gniewne sprzeciwy na temat tego, Īe on wcale nie »opisuje« przyrody albo bytu, lecz je odtwarza. »Ona jest blagierem, przecieĪ ona chce tego,

przeciĊtnych, emocjonalnie wystudzonych, „elektrycznych wierszy”³. Obydwoje nosili wypowiedziane animozje w swoich sercach do koĔca Īycia, a spotkania towarzyskie stawaáy siĊ okazją do wymiany kąĞliwych uwag na temat twórczoĞci adwersarza; byli wytrawnymi szermierzami sáowa, Ğwietnie wiedzieli, w jaki sposób moĪna dokuczyü drugiemu autorowi, posáugując siĊ tą wyraÞ nowaną sztuką. Korzystali w tym wzglĊdzie bardzo skutecznie zarówno z nabytej wiedzy literackiej, jak i bogatego Īyciowego do- Ğwiadczenia, uciekając siĊ nierzadko do aluzji, które miaáy zaboleü⁴.

Gippius przyjechaáa do Francji w paĨdzierniku 1920 roku jako pisarka, poetka i krytyk literacki oraz organizatorka Īycia kulturalnego w Rosji carskiej, jako ta, która zrobiáa dla rosyjskiego symbolizmu bardzo wiele, stając siĊ jego gáównym ideologiem i wybitnym przedstawicielem srebrnego wieku. Do koĔca Īycia nie pogodziáa siĊ z utratą ojczyzny i ze zwyciĊstwem bolszewików. NamiĊtnie piĊtnowaáa ich postĊpki w swojej twórczoĞci emigracyjnej. Jako Īona Dmitrija MierieĪkowskiego aktywnie uczestniczyáa w Īyciu kulturalnym na obczyĨnie, a spotkania w ramach „Zielonej lampy” staáy siĊ symbolem aktywnoĞci inteligencji rosyjskiej na wygnaniu w latach 1925–1939⁵.

Bunin przybyá do Francji wczeĞniej od Gippius, w lutym 1920 roku, równieĪ jako pisarz o okreĞlonym dorobku, sáawie i zasáugach na niwie literatury rosyjskiej. Zagranica stanowiáa dla niego bardzo powaĪne wyzwanie, zresztą jak dla wiĊkszoĞci przymusowo opuszczających RosjĊ inteligentów, i zmuszaáa do tworzenia w warunkach wyjątkowych, które opieraáy siĊ na gáĊbokiej retrospekcji i utrwalaniu w poezji i prozie rosyjskiego ducha. Bunina nie moĪna byáo tak áatwo jednoznacznie zakwaliÞ kowaü, jak symbolistkĊ Gippius. Do koĔca Īycia ciągnĊáo siĊ za nim nacechowanie dziewiĊtnastowieczną trady- cją i najlepszymi literackimi wzorami – Puszkinem, Lermontowem, Gogolem, Toástojem, Czechowem. Tworzyá w czasach niespokojnej awangardy, wnosząc do swoich utworów áad typowy dla záotego wieku, lecz zabarwiony emocjami wieku dwudziestego.

PomiĊdzy Gippius i Buninem byáy róĪne stopnie zaĪyáoĞci: najpierw przyjaĨĔ, która z latami stygáa i przeksztaácaáa siĊ w znajomoĞü, znajomoĞü zaĞ wyraĨnie ewoluowaáa we Francji w podtrzymywanie kontaktów na zasadzie, Īe tak wypada. W rzeczy samej

czego nie ma na Ğwiecie« – mówiá Bunin, mruĪąc przy tym oczy i nie bez manieryzmu odwodząc rĊkĊ, jakby siĊ przed czymĞ opĊdzaá, naĞladując Gippiusowski styl recytacji. JednakĪe bystroĞü jej umysáu szanowaá, tak samo jak uznawaá suchawy wdziĊk jej poezji, jej »elektrycznych«, jak mawiaá, wierszy” (Ƚ. Ⱥɞɚɦɨɜɢɱ, Ȼɭɧɢɧ.

ȼɨɫɩɨɦɢɧɚɧɢɹ, Ɂɧɚɦɹ 1988, nr 4, s. 178–191, [online] <http://az.lib.ru>, dostĊp: 3.05.2013).

3 Przykáadowo w autobiograÞ cznych wspomnieniach Niny Berberowej moĪna przeczytaü: „Wiersze Gippius pobudzaáy go do gniewnej drwiny” (N. Berberowa, PodkreĞlenia moje. AutobiograÞ a, táum. E. Siemaszkiewicz, Warszawa 1998, s. 282).

4 Ze wspomnieĔ N. Berberowej: „Bunin zachowywaá wobec niej [Zinaidy Gippius – G.O.] rezerwĊ, rzadko jednak udawaáo mu siĊ pokonaü ją w sporze. Czarująca, staromodna prostodusznoĞü Bunina bawiáa ją i budziáa w niej przekorną chĊtkĊ, by prowokowaü z nim spór wedle wáasnych reguá, bo jego reguáy – wypáywające z doĞwiadczeĔ codziennoĞci, elementarne, dwuwymiarowe, powszechne – Ğmieszyáy ją, a D.S. [Dmitrija Siergie- jewicza MierieĪkowskiego – G.O.] nudziáy” (ibidem, s. 278).

5 Berberowa w cytowanym powyĪej tomie bardzo trafnie scharakteryzowaáa Gippius, eksponując na przy- káad jej hermafrodytyczną osobowoĞü niczym u Gertrudy Stein, manieryzm, skáonnoĞü do káócenia siĊ z ludĨmi, zawierania z nimi byle jakich zgód, odnoszenie siĊ z pogardą do normalnej miáoĞci, egocentryzm, ignorowanie záych ksiąĪek tych autorów, którzy byli przychylni jej lub jej mĊĪowi, ciĊtoĞü jĊzyka, mocną potrzebĊ zadziwiania i szokowania innych, Ğwiadome budowanie muru miĊdzy sobą a Ğwiatem. Zob. ibidem, s. 267–278.

w ich relacji od samego początku byáo coĞ z cichej, lecz ostrej mĊskiej rywalizacji, w któ- rej nie brakowaáo wzajemnych gorzkich i ironicznych sáów. Francja wzmocniáa animozje pomiĊdzy nimi, chociaĪ byáy one áagodzone przez dobre wychowanie i koniecznoĞü pod- trzymywania solidarnej jednoĞci w wielu sprawach, które áączyáy rosyjskich emigrantów.

Bunin, zwáaszcza po otrzymaniu literackiej Nagrody Nobla (1933), staá siĊ wyrocznią literacką i pierwszym poĞród rosyjskich luminarzy. Tej sáawy, pieniĊdzy i znaczenia w Ğrodowisku rosyjskich emigrantów nigdy Gippius Buninowi nie darowaáa. KaĪdy rok po otrzymaniu Nobla przez Bunina oddalaá ich od siebie, wnosząc do wzajemnych relacji uszczypliwoĞü i nieĪyczliwoĞü, a na samym koĔcu – jawną wrogoĞü.

Listy, ten szczególny gatunek wypowiedzi, zawierają nierzadko informacje, które po- zwalają przeĞledziü stosunki pomiĊdzy ludĨmi z odmiennej perspektywy. TĊ odmiennoĞü zapewnia pojawienie siĊ trzeciego punktu odniesienia, kogoĞ poza Gippius i Buninem, kogoĞ, kto znaá zarówno ją, jak i jego, i mógá zająü okreĞlone stanowisko w porusza- nej sprawie. Gippius chĊtnie pisaáa o Buninie, chociaĪ nie ma wielu listów, w których odnosiáaby siĊ do niego jako pisarza i czáowieka. To jednak, czym dziĞ dysponujemy, pozwala na zweryÞ kowanie jej sądów o rosyjskim nobliĞcie z punktu widzenia czasu i najnowszego stanu badaĔ o rosyjskiej emigracji pierwszej fali.

Znanych jest piĊü listów autorki PamiĊtników Martynowa dotyczących Iwana Bunina, pisanych w latach 1926–1932, a skierowanych do Niny Berberowej (jeden list), Wáadysáawa Chodasiewicza (trzy listy) i Aleksandra AmÞ teatrowa (jeden list). Chro- nologicznie pierwszy list pochodzi z paĨdziernika 1926 roku. Zostaá on zaadresowany do Niny Berberowej (1901–1993), wówczas jeszcze Īony Wáadysáawa Chodasiewicza (1886–1939)⁶. Drugi, skierowany do Chodasiewicza, zostaá napisany 5 lipca 1927 roku.

Trzeci, równieĪ do mĊĪa Berberowej, powstaá 28 sierpnia 1929 roku. Czwarty, teĪ do Chodasiewicza, wyszedá spod pióra Gippius 26 wrzeĞnia 1929 roku, a piąty, którego odbiorcą byá Aleksander AmÞ teatrow (1862–1938), nosi datĊ 8 listopada 1932 roku.

Jak widaü, gáównymi odbiorcami listów Gippius na temat Iwana Bunina byli mĊĪ- czyĨni: Chodasiewicz i AmÞ teatrow. Obydwaj znali siĊ na pisarstwie, uprawiali kryty- kĊ literacką, znali rosyjską emigracjĊ od podszewki i sáaboĞci rosyjskich emigrantów.

Obydwaj znali Bunina. Nie musieli zatem przyjmowaü na wiarĊ sáów Gippius, ale mogli siĊ do nich odnieĞü z dystansem, z pozycji eksperta, co niekoniecznie odpowiadaáo Īo- nie MierieĪkowskiego, przekonanej o swojej wyjątkowoĞci, nieomylnoĞci i geniuszu.

Ze wzglĊdu na porĊ roku moĪna powiedzieü, Īe temat Bunina powracaá w koresponden- cji Gippius latem i jesienią – w okresie miĊdzy lipcem i listopadem. Z uwagi na ramy czasowe – swoimi wraĪeniami na temat rosyjskiego noblisty Īona MierieĪkowskie- go dzieliáa siĊ bez wiĊkszej systematycznoĞci miĊdzy 1926 a 1932 rokiem. PoniewaĪ w listach pisanych do Chodasiewiczów i AmÞ teatrowa Bunin nie jest jedynym obiektem jej korespondencji, moĪna przyjąü, Īe Gippius pisze o nim jedynie przy okazji innych spraw, w danym czasie dla niej istotnych. Ale nawet te fragmentaryczne wypowiedzi dostarczają ciekawej wiedzy o ich wzajemnych relacjach i stanowią waĪne Ĩródáo dla historyków literatury rosyjskiej.

6 MaáĪonkowie rozeszli siĊ w 1932 roku i do Ğmierci Chodasiewicza w 1939 roku pozostali przyjacióámi.

W liĞcie do Niny Berberowej (paĨdziernik 1926 roku) Gippius pisze miĊdzy innymi:

ɏɨɱɭ «ɩɨɫɩɥɟɬɧɢɱɚɬɶ»: ɫɟɝɨɞɧɹ ɹ ɜɢɞɟɥɚ Ȼɭɧɢɧɚ, ɢ ɫɨɜɟɪɲɟɧɧɨ ɧɟɨɠɢ ɞɚɧɧɨ ɨɧ ɦɧɟ ɝɨɜɨɪɢɬ: ɹ ɨɱɟɧɶ ɨɛɢɠɟɧ, ɱɬɨ ɦɟɧɹ ɧɟ ɩɪɢɝɥɚɫɢɥɢ ɜ ɇɨɜɵɣ Ⱦɨɦ. ə: ɞɚ ɜɟɞɶ ɜɵ ɜɫɟ ɪɚɜɧɨ ɧɢɱɟɝɨ ɧɟ ɞɚɥɢ ɛɵ, ɜɨɬ ɢ ɜ «ȼɨɡɪɨɠɞɟɧɢɢ» ɫɬɚɪɵɟ ɪɚɫɫɤɚɡɵ ɩɟɱɚ- ɬɚɟɬɟ, ɩɪɢɬɨɦ ɩɥɨɯɢɟ, ɞɚ ɟɳɟ ɬɟɥɟɩɚɬɢɟɣ ɢɯ ɩɨɪɬɢɬɟ. (ȼɫɬɚɜɤɚ: ɦɵ ɫ Ȼɭɧɢɧɵɦ ɛɵɥɢ ɞɪɭɡɶɹ, ɬɟɩɟɪɶ ɩɪɢɹɬɟɥɢ, ɧɨ ɹ ɜɫɟɝɞɚ ɜɫɟ ɟɦɭ ɝɨɜɨɪɸ ɜ ɝɥɚɡɚ, ɫɨɜɟɪɲɟɧɧɨ ɩɪɹɦɨ. ȼɩɪɨɱɟɦ, ɹ ɨɱɟɧɶ ɞɚɜɧɨ ɞɟɪɠɭɫɶ ɩɪɚɜɢɥɚ ɝɨɜɨɪɢɬɶ ɢ ɨ ɤɨɦ-ɧɢɛɭɞɶ ɡɚ ɝɥɚɡɚ ɬɨɥɶɤɨ ɬɨ, ɱɬɨ ɦɨɝɭ, ɢɥɢ ɦɨɝɥɚ ɛɵ, ɫɤɚɡɚɬɶ ɜ ɝɥɚɡɚ. ɇɟ ɜɫɟɝɞɚ ɭɞɚɟɬɫɹ, ɧɨ ɫɬɚɪɚɸɫɶ ɩɨ ɜɨɡɦɨɠɧɨɫɬɢ. ɏɨɬɹ ɷɬɨ ɞɟɥɚɟɬ ɦɟɧɹ ɪɟɡɤɨɣ, ɧɨ ɜɫɟ-ɬɚɤɢ ɩɪɚɤɬɢɱɧɟɟ.) Ȼɭɧɢɧ ɩɪɨɞɨɥɠɚɟɬ: ɧɭ ɢ ɧɟ ɞɚɥ ɛɵ, ɚ ɜɫɟ-ɬɚɤɢ ɏɨɞɚ ɫɟɜɢɱ ɦɨɝ ɛɵ ɦɟɧɹ ɩɨɡɜɚɬɶ.

ə: ɷɬɨ ɜɨɜɫɟ ɢ ɧɟ ɏɨɞɚɫɟɜɢɱ, ɷɬɨ «ɦɚɥɶɱɢɤɢ ɢ ɞɟɜɨɱɤɢ»... Ɉɧ: Ɉɞɧɚɤɨ ɜɵ...

ə: ɉɨɬɨɦɭ ɱɬɨ ɹ ɜɨɨɛɳɟ ɢɦɢ ɢɧɬɟɪɟɫɭɸɫɶ. Ɉɧ: ɇɭ, ɯɨɪɨɲɨ, ɜɫɟ ɪɚɜɧɨ, ɹ ɧɟ ɝɨ- ɧɹɸɫɶ ɡɚ ɦɨɥɨɞɟɠɶɸ...

ɉɨɫɥɟ ɷɬɨɝɨ ɹ, ɪɟɲɢɜ, ɱɬɨ ɞɨɜɨɥɶɧɨ, ɞɚɥɟɟ ɧɟ ɩɪɨɞɨɥɠɚɥɚ. ɇɚ ɦɨɣ ɜɡɝɥɹɞ Ȼɭɧɢɧ ɜɚɦ ɪɟɚɥɶɧɨɣ ɩɨɥɶɡɵ ɧɟ ɞɚɫɬ, ɚ «ɢɦɹ» – ɫɜɹɠɟɬ, ɟɫɥɢ ɤɬɨ-ɧɢɛɭɞɶ ɡɚɯɨɱɟɬ (ɹ, ɧɚɩɪɢɦɟɪ) ɧɚɩɢɫɚɬɶ ɨ ɧɟɦ ɩɨ ɫɭɳɟɫɬɜɭ, ɚ ɧɟ ɬɨɥɶɤɨ ɧɚɤɚɞɢɬɶ ɨɛɵɤɧɨɜɟɧɧɨɝɨ, Ʉɭɥɶɦɚɧɨɜɫɤɨɝɨ, ɮɢɦɢɚɦɭ.

ɇɨ, ɜɩɪɨɱɟɦ, ɞɟɥɨ ɜɚɲɟ⁷.

Plotka ma swoje prawa: przekazuje siĊ w niej informacje, za które odpowiedzialnoĞü ponosi ktoĞ inny. Plotka pochodzi przecieĪ z ust trzecich, ale to wcale nie przeszkadza, by po drodze dorzuciü do niej coĞ od siebie. „Plotkarski” komunikat odzwierciedla dialog pomiĊdzy dwoma zaimkami, albowiem podmiotami mówiącymi i graÞ cznie wyodrĊbnio- nymi przez nadawczyniĊ są „Ja” i „On” jako elementy scenki z Īycia rosyjskich literatów na wygnaniu. PomiĊdzy „Ja” i „On” wyczuwa siĊ wyraĨny dystans oparty na pojedynku siá i domyĞlnych znaczeĔ oraz aluzji caákowicie czytelnych dla kaĪdej ze stron dialogu.

Znaczenia te i aluzje są takĪe znane adresatce pisma, Berberowej, gdyĪ Gippius nie ko- mentuje swego listu w celu przejaĞniania jego treĞci.

Z tego listownego plotkowania – co ciekawe, domeny kobiecej wymiany informacji, zauwaĪmy bowiem, Īe w listach do mĊĪczyzn ten kanaá komunikacji nie jest urucha- miany – dowiadujemy siĊ kilku waĪnych rzeczy zarówno o emigracyjnym ParyĪu, jak i samym Buninie. To, co siĊ wydarzyáo danego dnia pomiĊdzy Gippius i Buninem, mu- siaáo byü na tyle istotne dla rozmówczyni, Īe jeszcze tego samego dnia zdecydowaáa siĊ na podzielenie siĊ wraĪeniami z Berberową. Autor Wsi zostaá przedstawiony jako osobnik obraĪony na Gippius za to, Īe nie zaproszono go do wspóápracy w „Nowym Domu”⁸. Wiadomo, w warunkach emigracyjnej, trudnej egzystencji drukowanie w kaĪdym cza-

7 3. Ƚɢɩɩɢɭɫ, ɉɢɫɶɦɚ ɤ Ȼɟɪɛɟɪɨɜɨɣ ɢ ɏɨɞɚɫɟɜɢɱɭ, Ann Arbor 1978, s. 10. PodajĊ za: ɇ.Ƚ. Ɇɟɥɶɧɢɤɨɜ (red.), op. cit., s. 779–780.

8 Czasopismo „ɇɨɜɵɣ Ⱦɨɦ” ukazywaáo siĊ w ParyĪu w latach 1925–1927. Byáo to pismo máodych rosyj- skich emigrantów. W latach 1926–1927 redakcjĊ tworzyli: Dawid Knut (1900–1950), Jurij Terapiano (1892–1980) i Wsiewoáod Fogt (Ɏɨɯɬ, 1895–po 1940).

sopiĞmie oznaczaáo okreĞlony dochód, a wiĊc pozbawianie go mogáo byü odbierane jako Ğwiadome szkodzenie drugiemu. Spotkanie z Buninem staje siĊ dla Īony MierieĪkow- skiego szczególnie nadarzającą siĊ okazją, by dopiec swojemu dawnemu rywalowi po piórze i uzmysáowiü mu, Īe nie od dzisiaj trwa w twórczym kryzysie, drukując w czaso- piĞmie „ȼɨɡɪɨɠɞɟɧɢɟ” swoje stare opowiadania, a do tego – w ocenie Gippius – są to opowiadania záe artystycznie i skaĪone telepatią. Czy przesadnie wraĪliwy na punkcie swojego pisarstwa Bunin mógá kiedykolwiek przebaczyü Gippius te sáowa krytyki, nawet gdyby byáy absolutnie prawdziwe? Wątpliwe. Potem odbywa siĊ szybki dialog, w którym pojawia siĊ Chodasiewicz oraz wystĊpują „cháopcy i dziewczĊta”. To wáaĞnie Ğwiadome skierowanie rozmowy na „máodzieĪ” umoĪliwia Gippius zamkniĊcie Īalów Bunina, który ciĊtą ripostą kwituje jej kontakty z „cháopcami i dziewczĊtami”. Gippius czerpaáa przyjemnoĞü z upokorzenia Bunina, co potwierdzają jej sáowa: „ɉɨɫɥɟ ɷɬɨɝɨ ɹ, ɪɟɲɢɜ, ɱɬɨ ɞɨɜɨɥɶɧɨ, ɞɚɥɟɟ ɧɟ ɩɪɨɞɨɥɠɚɥɚ” [podkr. tu i dalej – G.O.].

W analizowanym liĞcie do Berberowej Gippius sugeruje adresatce, Īe inicjatywa, o której im wiadomo, a związana z Buninem, moĪe nie mieü szans na powodzenie: „ɇɚ ɦɨɣ ɜɡɝɥɹɞ Ȼɭɧɢɧ ɜɚɦ ɪɟɚɥɶɧɨɣ ɩɨɥɶɡɵ ɧɟ ɞɚɫɬ”. Nie wiadomo, czy Gippius ironizowaáa, gdy zgáaszaáa gotowoĞü do napisania studium o twórczoĞci Bunina, czy rzeczywiĞcie wyraĪaáa chĊü stworzenia tekstu krytycznego, który nie byáby Ğredniej klasy kadzidáem sáownym o twórczoĞci Bunina; w roli przykáadu negatywnego Gippius przywoáaáa nazwisko Nikoáaja Karáowicza Kulmana (1871–1940), historyka literatury i Þ lologa, ich rówieĞnika, który – jak sugeruje autorka listu – miaá schlebiaü autorom, a nie rzetelnie podchodziü do ich twórczoĞci⁹.

Istotne znaczenie dla zrozumienia relacji pomiĊdzy Buninem i Gippius mają nastĊp- ne jej sáowa, w których poetka ujawnia negatywną ewolucjĊ wzajemnych stosunków, pisze bowiem, Īe na początku áączyáa ją z Buninem przyjaĨĔ, teraz – znajomoĞü, ale bez wzglĊdu na tĊ sytuacjĊ interpersonalną ma w zwyczaju mówiü o kimĞ „poza oczy” tylko tego, co powiedziaáaby danej osobie prosto w twarz. Z pokorą Gippius zaznacza jednak, Īe wciąĪ uczy siĊ tej trudnej sztuki dyplomacji, a jej szczeroĞü sprawia, Īe inni postrze- gają ją jako ostrą. PraktycznoĞü bierze wszakĪe górĊ nad powĞciągliwoĞcią i autorka Romana carewicza jest pewna, Īe postĊpuje sáusznie.

Po prawie oĞmiomiesiĊcznej przerwie w pierwszym liĞcie do Chodasiewicza (5 lipca 1927 roku) Gippius donosi:

Ɉɧ [Ȼɭɧɢɧ], ɧɚɤɨɧɟɰ, «ɩɢɲɟɬ». Ⱦɥɹ ɷɬɨɝɨ ɟɦɭ ɧɭɠɧɨ ɝɪɚɧɞɢɨɡɧɨɟ ɭɫɬɪɨɣɫɬɜɨ ɢ ɧɟɫɤɨɥɶɤɨ ɠɟɪɬɜ. ɏɨɪɨɲɟɟ ɯɨɡɹɣɫɬɜɨ; ɫɚɦɨɨɬɜɟɪɠɟɧɧɚɹ ɦɚɲɢɧɤɚ; ɢ ɞɨɩɢɧɝ ɬɭɬ ɠɟ ɩɨɞ ɪɭɤɨɣ, ɱɬɨɛɵ ɧɟ ɬɟɪɹɬɶ ɜɪɟɦɟɧɢ ɧɚ ɩɨɟɡɞɤɢ ɜ ɞɪɭɝɨɟ ɦɟɫɬɨ. Ⱦɥɹ ɩɨɥɧɨɬɵ ɭɞɨɛɫɬɜ ɢ ɞɥɹ ɜɢɞɭ ɤ ɞɜɭɦ ɫɥɭɠɢɬɟɥɶɧɢɰɚɦ ɝɟɧɢɹ (ɪɚɡɧɨɫɥɭɠɚɳɢɦ) ɟɳɟ ɞɨɥɠɧɨ ɛɵɬɶ ɞɨɦɚɲɧɟɟ ɩɪɢɛɚɜɥɟɧɢɟ: ɨɧɨ ɧɚɣɞɟɧɨ, ɡɚ ɨɬɴɟɡɞɨɦ Ɏɨɧɞɚɦɢɧɫɤɨɝɨ, ɜ ɜɢɞɟ...

9 Nikoáaj Karáowicz Kulman przed opuszczeniem Rosji byá profesorem WyĪszych Kursów BestuĪewa i ĩeĔskiego Instytutu Pedagogicznego. Od 1919 roku przebywaá w Belgradzie, gdzie wykáadaá literaturĊ rosyjską na Uniwersytecie w SoÞ i i Uniwersytecie w Belgradzie. Od roku 1928 – w ParyĪu. Byá znawcą francuskiej lite- ratury Ğredniowiecznej. Emigrant o prawicowych poglądach. Wspóápracowaá z pismem „Ɋɭɫɫɤɚɹ ɦɵɫɥɶ”. Zmará w ParyĪu i zostaá pochowany w podparyskiej nekropolii Rosjan, na cmentarzu de Sainte-Geneviþve-des-Bois.

Ɋɨɳɢɧɚ. ɗɬɨ ɦɚɥɟɧɶɤɨɟ, ɩɨɤɨɪɧɨɟ ɧɢɱɬɨɠɟɫɬɜɨ – ɧɚɯɨɞɤɚ. ȼɟɞɶ ɨɧɨ ɬɨɠɟ «ɬɜɨ- ɪɹɳɟɟ», ɢ ɧɢɤɨɦɭ ɷɬɢɦ ɬɜɨɪɱɟɫɬɜɨɦ ɧɟ ɦɟɲɚɸɳɟɟ.

ɉɨɫɦɨɬɪɢɦ, ɤɚɤɚɹ «ɤɪɚɫɨɬɚ» ɛɭɞɟɬ ɫɨɡɞɚɧɚ ɜ ɬɚɤɢɯ, ɧɚ ɦɨɣ ɜɡɝɥɹɞ, ɭɪɨɞɥɢɜɵɯ ɭɫɥɨɜɢɹɯ. Ɇɨɪɚɥɶ...je m’en Þ che pour le moment¹⁰… ɇɨ ɱɬɨ ɷɬɨ ɜɫɟ ɭɪɨɞɥɢɜɨ – ɹ ɧɟ ɜɢɞɟɬɶ ɷɬɨ ɧɢɤɚɤ ɧɟ ɦɨɝɭ. ɉɪɢɬɨɦ ɫɨɜɟɪɲɟɧɧɨ¹¹.

W przytoczonym fragmencie listu z áatwoĞcią moĪna odnaleĨü ironiĊ na temat do- konaĔ twórczych Bunina. WyraĪa siĊ ona jawnie we wziĊtym w cudzysáów czasowniku

„pisze”, mającym za zadanie podkreĞliü bezwartoĞciowoĞü tego, co wychodzi spod pióra Iwana Aleksiejewicza. Zresztą caáy cytat jest przepeániony drwiną typową dla Gippius, a ostrze kpiny zostaáo wymierzone w najbliĪsze otoczenie Bunina, jego rodzinĊ oraz Nikoáaja Roszczina (1892–1956), pisarza, który w tamtym czasie pojawiá siĊ w domu Buninów¹². Gippius zazdroĞci Buninowi prawie wszystkiego: i warunków do pracy, i opieki ze strony dwóch kobiet – Īony, Wiery Muromcewej-Buninej (1881–1961), i sekretarki, Galiny Kuzniecowej (1900–1976). Roszczin zostaá potraktowany przez Gip- pius instrumentalnie, jak mebel, który zastąpiá inny ludzki mebel – IljĊ FondamiĔskiego (1879–1943). Nie znamy powodów, dla których autorka listu nazywa Roszczina „maleĔ- ką, pokorną miernotą”, krytycznie odnosi siĊ do twórczoĞci owej „miernoty” i twierdzi, Īe dorobek „nowego nabytku Bunina” nikomu nie jest w stanie zaszkodziü. Jej szyderczy ton dotyka przyszáych dokonaĔ pisarskich Bunina, nazwanych tutaj przeĞmiewczym

„piĊknem”. Gippius negatywnie ocenia takĪe w aspekcie moralnym skomplikowaną sy- tuacjĊ natury osobistej w domu Buninów w Grasse, związaną z bliską zaĪyáoĞcią pisarza z máodszą od niego o 30 lat Galiną Kuzniecową i staáą obecnoĞcią z nimi prawowitej Īony Iwana Aleksiejewicza, Wiery z Muromcewów Buninej. To, co dzieje siĊ w Grasse, wy- woáuje u Gippius obrzydzenie i doĞü potoczny komentarz, który nie licowaá z manierami Ğwiatowej damy: „je m’en Þ che pour le moment…”. Znając gwaátowną i egocentryczną naturĊ autorki listu do Chodasiewicza, moĪna z caáą pewnoĞcią przyjąü, Īe kaĪdy, kto usiáowaáby wpáynąü na zmianĊ sądu Īony MierieĪkowskiego, poniósáby caákowitą klĊskĊ, tak bardzo byáa ona przekonana o swojej wyĪszoĞci i nieomylnoĞci.

Minąá ponad rok, a wraz z nim nastąpiáo wzmocnienie pisarskiej pozycji Bunina.

W drugim liĞcie do Chodasiewicza (28 sierpnia 1929 roku) nie bez emocji Gippius informuje:

ɏɨɬɟɥɨɫɶ ɧɚɩɢɫɚɬɶ ɜɚɦ ɢ ɩɨɫɥɟ «Ⱦɟɪɠɚɜɢɧɚ», ɢ ɩɨɫɥɟ ɜɚɲɟɣ ɭɦɧɨɣ ɫɬɚɬɶɢ ɨ Ȼɭɧɢɧɟ. ɍɦɧɨɣ, ɞɨɛɪɨɣ, ɢɫɤɭɫɧɨɣ. ɑɬɨ ɨɧ ɟɸ ɧɟɞɨɜɨɥɟɧ – ɡɚɜɢɫɢɬ ɭɠɟ ɧɟ ɨɬ ɜɚɫ, ɚ ɨɬ ɧɟɝɨ. ɀɟɥɚɥɚ ɛɵ, ɱɬɨɛ ɨɛɨ ɦɧɟ ɯɨɬɶ ɜ ɱɟɬɜɟɪɬɶ ɤɬɨ-ɧɢɛɭɝɶ ɧɚɩɢɫɚɥ! ɇɨ ɹ, ɤɨɧɟɱɧɨ, ɧɟ ɩɪɢɦɟɪ, ɚ ɭɠ ɞɥɹ Ȼɭɧɢɧɚ ɨɫɨɛɟɧɧɨ. ə ɞɚɠɟ – ɜɨɨɛɪɚɡɢɬɶ ɧɟ ɦɨɝɭ ɫɟɣɱɚɫ ɫɬɚɬɶɢ, ɤɨɬɨɪɨɣ ɨɧ ɦɨɝ ɛɵ ɛɵɬɶ ɞɨɜɨɥɟɧ. [...]

10 Mam to w nosie (fr).

11 3. Ƚɢɩɩɢɭɫ, ɉɢɫɶɦɚ ɤ Ȼɟɪɛɟɪɨɜɨɣ…, s. 78–79. PodajĊ za: ɇ.Ƚ. Ɇɟɥɶɧɢɤɨɜ (red.), op. cit., s. 780–781.

12 Nikoáaj Jakowlewicz Roszczin (wáaĞü. Fiodorow) zamieszkaá w domu Buninów w Grasse w 1926 roku i przebywaá w nim aĪ do 1929 roku, do chwili przyjazdu Leonida Zurowa (1902–1971), prozaika, opiekuna ar- chiwum Buninów. Pod koniec listopada 1946 roku powróciá wraz z pierwszą grupą repatriantów do ZSRR. Zob.

ɂ.Ⱥ. Ȼɭɧɢɧ, ɇɨɜɵɟ ɦɚɬɟɪɢɚɥɵ. ȼɵɩɭɫɤ II, ɫɨɫɬɚɜɢɬɟɥɢ Ɉ. Ʉɨɪɨɫɬɟɥɟɜ ɢ Ɋ. Ⱦɷɜɢɫ, Ɇɨɫɤɜɚ 2010, s. 214.

ɉɨ ɤɚɤɢɦ ɩɪɢɱɢɧɚɦ, ɪɚɡɧɵɦ ɢɥɢ ɨɞɢɧɚɤɨɜɵɦ, ɧɟɥɶɡɹ ɫɤɚɡɚɬɶ ɩɟɱɚɬɧɨ: ɛɭɧɢɧ- ɫɤɢɟ ɫɬɢɯɢ ɥɢɲɟɧɵ ɩɨɷɬɢɱɟɫɤɨɣ ɦɚɝɢɢ – ɢ ɧɟɥɶɡɹ ɨɛɨɡɜɚɬɶ Ⱦɚɦɚɧɫɤɭɸ ɫɬɚɪɨɣ ɤɭɪɢɰɟɣ» (ɯɨɬɹ ɨɧɚ ɫɬɚɪɚɹ ɤɭɪɢɰɚ)? Ɂɧɚɸ, ɱɬɨ ɧɟɥɶɡɹ, ɧɨ ɩɨɱɟɦɭ – ɧɟ ɨɛɴɹɫɧɹɸ ɫɟɛɟ¹³.

List ten dotyczy nie tylko Bunina, albowiem jego autorka odnosi siĊ równieĪ do twórczoĞci samego Chodasiewicza, wspominając jego biograÞ czną ksiąĪkĊ o rosyjskim poecie i dramaturgu Gawriile DzierĪawinie (1743–1816). Zarówno ukazanie siĊ w pa- ryskim obiegu DzierĪawina, jak i artykuáu Chodasiewicza o Buninie stanowiáy dwa potencjalne impulsy do napisania listu juĪ znacznie wczeĞniej, lecz tak siĊ z róĪnych powodów nie staáo. Jednym z nich mogáa byü zwykáa ludzka wstrzemiĊĨliwoĞü, która chroni przed pochwaleniem innego za jego literackie osiągniĊcia. Gippius byáa przecieĪ znana ze Ğwiadomej gáuchoty na sukcesy innych i niesáyszenie tego, czego nie chciaáa;

w ten wáaĞnie sposób przez caáe Īycie ignorowaáa na przykáad twórczoĞü Wáadimira Nabokowa. Tym razem staü byáo autorkĊ Diabelskiej lalki na obiektywizm i docenienie rzeczywistych walorów artykuáu Chodasiewicza o Buninie. Z listu Gippius wynika, Īe adresat daá jej wczeĞniej do zrozumienia, iĪ artykuá ten nie bardzo siĊ spodobaá Buninowi, stąd pocieszenie i sáuszna uwaga: „ɑɬɨ ɨɧ ɟɸ ɧɟɞɨɜɨɥɟɧ – ɡɚɜɢɫɢɬ ɭɠɟ ɧɟ ɨɬ ɜɚɫ, ɚ ɨɬ ɧɟɝɨ”. I zaraz po tym – pragnienie tej sáawy i zainteresowania, jakiego nigdy nie zaznaáa na obczyĨnie Īona MierieĪkowskiego, wzmocnione wykrzyknikiem: „ɀɟɥɚɥɚ ɛɵ, ɱɬɨɛ ɨɛɨ ɦɧɟ ɯɨɬɶ ɜ ɱɟɬɜɟɪɬɶ ɤɬɨ-ɧɢɛɭɝɶ ɧɚɩɢɫɚɥ!”. I za chwilĊ ironia, ulubiony epistolarny element idiolektu Gippius: „ɇɨ ɹ, ɤɨɧɟɱɧɨ, ɧɟ ɩɪɢɦɟɪ, ɚ ɭɠ ɞɥɹ Ȼɭɧɢɧɚ ɨɫɨɛɟɧɧɨ.

ə ɞɚɠɟ – ɜɨɨɛɪɚɡɢɬɶ ɧɟ ɦɨɝɭ ɫɟɣɱɚɫ ɫɬɚɬɶɢ, ɤɨɬɨɪɨɣ ɨɧ ɦɨɝ ɛɵ ɛɵɬɶ ɞɨɜɨɥɟɧ”.

NastĊpnie – niezwykle draĪliwy dla Bunina temat: jego poezja, o której nieustannie myĞlaá jako o mającej tĊ samą wartoĞü artystyczną, co jego proza; zdania w tym wzglĊdzie wĞród wielbicieli byáy podzielone, a sam Bunin bardzo przeĪywaá niedocenianie jego wierszy. Instynktownie jednak sáusznie przeczuwaá, Īe jego poezja jako formalnie i tematycznie tradycyjna, a wiĊc w sporej mierze uniwersalistyczna, przetrwa wszelkie

„-izmy”, które zalaáy przeáom wieków i byáy jeszcze dáugo aktywne w awangardzie Zachodu. Poezja Bunina przetrwaáa wstrząsy historii, wiele zaĞ awangardowych pomysáów na literaturĊ XX wieku poszáo w caákowite zapomnienie; w tym takĪe symbolizm i jej luminarz – Zinaida Gippius. Wykorzystując skrzĊtnie okazjĊ, niepozbawiona w gruncie rzeczy dobrego smaku autorka Blasków dokonuje oceny wierszy Bunina, wskazując na to, Īe nie ma w nich poetyckiej magii, a magia sáowa jest przecieĪ jednym ze staáych i najwaĪniejszych wskaĨników poezji.

Pozostaáa czĊĞü cytowanej korespondencji dotyczy Augusty Filippownej DamaĔskiej (1875–1959), znanej w Ğrodowisku emigracyjnym pisarki, dziennikarki i táumaczki¹⁴. Tej równieĪ Gippius nie poĪaáowaáa negatywnej oceny, utoĪsamiając DamaĔską ze starą kwoką.

13 3. Ƚɢɩɩɢɭɫ, ɉɢɫɶɦɚ ɤ Ȼɟɪɛɟɪɨɜɨɣ…, s. 97–98, 100. PodajĊ za: ɇ.Ƚ. Ɇɟɥɶɧɢɤɨɜ (red.), op. cit., s. 784.

14 Augusta DamaĔska (Ⱥɜɝɭɫɬɚ/Ⱥɜɝɭɫɬɢɧɚ Ⱦɚɦɚɧɫɤɚɹ) – na emigracji od 1920 roku. Wspóápracowaáa w ParyĪu z wieloma liczącymi siĊ czasopismami, jak „ɉɨɫɥɟɞɧɢɟ ɧɨɜɨɫɬɢ”, „ɋɟɝɨɞɧɹ”, „ȼɨɥɹ Ɋɨɫɫɢɢ”,

„ɉɟɪɟɡɜɨɧɵ”, „Ⱦɧɢ”, „ɋɩɨɥɨɯɢ”, „ɀɚɪ-ɉɬɢɰɚ”. Niejednokrotnie pisaáa pochlebnie o twórczoĞci Bunina.

I jeszcze tego samego roku, przed upáywem miesiąca, w trzecim liĞcie do Chodasie- wicza (26 wrzeĞnia 1929 roku) czytamy miĊdzy innymi:

Ȼɭɧɢɧ ɤɧɢɝɭ ɦɧɟ ɫɜɨɸ ɧɟ ɞɚɥ (ɫɩɟɰɢɚɥɶɧɨ), ɧɨ ɞɚɥ Ɇɚɤɨɜɫɤɨɦɭ, ɢ ɹ ɟɟ ɩɨɫɦɨɬ- ɪɟɥɚ; ɞɚ, ɧɢɱɟɝɨ ɧɟ ɩɨɩɢɲɟɲɶ: ɯɭɠɟ, ɱɟɦ ɹ, ɩɨ ɩɚɦɹɬɢ, ɜɨɨɛɪɚɠɚɥɚ... ɯɨɬɹ ɨɩɹɬɶ ɝɨɜɨɪɸ, ɫɨɝɥɚɫɧɚ (ɢ ɩɨɫɥɟ ɜɚɲɟɝɨ ɩɨɫɥɟɞɧɟɝɨ ɩɢɫɶɦɚ – ɫɨɜɟɪɲɟɧɧɨ), ɱɬɨ ɧɚɩɢɫɚɬɶ ɷɬɨɝɨ, ɩɨ ɬɚɤɬɢɱɟɫɤɢɦ ɫɨɨɛɪɚɠɟɧɢɹɦ, ɧɟɥɶɡɹ^{1 5}.

Tutaj równieĪ Gippius daje do zrozumienia, Īe nie ceni pisarstwa Bunina, lecz zdaje sobie sprawĊ, Īe o pewnych rzeczach z wielu powodów publicznie nie naleĪy mówiü, inaczej niĪ w korespondencji prywatnej z osobą, do której ma siĊ zaufanie. Kategorycz- ne „ɧɟɥɶɡɹ” zamyka podjĊty przez Chodasiewicza temat. Byü moĪe pytaá on w swoim poprzednim liĞcie, czy wypada napisaü o utworze (utworach?) Bunina w taki sposób, o jakim myĞli, a Gippius mu odradziáa szczeroĞü – ze wzglĊdów „taktycznych”, jak to sama ujĊáa.

Z kolei w liĞcie do AmÞ teatrowa (8 listopada 1932 roku) Gippius dzieli siĊ nastĊpu- jącymi reß eksjami na temat Bunina i wydarzeĔ wokóá literackiej Nagrody Nobla:

Ⱦɨɪɨɝɨɣ Ⱥɥɟɤɫɚɧɞɪ ȼɚɥɟɧɬɢɧɨɜɢɱ,

[...] ɋɟɝɨɞɧɹ, ɩɨ ɩɨɥɭɱɟɧɢɢ ȼɚɲɟɝɨ ɩɢɫɶɦɚ ɤ Ⱦ.ɋ. [Ɇɟɪɟɠɤɨɜɫɤɨɦɭ], ɫɩɟɲɭ ȼɚɦ ɫɤɚ- ɡɚɬɶ, ɱɬɨ ȼɚɲɢ «ɩɨɡɞɪɚɜɥɟɧɢɹ» ɞɚɠɟ ɧɟ ɩɪɟɠɞɟɜɪɟɦɟɧɧɵ, ɚ ɩɪɨɫɬɨ ɬɳɟɬɧɵ. Ɇɵ ɨɩ- ɪɟɞɟɥɟɧɧɨ ɡɧɚɟɦ, ɱɬɨ ɧɢɤɚɤɨɣ ɩɪɟɦɢɢ Ⱦ. ɋ-ɱɭ ɞɚɧɨ ɧɟ ɛɭɞɟɬ. ɒɜɟɞɵ ɭɠɟ ɞɚɥɢ ɩɨɧɹɬɶ, ɱɬɨ «ɪɭɫɫɤɨɦɭ» ɢ ɜɨɨɛɳɟ ɢɦ ɞɚɜɚɬɶ ɩɪɟ ɦɢɸ, «ɩɨɤɚ ɧɟ ɩɪɢɞɟɬ Ɋɨɫɫɢɹ ɤ ɧɨɪɦɚɥɶɧɨ- ɦɭ ɩɨɪɹɞɤɭ», ɧɟɭɞɨɛɧɨ, ɢ, ɫ ɢɯ, ɨɫɨ ɛɟɧɧɨ ɝɥɭɩɨɣ, ɧɟ ɜɨɟɜɚɜɲɟɣ ɢ ɧɢɱɟɝɨ ɧɟ ɩɨɧɢ- ɦɚɸɳɟɣ, ɬɨɱɤɢ ɡɪɟɧɢɹ, ɷɬɨ ɟɫ ɬɟɫɬɜɟɧɧɨ: ɤ ɛɨɥɶɲɟɜɢɤɚɦ ɨɧɢ, ɫɤɨɪɟɟ, ɛɥɚɝɨɫɤɥɨɧɧɵ ɢ ɬɨɥɶɤɨ ɩɨɛɚɢɜɚɸɬɫɹ ɢɯ «ɤɚɪɦɚɧɧɨ»; ɩɪɟɦɢɪɨɜɚɬɶ «ɷɦɢɝɪɚɧɬɚ», ɞɚ ɟɳɟ Ⱦɦ. ɋ-ɱɚ, ɫɬɨɥɶ ɛɭɪɧɨɝɨ ɚɧɬɢɛɨɥɶɲɟɜɢɤɚ, – ɷɬɨ ɛɵɥ ɛɵ «ɜɵɡɨɜ ɋɨɜɟɬɚɦ», ɤɚɤ ɨɧɢ ɜɵɪɚɠɚɸɬ- ɫɹ. ɍɠ ɟɫɥɢ ɛɵ ɱɬɨ, ɫɤɨɪɟɟ, ɧɚ ɜɬɨɪɨɝɨ ɤɚɧɞɢɞɚɬɚ ɪɟɲɚɬɫɹ, ɧɚ Ȼɭɧɢɧɚ, ɤɨɬɨɪɵɣ ɫɟɛɹ ɜ ɫɦɵɫɥɟ ɚɧɬɢɛɨɥɶɲɟɜɢɡɦɚ ɧɟ ɜɵɪɚɠɚɟɬ, ɱɢɫɬɵɣ ɯɭɞɨɠɧɢɤ, ɢ ɫɨɱɢɧɟɧɢɹ ɟɝɨ ɛɨɥɶɲɟ- ɜɢɤɚɦɢ ɢ ɬɟɩɟɪɶ ɢɡɞɚɸɬɫɹ. ɋ ɞɪɭɝɨɣ ɫɬɨɪɨɧɵ, ɧɟ ɬɚɤ ɭɠ ɪɚɡɭɦɧɨ, ɫ ɢɯ ɬɨɱɤɢ ɡɪɟɧɢɹ, ɢ Ƚɨɪɶɤɨɝɨ ɭɜɟɧɱɚɬɶ, ɫɨɟɞɢɧɢɬɶɫɹ ɫɥɢɲɤɨɦ ɹɜɧɨ ɫɨ ɋɬɚɥɢɧɵɦ [...].

ɋɤɚɠɭ ȼɚɦ ɟɳɟ, ɩɨɥɨɠɚ ɪɭɤɭ ɧɚ ɫɟɪɞɰɟ, ɱɬɨ ɹ ɝɥɚɡ ɧɟ ɡɚɤɪɵɜɚɸ ɧɚ ɩɨɥɨɠɟɧɢɟ, ɜ ɤɨɬɨɪɨɦ ɦɵ ɛɵ ɜ ɧɟɤɨɬɨɪɨɦ ɫɦɵɫɥɟ ɨɤɚɡɚɥɢɫɶ, ɫɥɭɱɢɫɶ ɷɬɨ ɱɭɞɨ [...]. Ʉɪɭɝɨɦ – ɧɭɠɞɚ ɫɨɛɪɚɬɢɣ, ɛɨɥɶɲɢɯ ɢ ɦɚɥɵɯ; ɬɟɩɟɪɶ ɦɵ ɞɟɥɢɦ ɟɟ ɫ ɧɢɦɢ, ɞɚ ɟɳɟ ɤɚɤ! Ⱥ ɬɨɝɞɚ? Ɇɵ ɞɟɥɢɦ ɫ ɧɢɦɢ ɬɟɩɟɪɶ ɢ ɩɨɦɨɳɶ, ɤɨɬɨɪɭɸ (ɧɢɳɟɧɫɤɭɸ, ɩɨɥɨɠɢɦ) ɨɤɚɡɵɜɚɸɬ ɩɢɫɚɬɟɥɹɦ ɤɨɟ-ɤɚɤɢɟ ɫɬɪɚ- ɧɵ... Ɍɨɝɞɚ, ɟɫɥɢ ɛɵ ɦɵ ɩɪɟɦɢɟɣ ɪɚɡɞɟɥɢɥɢɫɶ, ɩɨɦɨɳɢ ɷɬɨɣ ɧɢɤɨɝɞɚ ɭɠ ɦɵ ɧɟ ɭɜɢɞɢɦ.

Ȼɭɧɢɧ ɡɧɚɸ, ɤɚɤ ɪɚɫɩɨɪɹɞɢɬɫɹ: ɡɚɛɟɪɟɬ ɫɜɨɸ ɧɟɩɪɚɜɢɥɶɧɭɸ (ɢ ɞɨɜɨɥɶɧɨ ɧɟɤɪɚɫɢɜɭɸ ɫɟɦɶɸ ɢ ɨɬɩɪɚɜɢɬɫɹ ɩɭɬɟɲɟɫɬɜɨɜɚɬɶ – ɜ ɂɧɞɢɸ, ɜɨɤɪɭɝ ɫɜɟɬɚ... Ⱦɚɜɧɨ ɭɠ ɠɚɥɭɟɬɫɹ, ɱɬɨ ɧɟ ɢɦɟɟɬ «ɧɨɜɵɯ ɜɩɟɱɚɬɥɟɧɢɣ», ɫɢɞɹ ɫɚɦ-ɱɟɬɜɟɪɝ ɧɚ ɝɨɪɤɟ ɜ Ƚɪɚɫɫɟ. ɂ ɹ ɟɝɨ ɩɨɧɢɦɚɸ. [...]

9 ɧɨɹɛɪɹ. ȼɱɟɪɚ ɧɟ ɭɫɩɟɥɚ ɞɨɩɢɫɚɬɶ ɩɢɫɶɦɨ, ɚ ɫɟɝɨɞɧɹ ɥɸɛɨɩɵɬɧɨɟ ɩɢɫɶɦɨ Ⱦ.ɋ. ɩɨɥɭɱɢɥ ɢɡ ɒɜɟɰɢɢ, ɢɥɥɸɫɬɪɢɪɭɸɳɟɟ ɜɵɛɨɪɵ ɢ ɩɨɞɬɜɟɪɠɞɚɸɳɟɟ, ɱɬɨ ɜɵɲɟ ɧɚɩɢɫɚɧɨ, ɜɩɪɨ- ɱɟɦ ɫ ɩɨɩɪɚɜɤɨɣ: ɩɚɪɬɢɹ Ƚɨɪɶɤɨɝɨ ɨɱɟɧɶ ɫɢɥɶɧɚ ɫɪɟɞɢ 80 ɱɟɥɨɜɟɤ ɧɨɛɟɥɟɜɰɟɜ, ɲɚɧɫɵ Ⱦ. ɋ-ɱɚ ɧɟɜɟɥɢɤɢ (ɦɟɠɞɭ ɩɪɨɱɢɦ ɢɡ-ɡɚ ɚɧɬɢɛɨɥɶɲɟɜɢɡɦɚ), ɩɨɫɥɟ ɝɚɡɟɬɧɨɝɨ «ɛɭɦɚ» ɟɳɟ ɭɦɟɧɶɲɢɥɢɫɶ (ɷɬɢ ɝɨɫɩɨɞɚ ɧɟ ɥɸɛɹɬ, ɱɬɨɛɵ ɢɦ ɭɤɚɡɵɜɚɥɢ). Ɂɚɬɨ ɭ Ȼɭɧɢɧɚ ɟɫɬɶ ɫɟɪɶɟɡɧɵɟ ɚɞɟɩɬɵ ɢɡ ɱɢɫɥɚ ɧɟ ɛɨɥɵɲɟɜɢɰɤɢɯ, ɚ ɛɨɥɶɲɟɜɢɡɚɧɬɫɬɜɭɸɳɢɯ ɟɜɪɟɟɜ. ɇɭ, Ȼɭɧɢɧɭ ɞɚɣ Ȼɨɝ,

15 3. Ƚɢɩɩɢɭɫ, ɉɢɫɶɦɚ ɤ Ȼɟɪɛɟɪɨɜɨɣ…, s. 102. PodajĊ za: ɇ.Ƚ. Ɇɟɥɶɧɢɤɨɜ (red.), op. cit., s. 784.

ɚ ɜɨɬ ɟɫɥɢ Ƚɨɪɶɤɨɦɭ... ɗɬɨ, ȼɵ ɩɪɚɜɵ. Ɍɚɤɚɹ ɩɨɳɟɱɢɧɚ Ɋɨɫɫɢɢ ɢ ɜɫɟɦ ɧɚɦ, ɱɬɨ ɫɬɨɢɥɚ ɛɵ ɯɨɪɨɲɟɝɨ ɩɥɟɜɤɚ ɟɦɭ ɜ ɥɢɰɨ!¹⁶

Emigracja rosyjska w latach trzydziestych XX wieku wyraĨnie siĊ zaktywizowaáa w kwestii przyznania literackiej Nagrody Nobla jednemu z dwóch rosyjskich kandyda- tów: Dmitrijowi MierieĪkowskiemu i Iwanowi Buninowi. W grĊ wchodziá jeszcze inny pisarz rosyjskojĊzyczny – Maksym Gorki. Staá siĊ on oÞ arą rozgrywek politycznych, od jakich nie byá wolny Komitet Noblowski.

WaĪna jest data ostatniego z analizowanych listów: 8 listopada 1932 roku. To mo- ment, w którym w Akademii Szwedzkiej zapadaáa decyzja o przyznaniu literackiej Na- grody Nobla. Z odpowiedzi Gippius moĪna siĊ domyĞlaü, Īe byü moĪe AmÞ teatrow dyplomatycznie pogratulowaá MierieĪkowskiemu otrzymania tego miĊdzynarodowego i najwyĪszego wyróĪnienia, a Gippius bez entuzjazmu odniosáa siĊ do przedwczesnych i zbĊdnych ĪyczeĔ. Przy okazji ujawniáa mechanizmy rządzące wówczas decyzją Szwe- dów, wskazując na relacje szwedzko-radzieckie. Gippius cytuje w liĞcie do AmÞ teatrowa czyjeĞ stanowisko, kiedy pisze, Īe «ɩɨɤɚ ɧɟ ɩɪɢɞɟɬ Ɋɨɫɫɢɹ ɤ ɧɨɪɦɚɥɶɧɨɦɭ ɩɨɪɹɞɤɭ», nie moĪna liczyü na premiowanie pisarzy rosyjskich, gdyĪ wiąĪe siĊ to z miĊdzynarodową niezrĊcznoĞcią. Szwedzi, wedáug Gippius, najbardziej obawiają siĊ nagrodzenia kogoĞ, kto wyraĨnie opowiedziaá siĊ przeciwko bolszewikom i nie skrywa tego ani w sáowie, ani w czynie. Wiadomo zaĞ, Īe zarówno MierieĪkowscy, jak i Bunin ostro krytykowali bolszewizm i aparat radzieckiej wáadzy. Prorocze okazaáy siĊ przypuszczenia Gippius o wyborze Bunina: „ɍɠ ɟɫɥɢ ɛɵ ɱɬɨ, ɫɤɨɪɟɟ, ɧɚ ɜɬɨɪɨɝɨ ɤɚɧɞɢɞɚɬɚ ɪɟɲɚɬɫɹ, ɧɚ Ȼɭɧɢɧɚ, ɤɨɬɨɪɵɣ ɫɟɛɹ ɜ ɫɦɵɫɥɟ ɚɧɬɢɛɨɥɶɲɟɜɢɡɦɚ ɧɟ ɜɵɪɚɠɚɟɬ, ɱɢɫɬɵɣ ɯɭɞɨɠɧɢɤ, ɢ ɫɨɱɢɧɟɧɢɹ ɟɝɨ ɛɨɥɶɲɟɜɢɤɚɦɢ ɢ ɬɟɩɟɪɶ ɢɡɞɚɸɬɫɹ”. Trudno zgodziü siĊ z ostatnią opinią Gippius: Bunin do koĔca Īycia pozostaá antybolszewikiem, a jego twórczoĞü naleĪaáa do zakazanych w ZSRR; sytuacja ta zmieniáa siĊ zasadniczo dopiero po 1953 roku wraz z opublikowaniem pod okiem Lwa Nikulina wszystkich dzieá Bunina w piĊciu tomach (1956)¹⁷. Szwedzi znaleĨli siĊ miĊdzy máotem a kowadáem, poniewaĪ staáe ignorowanie Gorkiego byáoby jawnym nietaktem wobec popierających go noblistów, a nagrodzenie oznaczaáoby jednoczeĞnie akceptacjĊ na forum miĊdzynarodowym totalitarnego reĪimu Stalina, na co Komitet Noblowski nie byá jeszcze w peáni przygotowany.

Dokonując teatralnego gestu, káadąc rĊkĊ na serce, Gippius wyznaje AmÞ teatrowowi, Īe bierze jednak pod uwagĊ moĪliwoĞü przyznania nagrody MierieĪkowskiemu. Mówi o ciĊĪkim poáoĪeniu emigrantów: „Ʉɪɭɝɨɦ – ɧɭɠɞɚ ɫɨɛɪɚɬɢɣ, ɛɨɥɶɲɢɯ ɢ ɦɚɥɵɯ; ɬɟɩɟɪɶ ɦɵ ɞɟɥɢɦ ɟɟ ɫ ɧɢɦɢ, ɞɚ ɟɳɟ ɤɚɤ!”. Zastanawia siĊ, co bĊdzie, gdy to siĊ gwaátownie zmieni: „Ⱥ ɬɨɝɞɚ? Ɇɵ ɞɟɥɢɦ ɫ ɧɢɦɢ ɬɟɩɟɪɶ ɢ ɩɨɦɨɳɶ, ɤɨɬɨɪɭɸ (ɧɢɳɟɧɫɤɭɸ, ɩɨ- ɥɨɠɢɦ) ɨɤɚɡɵɜɚɸɬ ɩɢɫɚɬɟɥɹɦ ɤɨɟ-ɤɚɤɢɟ ɫɬɪɚɧɵ... Ɍɨɝɞɚ, ɟɫɥɢ ɛɵ ɦɵ ɩɪɟɦɢɟɣ ɪɚɡɞɟɥɢɥɢɫɶ, ɩɨɦɨɳɢ ɷɬɨɣ ɧɢɤɨɝɞɚ ɭɠ ɦɵ ɧɟ ɭɜɢɞɢɦ”. Autorka listu wáaĞciwie ocenia szanse Bunina na literackiego Nobla, i to chyba jedynie poprawny sąd w tamtym momencie. Nie sprawdziáy siĊ jej ironicznie zabarwione sáowa o swoim rywalu, który

16 3. Ƚɢɩɩɢɭɫ, ɉɢɫɶɦɨ ɤ Ⱥɥɟɤɫɚɧɞɪɭ Ⱥɦɮɢɬɟɬɪɨɜɭ, ɇɨɜɵɣ ɠɭɪɧɚɥ 1992, nr 192, s. 305–306. PodajĊ za: ɇ.Ƚ. Ɇɟɥɶɧɢɤɨɜ (red.), op. cit., s. 785–786.

17 ɂ.Ⱥ. Ȼɭɧɢɧ, ɋɨɛɪɚɧɢɟ ɫɨɱɢɧɟɧɢɣ ɜ ɩɹɬɢ ɬɨɦɚɯ, red. Ʌ. ɇɢɤɭɥɢɧ, Ɇɨɫɤɜɚ 1956.

„ɡɚɛɟɪɟɬ ɫɜɨɸ ɧɟɩɪɚɜɢɥɶɧɭɸ (ɢ ɞɨɜɨɥɶɧɨ ɧɟɤɪɚɫɢɜɭɸ ɫɟɦɶɸ ɢ ɨɬɩɪɚɜɢɬɫɹ ɩɭɬɟɲɟɫ- ɬɜɨɜɚɬɶ – ɜ ɂɧɞɢɸ, ɜɨɤɪɭɝ ɫɜɟɬɚ... Ⱦɚɜɧɨ ɭɠ ɠɚɥɭɟɬɫɹ, ɱɬɨ ɧɟ ɢɦɟɟɬ «ɧɨɜɵɯ ɜɩɟɱɚɬ- ɥɟɧɢɣ», ɫɢɞɹ ɫɚɦ-ɱɟɬɜɟɪɝ ɧɚ ɝɨɪɤɟ ɜ Ƚɪɚɫɫɟ”. Zrozumiaáaby decyzjĊ Bunina, byü moĪe postąpiáaby podobnie, lecz los chciaá inaczej. Skądinąd wiadomo takĪe, Īe MierieĪkowski chciaá jeszcze przed listopadem 1933 roku zawrzeü z Buninem dĪentelmeĔską umowĊ, na mocy której ten, kto pierwszy otrzyma NagrodĊ Nobla, podzieli siĊ nią po poáowie z drugim; Bunin nie przyjąá jednak tej propozycji, co równieĪ nie wpáynĊáo na poprawĊ relacji z MierieĪkowskimi.

Dopisek z 9 listopada 1932 roku wniósá pewne korekty do tego, co Gippius napisaáa poprzedniego wieczora. Z listu, który MierieĪkowski otrzymaá ze Szwecji, wynikaáo, Īe Gorki ma wielu zwolenników wĞród noblistów, a szanse jej mĊĪa są niewielkie i winĊ za ten stan rzeczy ponosi zdesperowana antybolszewicka postawa Dmitrija Siergiejewicza.

Gippius wspomina równieĪ o przyczynie wzmacniającej siĊ pozycji Bunina, który ma powaĪnych adeptów, wywodzących siĊ nie z krĊgów bolszewickich, ale Īydowskich.

ĩona MierieĪkowskiego jest skáonna pogodziü siĊ z ewentualną wygraną Bunina, lecz zwyciĊstwo Gorkiego byáoby dla niej i dla Rosji osobistym ciosem oraz wymagaáoby równie teatralnego gestu: pluniĊcia Gorkiemu w twarz.

PiĊü przedstawionych powyĪej listów, adresowanych do róĪnych osób i powstaáych w róĪnym czasie, áączy postaü ich autorki, Zinaidy Gippius, piszącej o Iwanie Buninie i jego twórczoĞci, oraz sam Bunin – obiekt ocen. Bez wzglĊdu na wzglĊdny obiektywizm jej spostrzeĪeĔ moĪna zauwaĪyü w wypowiedziach Īony MierieĪkowskiego konsekwen- cjĊ, z jaką negatywnie odnosi siĊ ona do rosyjskiego noblisty, niesáabnącą ironiĊ oraz ĞwiadomoĞü (wyraĪoną w liĞcie do AmÞ teatrowa), Īe los obejdzie siĊ z autorem Pora- Īenia sáonecznego lepiej niĪ z nią samą i MierieĪkowskim, jeĞli Bunin otrzyma litera- ckiego Nobla (co siĊ zresztą staáo rok póĨniej). I Gippius, i Bunin zostali pochowani na tym samym podparyskim cmentarzu de Sainte-Geneviþve-des-Bois. Odchodząc z tego Ğwiata, zakoĔczyli dáugi spór literacki, który toczyli miĊdzy sobą za Īycia – a byü moĪe go kontynuują, lecz w innym zupeánie wymiarze. Przypomnienie napiĊtych relacji, jakie wyáoniáy siĊ z prywatnej korespondencji Gippius na temat Bunina, niczego juĪ miĊdzy nimi nie zmieni, lecz moĪe stanowiü przyczynek do zrozumienia záoĪonoĞci ludzkiej osobowoĞci i jej wpáywu na ocenĊ dokonaĔ innych twórców rosyjskich wywodzących siĊ spoĞród emigrantów pierwszej fali.

BibliograÞ a

Berberowa, N. (1998). PodkreĞlenia moje. AutobiograÞ a. Táum. E. Siemaszkiewicz. Warszawa.

Ⱥɞɚɦɨɜɢɱ, Ƚ. (1988). Ȼɭɧɢɧ. ȼɨɫɩɨɦɢɧɚɧɢɹ. Ɂɧɚɦɹ 4, s. 178–191. [Online] <http://az.lib.ru>, dostĊp: 3.05.2013.

Ȼɭɧɢɧ, ɂ.Ⱥ. (1956). ɋɨɛɪɚɧɢɟ ɫɨɱɢɧɟɧɢɣ ɜ ɩɹɬɢ ɬɨɦɚɯ. Red. Ʌ. ɇɢɤɭɥɢɧ. Ɇɨɫɤɜɚ.

Ȼɭɧɢɧ, ɂ.Ⱥ. (2010). ɇɨɜɵɟ ɦɚɬɟɪɢɚɥɵ. ȼɵɩɭɫɤ II. Cɨɫɬ. Ɉ. Ʉɨɪɨɫɬɟɥɟɜ, Ɋ. Ⱦɷɜɢɫ. Ɇɨɫɤɜɚ.

Ɇɟɥɶɧɢɤɨɜ, ɇ.Ƚ. (red.) (2010). Ʌɢɬɟɪɚɬɭɪɧɵɣ ɦɢɪ ɨ ɬɜɨɪɱɟɫɬɜɟ ɂ.Ⱥ. Ȼɭɧɢɧɚ. Ʉɪɢɬɢ- ɱɟɫɤɢɟ ɨɬɡɵɜɵ, ɷɫɫɟ, ɩɚɪɨɞɢɢ (1890-ɟ–1950-ɟ ɝɨɞɵ). Ⱥɧɬɨɥɨɝɢɹ. Ɇɨɫɤɜɚ.

Summary

Zinaida Gippius about Ivan Bunin in the Private Correspondence of 1926–1932 The article studies the contents of Þ ve letters written by Zinaida Gippius in 1926–1932 to three persons: Nina Berberova, Vladislav Khodasevich and Alexandr AmÞ teatrov. All the interlocutors, including Ivan Bunin, represent the Þ rst wave of the Russian emigration. In her letters to the acquaintances Gippius shares remarks about Bunin as a man and an artist. With typical for her irony and arrogance, she refers to the works of her competitor revealing negative features of her character. Gippius letters also portray mechanisms of the social and cultural life of Russian emigrants originating from the older generation of writers.