51 51 Zbadańnad rolnictwemspołeczniezrównoważonym(16)

Pełen tekst

(1)Z badań nad rolnictwem społecznie zrównoważonym (16) nr. 51 2012. Produktywność rolnictwa z perspektywy produkcji żywności i surowców dla energii odnawialnej.

(2) Z badań nad rolnictwem społecznie zrównoważonym (16) Produktywność rolnictwa z perspektywy produkcji żywności i surowców dla energii odnawialnej.

(3)

(4) Z badań nad rolnictwem społecznie zrównoważonym (16) Produktywność rolnictwa z perspektywy produkcji żywności i surowców dla energii odnawialnej Autorzy: dr inż. Zbigniew Floriańczyk mgr Joanna Buks mgr inż. Grzegorz Kunikowski, Instytut Energii Odnawialnej.

(5) Prac zrealizowano w ramach tematu Konkurencyjno rolnictwa zrównowaonego, w zadaniu Produktywno rónych form rolnictwa zrównowaonego. Celem opracowania jest przedstawienie kwestii produkcji biomasy na cele energetyczne z perspektywy zrównowaenia rolnictwa. Przedstawione uwarunkowania technologiczne wskazuj na moliwoci zwikszenia udziau rolnictwa w dostarczaniu odnawialnych róde energii. Wród najbardziej istotnych ogranicze dla tego kierunku produkcji rolniczej naley zaliczy rosncy popyt na ywno oraz regionalne uwarunkowania przyrodnicze. W konsekwencji konkurencyjny charakter produkcji na cele energetyczne w stosunku do produkcji na cele ywnociowe determinuje ocen produktywnoci rolnictwa zrównowaonego.. Recenzent dr in. Mariusz Hamulczuk, SGGW. Korekta Barbara Walkiewicz Krzysztof Rogowski. Redakcja techniczna Leszek lipski. Projekt okadki AKME Projekty Sp. z o.o.. ISBN 978-83-7658-230-6. Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej – Pastwowy Instytut Badawczy 00-950 Warszawa, ul. witokrzyska 20, skr. poczt. nr 984 tel.: (22) 50 54 444 faks: (22) 50 54 636 e-mail: dw@ierigz.waw.pl http://www.ierigz.waw.pl.

(6) Spis treci Sowo wstpne ......................................................................................................... 7 1. Zagadnienie produktywnoci rolnictwa z perspektywy funkcji produkcji ywnoci i surowców dla energii odnawialnej .......................................................................... 9 1.1 Wpyw zaangaowania rolnictwa w produkcj energii odnawialnej na rynek ywnoci – ujcie globalne ................................................................................ 12 1.2. Produkcja rolnicza na cele energetyczne a zasoby przyrodnicze i bezpieczestwo ywnociowe na poziomie kraju ........................................................................ 20 2. Kwestia udziau rolnictwa w produkcji energii odnawialnej z perspektywy dokumentów strategicznych ................................................................................................................ 31 2.1. Kwestia produkcji OZE w dokumentach strategicznych i regulacjach prawnych UE .....38 2.2. Kwestia produkcji OZE w dokumentach strategicznych i regulacjach prawnych Polski 47 2.3. Ocena projektów legislacyjnych z perspektywy zrównowaenia produkcji rolniczej na cele ywnociowe i energetyczne................................................... 64 3. Wybrane technologie produkcji energii odnawialnej z perspektywy konkurencji midzy ywnoci a produkcj energii odnawialnej ........................................................... 71 3.1. Klasyfikacja technologii przetwarzania biomasy na energi ............................. 72 3.2. Produkcja energii z biomasy bazujcej na surowcach ywnociowych ............ 83 3.3. Uprawa gatunków rolin dedykowanych do produkcji energii ......................... 85 3.4. Wykorzystanie odpadów i pochodnych produkcji ywnoci............................. 88 3.5. Rozwizania OZE niezwizane z produkcj ywnoci ..................................... 92 3.6. Problematyka efektywnoci produkcji energii z biomasy a zagadnienia logistyczne 97 3.7. Mechanizmy wsparcia i zagroenia dla rozwoju produkcji biomasy pochodzenia rolniczego w aspekcie rynku wiadectwami pochodzenia ................................. 99 Podsumowanie i wnioski ........................................................................................ 105 Aneks 1. Charakterystyka biomasy pochodzenia rolnego, z przetwórstwa rolno-spoywczego oraz biomasy odpadowej z przemysu ............................................ 109 Literatura .............................................................................................................. 113. .

(7)

(8) Sowo wstpne Prezentowane opracowanie stanowi kontynuacj prac badawczych z cyklu „Z bada nad rolnictwem spoecznie zrównowaonym” podejmujcym zagadnienie zrównowaenia rolnictwa w sferze ekonomicznej, spoecznej i ekologicznej. Badanie to realizowane jest w ramach wieloletniego programu badawczego „Konkurencyjno polskiej gospodarki ywnociowej w warunkach globalizacji i integracji europejskiej” prowadzonego w IERiG -PIB. Szczegóowo, podjte prace nad produktywnoci polskiego rolnictwa w zakresie funkcji dostarczania surowców do produkcji rolno-ywnociowej oraz energii odnawialnej wpisuj si w zadanie badawcze „Produktywno rónych form rolnictwa zrównowaonego”. Oczekiwanym efektem prac badawczych bdzie wskazanie mechanizmów decydujcych o produktywnoci polskich gospodarstw rolnych w zalenoci od stopnia zrównowaenia i formy gospodarowania. Wyniki tych prac badawczych posu z kolei do oceny konkurencyjnoci rolnictwa zrównowaonego i wskazania kierunków wsparcia dugookresowej cieki rozwoju rolnictwa polskiego. Badanie obejmuje nastpujce zagadnienia szczegóowe: kwesti zrównowaenia rolnictwa w kontekcie jego wielofunkcyjnoci i produktywnoci, udziau rolnictwa w produkcji energii odnawialnej z perspektywy dokumentów strategicznych, wspóczesne technologie produkcji energii odnawialnej w oparciu o zasoby gospodarstw rolnych, moliwoci zaangaowania polskich gospodarstw rolnych w produkcj surowców na potrzeby energii odnawialnej oraz wpyw tego kierunku produkcji na wielko produkcji surowców ywnociowych. W pracach wykorzystano wyniki bada orodków specjalizujcych si w zagadnieniach wpywu rolnictwa na rodowisko i technologicznych aspektach produkcji rolniczej na cele energetyczne. W kwestii potencjalnego zwikszania zaangaowania gospodarstw rolnych w produkcj surowców ywnociowych, jak te do adaptacji specyficznych technologii w zakresie produkcji odnawialnych róde energii, za kluczowe przyjmuje si decyzj o alokacji zasobów gospodarstwa. Wród zasobów gospodarstwa na szczególn uwag zasuguj zasoby ziemi rolniczej. Ograniczona ilo ziemi wraz z rosnc presj na jej pozarolnicze wykorzystanie. 7.

(9) powoduje, e staje si ona najwaniejszym czynnikiem ograniczajcym moliwoci rozwojowe gospodarstw rolnych w dugim okresie czasu. Zrónicowanie form gospodarowania w rolnictwie postrzegane jest jako jeden z elementów jego zrównowaenia. Róne formy organizacji gospodarstwa rolnego odpowiadaj zrónicowanym zasobom i nastawianiu na realizacj okrelonych funkcji gospodarczych i spoecznych. Tym samym róna jest ich predyspozycja do specjalizacji (bd nie) w okrelonych kierunkach produkcji. Przedstawione w opracowaniu rozwizania instytucjonalne w zakresie produkcji energii na bazie surowców odnawialnych potwierdzaj kluczowe znaczenie rozwoju technologii celem zrównowaenia tych kierunków produkcji. Zrównowaenie to odnosi si zarówno do wzrostu produktywnoci energetycznych kierunków produkcji rolniczej, jak te pozytywnego wpywu na jako zasobów rolniczych. W tym wietle ocena produktywnoci uzaleniona jest od waciwego rozdysponowania zasobów gospodarstw rolnych na poszczególne kierunki produkcji. W warunkach polskiego rolnictwa wyznacznikiem poziomu zaangaowania gospodarstw rolnych w produkcj energii odnawialnej s szeroko cytowane prace IUNG-PIB. Priorytet zagwarantowania dostaw ywnoci determinuje alokacje najlepszych zasobów dla tradycyjnych kierunków produkcji rolniczej. Z kolei rozwój produkcji na cele energetyczne czony jest przede wszystkim z glebami marginalnymi oraz zachowaniem zasady ochrony zasobów przyrodniczych. Przytoczone w opracowaniu rozwizania technologiczne w zakresie produkcji biopaliw i towarzyszce im rozwizania instytucjonalne pokazuj prawdopodobne dalsze kierunki rozwoju technologii i ich kluczowe znaczenie dla produktywnoci tego kierunku produkcji. Dostosowanie technologii do zasobów poszczególnych grup gospodarstw, mimo e jest uwarunkowane otoczeniem instytucjonalnym i infrastrukturalnym, naley traktowa jako podstaw zrównowaenia produkcji gospodarstwa rolnego i oceny ekonomicznej efektywnoci gospodarowania.. 8.

(10) 1. Zagadnienie produktywnoci rolnictwa z perspektywy funkcji produkcji ywnoci i surowców dla energii odnawialnej. Zoony charakter oceny produktywnoci rolnictwa wynika z wielorakiego wpywu dziaalnoci rolniczej na gospodark, zasoby rodowiska naturalnego i spoeczestwo, zwaszcza w ujciu spoecznoci lokalnych i regionów. Wynika to ze zrónicowanej roli rolnictwa w zalenoci od stopnia uogólnienia sfery gospodarczej, spoecznej czy te przestrzennej. Gospodarcze znaczenie rolnictwa tradycyjnie postrzegane jest przez pryzmat produkcji ywnoci i surowców dla pozostaych gazi gospodarki. Prawidowoci jest tutaj malejce znaczenie rolnictwa wraz ze wzrostem ogólnogospodarczym. Wskazana prawidowo ma jednak charakter wzgldny i w ujciu ogólnym wynika bardziej z relatywnie wyszej dynamiki wzrostu dziaów pozarolniczych. Popyt na nowe usugi i produkty konsumpcyjne pochodzce z przemysu jest daleko bardziej elastyczny anieli na produkty ywnociowe. W konsekwencji wraz z osigniciem stanu wzgldnego zaspokojenia potrzeb ywnociowych czynniki popytowe decydujce o stopie wzrostu w rolnictwie ulegaj wygaszeniu. Naley zaznaczy, e prawidowo ta ma charakter wzgldny i przede wszystkim odnosi si do ogólnej kwoty wydatków konsumentów. Wraz ze wzrostem dochodów mona oczekiwa zmian w strukturze wydatków na ywno, co najczciej w ogólnym rozrachunku prowadzi do wzrostu popytu na produkty o wyszej wartoci dodanej1. Z kolei zapotrzebowanie przemysu na surowce pochodzenia rolniczego uzalenione jest od ich konkurencyjnoci wzgldem alternatywnych surowców najczciej bazujcych na mineraach. W tym przypadku mona (upraszczajc) mówi, e równowaga ustalana jest z jednej strony przez poziom moliwoci produkcyjnych, a z drugiej strony przez potencja eksploatacji zó mineraów. Dalej mona powiedzie, e proces produkcyjny o charakterze odtworzeniowym przeciwstawiany jest nieodwracalnemu (z uwagi na niewspómiernie dugi czas) procesowi konsumpcji wytworzonych przez przyrod zasobów. W przypadku pozyskiwania surowców mineralnych nakady ponad biec produkcj zwizane s gównie z poszukiwaniem nowych i doskonaleniem sposobów eksploatacji zó. Natomiast nakady ponoszone. 1. wietlik K., Ceny ywnoci w procesie rynkowych przemian polskiej gospodarki (1994-2004), Studia i Monografie nr 141, IERiG -PIB, Warszawa 2008.. 9.

(11) w rolnictwie, odpowiadaj biecej produkcji, jak te nakadom na rzecz dziaa zmierzajcych przynajmniej do zachowania przyrodniczego potencjau produkcyjnego zaangaowanego w produkcj. Zachowanie przyrodniczego potencjau produkcyjnego gospodarstw rolnych oraz interakcje ze rodowiskiem naturalnym odzwierciedlaj stopie zrównowaenia gospodarstwa rolnego w sferze ekologicznej2. Przy czym zrównowaenie w sferze ekologicznej, obok zrównowaenia w sferze ekonomicznej i spoecznej, skada si na caociow ocen stopnia zrównowaenia gospodarstwa rolniczego3. Podstawowym problemem jest tutaj okrelenie cech gospodarstwa, jakie naley uwzgldni w funkcji celu, oraz wyznaczenia wartoci progowych w zakresie tych zmiennych4. Wyznaczenie kryteriów progowych odnosi si gównie do celów rodowiskowych i spoecznych, przy zaoeniu, e czynniki rynkowe determinuj zrównowaenie w sferze ekonomicznej wypierajc zrównowaenie w pozostaych sferach. Gospodarstw charakteryzujcych si wyszym poziomem zrównowaenia w sferach ekologicznej i spoecznej naley wic poszukiwa w formach alternatywnych dla rolnictwa konwencjonalnego, takich jak np. rolnictwo ekologiczne lub integrowane5. W peni zrównowaone formy gospodarowania w rolnictwie partycypuj w niewielkiej czci produkcji rolnej, co wymusza poszukiwania odpowiedzi na pytanie co do moliwoci zwikszenia tej populacji gospodarstw oraz jej moliwoci w zaspokajaniu potrzeb ywnociowych i ekonomicznych caego spoeczestwa. Porównanie sprawnoci gospodarowania zrównowaonych gospodarstw rolnych w zakresie produkcji na cele ywnociowe z gospodarstwami konwencjonalnymi przyblia odpowied na to pytanie. Badanie produktywnoci rónych form gospodarstw rolnych pozwala na porównanie z jednej strony sprawnoci ich zarzdzania, a z drugiej efektownoci wykorzystania zasobów gospodarstwa rolnego6. Przy czym ocena produktywno2. Borys T., Wskaniki zrównowaonego rozwoju, Wydawnictwo Ekonomia i rodowisko, Biaystok 2005. 3 Matuszczak A., Koncepcja zrównowaonego rozwoju w obszarze ekonomicznym, rodowiskowym i spoecznym, Roczniki Ekonomiczne Kujawsko-Pomorskiej Szkoy Wyszej w Bydgoszczy, nr 2, Bydgoszcz 2009. 4 Zegar J. S., Z bada nad rolnictwem spoecznie zrównowaonym (11), Raport PW nr 3, IERiG -PIB, Warszawa 2011, s. 3. 5 Ibidem, s. 8 i 9. 6 Floriaczyk Z., Buks J., Toczyski T., Z bada nad rolnictwem spoecznie zrównowaonym (14). Zagadnienia produktywnoci w strategiach rozwoju i jej pomiar w odniesieniu do gospodarstw zrównowaonych, Raport PW nr 27, IERiG -PIB, Warszawa 2011. 10.

(12) ci rónych grup gospodarstw rolnych w ujciu statycznym ma charakter wstpny. Pozwala to na wskazanie gospodarstw predysponowanych do osigania najlepszych efektów i ocen wpywu wybranych elementów polityki rolnej na ich wyniki. Rónice w strukturze i wielkoci ponoszonych nakadów, wielko kapitau gospodarstwa oraz nakady pracy obrazuj zastosowane technologie produkcji zwaszcza z perspektywy ekonomicznej. W ocenie tej ujmowane s nakady i efekty bdce przedmiotem wyceny rynkowej i bezporednio rzutujce na wynik ekonomiczny. Wysoko nakadów ponoszonych w rolnictwie na odtworzenie zasobów przyrodniczych jest jednym z przejawów jego interakcji ze rodowiskiem naturalnym. Powizania te maj charakter dwukierunkowy, gdy z jednej strony jako i ilo uytych zasobów przyrodniczych bezporednio determinuje wielko produkcji rolniczej. Z kolei z drugiej strony rolnictwo gospodarujc zasobami przyrodniczymi bezporednio wpywa na ich jako i wielko. Najczciej nakady ponoszone na zachowanie potencjau zasobów przyrodniczych gospodarstwa obciaj bezporednio rachunek ekonomiczny. Pozytywne efekty tych dziaa s z kolei rozoone w czasie, co utrudnia ich pomiar. Rejestrowane rónice w technologii produkcji pozwalaj jednak na uchwycenie moliwoci zrównowaenia produkcji poszczególnych gospodarstw. W szczególnoci porównanie produktywnoci rónych gospodarstw z uwzgldnieniem cech charakteryzujcych stopie ich zrównowaenia pozwala na identyfikacj gospodarstw problemowych. Kluczowym parametrem w tej ocenie jest zachowanie potencjau produkcyjnego zasobów ziemi rolniczej7. Zrównowaeniu produkcji rolniczej, sucej ochronie zasobów ziemi rolniczej w warunkach Unii Europejskiej, su regulacje wskazujce na podane praktyki rolnicze, najczciej okrelajce warunki brzegowe gospodarowania w rolnictwie. Spenienie wskazanych warunków brzegowych jest powizane z reorganizacj produkcji, co negatywnie wpywa na wyniki ekonomiczne gospodarstwa rolnego. Utracone korzyci wynikajce z odchylenia od optimum ekonomicznego rekompensowane s transferami bezporednimi. Inn ciek rozwoju prowadzc do zrównowaenia s zmiany w technologii produkcji gospodarstwa rolnego. Przy czym z zaoenia technologie zrównowaone powinny charakteryzowa si produktywnoci pozwalajc na realizacje podstawowych funkcji rolnictwa, w szczególnoci w zakresie produkcji surowców ywnociowych. Technologie. 7. Buks J., Czynnik ziemi jako element zrównowaenia rolnictwa, Roczniki Naukowe SERiA, t. XIV, z. 1, Biaystok 2012, s. 82-87. 11.

(13) zrównowaone utosamiane s z ograniczonym wykorzystaniem czynników produkcji takich jak nawozy mineralne i rodki ochrony rolin. Alternatywnie, do intensywnego wykorzystania rodków produkcji pochodzenia przemysowego preferowane s zabiegi agrotechniczne podnoszce naturaln produktywno ziemi rolniczej. Jednym z gównych wska ników oceny stopnia zrównowaenia produkcji w rolnictwie jest wic stosowanie odpowiedniego podozmianu, tj. prowadzcego do zachowania naturalnej produktywnoci ziemi rolniczej8. W ujciu globalnym dziaalno wspóczesnego rolnictwa rozpatruje si w kategorii jego negatywnego wpywu na zasoby rodowiska naturalnego. Opinia ta jest uzasadniana midzy innymi znaczcym udziaem rolnictwa w emisji gazów cieplarnianych. Poprawa bilansu rolnictwa w zakresie wpywu na efekt cieplarniany upatrywana jest w zaangaowaniu zasobów rolniczych w produkcj biomasy na cele energetyczne. Przy czym konkurencyjny charakter produkcji rolniczej na cele energetyczne i produkcji na cele ywnociowe traktowany jest jako podstawowe ograniczenie w rozwijaniu tego kierunku produkcji.. 1.1 Wpyw zaangaowania rolnictwa w produkcj energii odnawialnej na rynek ywnoci – ujcie globalne. Analiza rynku biopaliw przeprowadzona przez J.P. Morgan Securities Inc. wskazaa na zaleno rozwoju sektora biopaliw od cen produktów rolnych9. W oparciu o dane pochodzce z audytu przedsibiorstw zajmujcych si produkcj biopaliw i dopuszczonych do obrotu na rynku kapitaowym wskazano na wysok nieopacalno inwestycji w ten sektor wraz ze wzrostem cen podów rolnych. Analiza wyników przeprowadzona na poziomie caego sektora wykazaa, e do poowy roku 2008 produkcja bioetanolu charakteryzowaa si rentownoci brutto na poziomie 70%. Gwatowny spadek cen produktów rolnych pod koniec tego roku spowodowa, e rentowno wikszoci przedsibiorstw bya ujemna. Dugoterminowa analiza wykazaa, e wysoka dynamika rozwoju sektora produkcji biopaliw w Stanach Zjednoczonych stymulowana bya przede 8. Buks J., Czynnik ziemi jako element zrównowaenia rolnictwa. Roczniki Naukowe SERiA, t. XIV, z. 1, Biaystok 2012, s. 82-87. 9 Sprawozdanie z delegacji na Forum Rolnicze powicone transformacji rolnictwa wiatowego i amerykaskiego (ang.: Global Agriculture & Rural America in Transition) oraz wizytacji Departamentu Rolnictwa Stanów Zjednoczonych AP, Waszyngton, 21.02 – 1.03.2009, dokument dostpny w sekretariacie IERiG -PIB. 12.

(14) wszystkim trwaym i wyra nym wzrostem plonowania kukurydzy. Wysokie ceny paliw kopalnianych spowodoway wzrost zainteresowania inwestycjami w sektor biopaliw i dynamiczny wzrost produkcji bioetanolu. Z kolei silny wzrost cen produktów rolnych oraz gazu ziemnego w latach 2007 i 2008 doprowadziy do spadku opacalnoci produkcji bioetanolu. Autorzy raportu wskazali za celowe wprowadzenie kwot produkcyjnych. Zapobiegoby to nadmiernym inwestycjom w sektorze biopaliw w oparciu o krótkoterminowy wzrost koniunktury. Tym samym przyczyniyby si do stabilizacji tego kierunku produkcji i struktury wykorzystania przestrzeni rolniczej. Si wpywu wzrostu zaangaowania zasobów rolniczych w produkcj biopaliw na rynek ywnoci obrazuje badanie przeprowadzone przez Harry de Gortera, wskazujcego na powizania midzy amerykaskim rynkiem biopaliw a wzrostem cen artykuów rolnych w ostatnich latach10. Przeprowadzone przez badacza porównanie cen noników energii i produktów rolnictwa wykazao na siln relacj midzy dynamik cen tych dwóch grup produktów w ostatnich latach. W badaniu wyeliminowano wpyw szoków wpywajcych na fluktuacj cen na rynkach produktów rolnych o charakterze produkcyjnym i spekulacyjnym. Kluczowym determinantem rozwoju rynku biopaliw okazuje si by polityka wsparcia tego kierunku produkcji. W konsekwencji polityki wsparcia biopaliw zaobserwowano szczególnie silny wzrost cen kukurydzy wykorzystywanej do produkcji bioetanolu. Nastpstwem wzrostu cen kukurydzy byy wzrosty cen pszenicy jako produktu komplementarnego dla kukurydzy. Autor jednoczenie wskaza na zaleno wzrostu popytu na energi odnawialn wykorzystujc surowce pochodzenia rolniczego od cen podstawowych noników energii na rynku wiatowym. Zdaniem badacza, obok polityki wspierania produkcji bioetanolu, silny wzrost popytu na kukurydz w ostatnich latach stymuloway rosnce ceny ropy naftowej. W konsekwencji naoenia si czynników instytucjonalnych oraz rynkowych gwatowne zainteresowanie wykorzystaniem kukurydzy do produkcji biopaliw skutkowao wzrostem cen podstawowych produktów ywnociowych, zwaszcza opierajcych si na kukurydzy i jej bezporednich substytutach.. 10. de Gorter H., Biofuels and commodity markets, Nitra 2012. 13.

(15) Wykres 1. Dynamika cen kukurydzy i pszenicy w Stanach Zjednoczonych A. P. (USD/tona) 450 400 350 300. Pszenica Kukurydza. 250 200 150 100 50 0 2004M01 2005M01 2006M01 2007M01 2008M01 2009M01 2010M01 2011M01 2012M01. ródo: Bank wiatowy.. Zblione wnioski dotyczce ograniczonych moliwoci wzrostu produkcji rolnictwa surowców rolniczych w celu pokrycia zapotrzebowania na energi w transporcie sformuowali badacze z zespou prowadzonego przez Kersti Johanssona11. W badaniu dokonano porównania wielkoci globalnej produkcji rolniczej przeznaczonej na produkcj ywnoci i wyraonej w ekwiwalencie energii z normatywnym zapotrzebowaniem na ywno. Z kolei wska niki konwersji produkcji rolniczej na produkcj etanolu, biodiesla i biogazu wykorzystano do obliczenia potencjalnej wielkoci produkcji energii odnawialnej pochodzenia rolniczego. W badaniu uwzgldniono straty w produkcji powizane z transportem i przechowywaniem surowców do produkcji ywnoci, jak te cz produkcji rolinnej bdcej nakadem w produkcji rolniczej (nasiona i pasze) do obliczenia wielkoci produkcji netto. Porównanie zapotrzebowania na ywno w wyraeniu energetycznym – 7092 TWh ze scenariuszami optymistycznej – 9262 TWh i pesymistycznej – 7225 TWh wielkoci produkcji globalnej wskazao, e mieci si ona w dolnym zakresie wyznaczonego przedziau.. 11. Johansson K., Liljequist K., Ohlander L., Aleklett K., Agriculture as Provider of Both Food and Fuel, AMBIO (2010) 39, s. 91-99. 14.

(16) Badacze wskazali jednak na moliwo wykorzystania strat i odpadów produkcyjnych na cele produkcji energii odnawialnej.. Wykres 2. Globalna produkcja rolnicza, potencja produkcyjny biogazu i etanolu w porównaniu z poziomem konsumpcji paliw kopalnianych i popytem na ywno w jednostkach energetycznych dla 2008 roku 30000. 25000. 25000. 19900. TWh. 20000. 18200. 15000. 9265. 10000. 7092. 6501. 5000. 3300. 0 Paliwa kopalne. Produkcja podstawowa. Produkty uboczne. Produkcja Potrzeby Biogas z netto ywnociowe produktów ubocznych i odpadów. Etanol z produktów ubocznych. ródo: Johansson K., Liljequist K., Ohlander L., Aleklett K., Agriculture as Provider of Both Food and Fuel, AMBIO (2010) 39, s. 95.. Wedug przeprowadzonych szacunków wykorzystanie produktów ubocznych i odpadów produkcyjnych dostarczyoby okoo 40% energii dla transportu dotychczas bazujcych na surowcu mineralnym. W podsumowaniu przeprowadzonych prac badawczych wskazano na moliwo utrzymania wzgldnej równowagi na rynku ywnociowym przy produkcji energii z surowca niekonkurencyjnego dla produkcji ywnoci i z wykorzystaniem gleb marginalnych do produkcji biomasy. Istotnym ograniczeniem przeprowadzonej pracy byo zaoenie stabilizacji strony popytowej i struktury zapotrzebowania na produkty 15.

(17) rolinne i zwierzce. W konsekwencji autorzy badania pominli prognozy zmian w globalnym spoyciu ywnoci wskazujce na rosnce niezrównowaenie midzy poda i popytem ywnoci w ujciu globalnym zdeterminowane zarówno zmianami demograficznymi jak te preferencjami konsumentów. Analizy i projekcje rozwoju globalnego rynku ywnociowego z wykorzystaniem modelu IMPACT (International Model for Policy Analysis of Agricultural Commodities and Trade) wskazuj na istotne zmiany w strukturze i wielkoci popytu na rynku ywnociowym w najbliszych dekadach. W modelu tym wród podstawowych ogranicze poday ywnoci wyróniono zmiany klimatyczne, zasoby wody, postp technologiczny oraz wdroenia osigni nauk rolniczych. Z kolei dynamika popytu na ywno jest powizana gównie ze wzrostem liczby ludnoci i dochodów, procesem urbanizacji spoeczestw oraz zapotrzebowaniem na biopaliwa. W modelu IMPACT ceny ywnoci ujmowane s w ujciu rocznym i determinuj poziom plonów jako pochodn intensyfikacji produkcji i rozwoju nowych technologii. Wyniki symulacji wskazuj na wygasajc dynamik wzrostu plonów w relacji do wzrostu cen ywnoci, co wskazuje na potrzeb zwikszania nakadów na badania i poszukiwania bardziej wydajnych technologii produkcji rolniczej12. Wykazany spodziewany wzrost cen na rynku ywnoci tumaczony jest wzrostem popytu na ywno w Indiach i produkty zwierzce w Chinach. Podobnie polityka wykorzystania produktów rolnictwa na potrzeby energetyczne sprzyja wzrostowi cen ywnoci na wiecie. Co istotne, wprowadzenie rolin energetycznych okazuje si by korzystne dla krajów wysokorozwinitych. W tym wypadku jednak wzrost korzyci gospodarczych w krajach rozwinitych bezporednio wpynie na poszerzenie strefy godu w krajach rozwijajcych si. Konstrukcja modelu IMPACT pozwala na okrelenie iloci podstawowych surowców ywnociowych potrzebnych do ustabilizowania cen na rynku ywnociowym, a z drugiej strony wzrost kosztów wyywienia zwizanych ze zmian zachowa konsumentów w ujciu globalnym (gównie w wyniku wzrostu konsumpcji misa). Wyniki badania pokazuj, e znaczcy wzrost zaangaowania rolnictwa w produkcj surowców na cele energetyczne z wykorzystaniem I generacji technologii jest mao prawdopodobny z perspektywy denia do zrównowaenia gospodarki ywnociowej w ujciu globalnym. 12. Agricultural Projections to 2021, United States Department of Agriculture, Long-term Projections Report OCE-2012-1, February 2012 oraz Westcott R. C. Trostle, Long-Term Prospects for Agriculture Reflect Growing Demand for Food, Fiber, and Fuel, Amber Waves, September 2012, Economic Research Service/USDA, www.ers.usda.gov/amber-waves. 16.

(18) W badaniu przeprowadzonym na potrzeby Komisji Europejskiej podjto kwestie wpywu zaangaowania unijnych gospodarstw rolnych do produkcji surowców dla energii odnawialnej na ich wyniki ekonomiczne i gospodark obszarów wiejskich13. Przeprowadzone badania ankietowe wykazay, e relatywnie najwysze efekty dochodowe w wyniku zaangaowania w produkcj biomasy osigaj polskie gospodarstwa rolne. Podobnie rozwój tego kierunku produkcji skutkowa zwikszeniem produktywnoci zasobów pracy w gospodarstwach rolnych. Przeprowadzone badanie wskazao na rónice w poziomie dofinansowania inwestycji w zakresie produkcji biomasy na cele energetyczne midzy regionami UE, gównie z uwagi na rónice w stosowanych technologiach. Wikszo respondentów wskazaa na wiksze znaczenie gwarancji zbytu wytworzonej energii i surowców odnawialnych po preferencyjnych stawkach anieli dofinasowania inwestycji. Zaangaowanie zasobów gospodarstwa rolnego w produkcji biomasy na cele energetyczne jest postrzegane jako dodatkowe, stabilne ródo dochodów z uwagi na preferencyjne stawki zakupu i dugoterminowe umowy. Wród gównych negatywnych efektów rozwoju tego kierunku produkcji wskazano moliwo konwersji trwaych uytków zielonych na potrzeby dedykowanych upraw do produkcji biogazu. Przeprowadzone analizy wskazay, e w perspektywie roku 2020 produkcja energii z odpadów pochodzenia rolniczego powinna zbliy si do wielkoci energii produkowanej w oparciu o dedykowane gatunki rolin. Raport wskaza na relatywnie najnisz efektywno ograniczania emisji gazów cieplarnianych poprzez produkcj energii odnawialnej w oparciu o biomas bazujc na tradycyjnych uprawach rolniczych. Równoczenie w raporcie podkrelono, e roliny dedykowane do produkcji biomasy maj pozytywny efekt na wzrost zasobnoci gleby w substancje organiczn i nisze zapotrzebowanie na nawozy azotowe. Przeprowadzone symulacje wskazay, e w przypadku maksymalizowania powierzchni upraw dedykowanych do produkcji biomasy na badanym obszarze województwa warmisko-mazurskiego, jako efekt wzrostu cen, naley spodziewa si zmniejszenia produkcji takich zbó, jak jczmienia i yta oraz zwikszenia wykorzystania gruntów odogowanych i uytków zielonych na cele produkcji biomasy. Z kolei wraz ze wzrostem cen rzepaku mona spodziewa si stopniowego wypierania produkcji rolin dedykowanych do produkcji biomasy. Wykazana prawidowo wskazuje na wysokie ryzyko podejmowania kierunku pro13. Impacts of renewable energy on European farmers creating benefits for farmers and society, Edycja: Bas Pedroli i Hans Langeveld, AGRI-2010-EVAL-03, Final Report, 2011.. 17.

(19) dukcji rolin na biomas. Uprawy te z uwagi na wieloletni charakter zmniejszaj moliwoci szybkiego dostosowania struktury produkcji do warunków rynkowych. W tym sensie dugookresowa produktywno gospodarstw w zakresie produkcji na biomas jest uzaleniona od stabilnoci rynków rolin dedykowanych do wykorzystania na cele energetyczne i rynków tradycyjnych upraw rolniczych, które mog by wykorzystywane do produkcji biopaliw. Dylematy zwizane z programowaniem polityki zaangaowania zasobów rolniczych do produkcji energii odnawialnej maj charakter dynamiczny. W dotychczasowym dyskursie powiconym zagadnieniu rozwoju i interakcji produkcji rolniczej na cele energetyczne i ywnociowe mona wyróni trzy gówne etapy: konsolidacji, modyfikacji i reakcji14. Na etapie konsolidacji rozwój kierunków produkcji rolniczej na cele energetyczne traktowany by jako integralna cz rolnictwa. Takie podejcie uzasadniano pozytywnym wpywem rozwoju produkcji na cele energetyczne, rozwój gospodarstw rolnych, wzmocnienie rynku pracy i przedsibiorczoci na obszarach wiejskich. Poniewa te spodziewane efekty byy zbiene z celami stawianymi przed polityk roln, polityka rozwoju produkcji rolniczej na cele energetyczne bya integrowana z polityk roln i rozwoju obszarów wiejskich. Na tym etapie programowania polityki produkcji energii odnawialnej w oparciu o zasoby rolnicze podkrelano moliwoci rozwoju tego kierunku produkcji i przeciwdziaaniu trwaemu trendowi spadku cen produktów rolnych i degradacji wsi. W tym wietle szersze wykorzystanie produkcji rolniczej miao sprzyja jego konsolidacji i ekspansji w warunkach spodziewanego wzrostu produktywnoci. Ekspansja produkcji rolniczej dotyczy miaa zwaszcza terenów, które zostay wycofane z produkcji rolniczej jak to miao miejsce w krajach Europy Zachodniej pod koniec XX wieku. W nowych warunkach popytowych spodziewano si z jednej strony wzrostu opacalnoci tradycyjnej produkcji rolniczej, a z drugiej wskazywano na nisze wymagania produkcji rolinnej na cele energetyczne. Równolege spodziewany wzrost inwestycji w gospodarstwa rolne napdzaby wzrost produkcji rolniczej na cele ywnociowe, co sprzyjaoby wzmocnieniu bezpieczestwa ywnociowego. Konsolidacja energetycznego kierunku produkcji z kierunkiem produkcji na cele ywnociowe oznaczaa, e decyzje o ostatecznym wykorzystaniu produkcji rolniczej bez wzgldu na jej pierwotne przeznaczenie podlegay reguom rynkowym. Wyróniony etap modyfikacji programowania polityki 14. Kuchler M., Linner, B.-O., Challenging the food vs. fuel dilemma: Genealogical analysis of the biofuel discourse pursued by international organizations, Food Policy, nr 37, 2012, s. 581-588. 18.

(20) wykorzystania zasobów rolniczych do celów energetycznych by bezporednio powizany z rosnc wiadomoci ogranicze zwikszania produkcji rolniczej, gównie z powodu kurczcych si zasobów przyrodniczych. Równolegle wykorzystanie tradycyjnej produkcji rolniczej na cele energetyczne w warunkach spadajcych cen paliw kopalnianych okazao si by ekonomicznie nieuzasadnione. W takich warunkach konieczna staa si modyfikacja postrzegania produkcji na cele energetyczne, w szczególnoci poszukiwania nowych bardziej produktywnych technologii dla rolnictwa. Wród rozpatrywanych zmian kierunków technologicznych podkrelano potencja rolin genetycznie modyfikowanych w zakresie oszczdniejszych wymaga nawozowych i zapotrzebowania na rodki ochrony rolin. Jednoczenie wskazano na konieczno specjalizacji i zwikszania skali produkcji na cele energetyczne. Wraz z koncentracj produkcji nastpowa miaa niepodane skupienie jej pozytywnych efektów, zwaszcza w zakresie wasnoci ziemi rolniczej i dochodów. W tym wietle konieczne stao si wzmocnienie pozycji gospodarstw mniejszych w acuchu produkcji surowców na potrzeby energetyczne. Postpujcy rozwój wykorzystania surowców pochodzenia rolniczego na cele energetyczne w obliczu odwrócenia trendu spadku cen surowców ywnociowych zapocztkowa etap reakcji i poszukiwania rozwiza nie zagraajcych bezpieczestwu ywnociowemu. Na tym etapie dyskursu z jednej strony podtrzymano pozytywny wpyw rozwoju energetyki w oparciu o zasoby rolnicze w dugim okresie czasu. Przy czym trwao negatywnej wspózalenoci produkcji bioenergii i bezpieczestwa ywnociowego uzaleniono od szybkoci reakcji inwestorów na wysokie ceny w rolnictwie oraz od rozwoju nowych technologii. Na tym etapie dyskursu dokonano rozgraniczenia midzy technologi pierwszej i drugiej generacji biomasy tej bazujcej na surowcu ywnociowym oraz na rolinach dedykowanych do produkcji biomasy na cele energetyczne. Takie rozgraniczenie stao si podstaw zrónicowania polityki regulowania produkcji energii w oparciu o surowce rolne wykorzystywane do produkcji ywnoci i polityki wspierania kierunków produkcji rolniczej dedykowanej do wykorzystania na cele energetyczne. W przypadku technologii drugiej generacji wskazano na wiksze moliwoci uprawy rolin dedykowanych na obszarach nie nadajcych si do upraw na cele ywnociowe. Obecny etap reakcji naley uzna za przejciowy z uwagi na ugruntowan pozycj biopaliw pierwszej generacji, a z drugiej strony wczesnorozwojowy charakter technologii drugiej generacji. Wprowadzenie ogranicze w produkcji energii w oparciu o roliny wykorzystywane do produkcji ywnoci prowadzioby do utraty zaufania inwestorów i wycofania kapitau. 19.

(21) niezbdnego do implementacji technologii drugiej generacji. Z kolei wdroenie rozwiza nie konkurujcych bezporednio z produkcj ywnoci obarczone jest wysokim ryzykiem wynikajcym z silnych waha cen konwencjonalnych noników energii. W skrajnym przypadku niskie ceny paliw kopalnianych, przy niskim marginesie opacalnoci produkcji energii odnawialnej i braku alternatywnego wykorzystania surowca, mog prowadzi do zaamania caego sektora.. 1.2.Produkcjarolniczanaceleenergetyczneazasobyprzyrodnicze ibezpieczestwoywnociowenapoziomiekraju. Powszechna opinia o pozytywnym wpywie produkcji biomasy na cele energetyczne na zrównowaenie rolnictwa w sferze rodowiskowej ma charakter warunkowy. Wyrónione przez A. Fabera15 obszary oddziaywania upraw rolin energetycznych obejmuj zmiany klimatyczne, gleb, gospodark zasobami wody, biorónorodno oraz krajobraz. Wedug badacza, argumentacja o korzystnym wpywie produkcji i wykorzystania biomasy na zmiany klimatu ma charakter kontrowersyjny, przy czym uzasadniona w tym wzgldzie jest produkcja drugiej generacji biopaliw. Przytoczone w zakresie przeciwdziaania zmianom klimatu badania wskazuj na gorszy wpyw na t sfer rodowiska wykorzystania wikszoci biopaliw w porównaniu z wykorzystaniem benzyny. Analiza penego acucha produkcji i wykorzystania biopaliw oraz noników energii bazujcych na ropie naftowej wykazaa, e te pierwsze produkowane w oparciu o technologi pierwszej generacji emituj wicej gazów cieplarnianych anieli benzyna. W tym wietle produktywno wykorzystania zasobów rolnictwa do produkcji biomasy na cele energetyczne uzaleniona jest od rozwoju technologii konwersji biomasy. Z kolei w zakresie oceny wpywu produkcji rolin energetycznych na gleb najwaniejszym parametrem jest stopie sekwestracji wgla, prowadzcy do przeksztacania czci zasymilowanego przez roliny wgla w próchnic. Przytoczone badania wskazuj, e uprawa rolin energetycznych charakteryzuje si dodatnim bilansem wgla, lecz jest on uzaleniony od warunków klimatycznych, skadu granulometrycznego gleby oraz pocztkowej zawartoci próchnicy w glebie. Podobnie trwae plantacje rolin energetycznych charakteryzuj si 15. Faber A., Przyrodnicze skutki uprawy rolin energetycznych, Studia i Raporty IUNG-PIB, nr 11, Puawy 2008, s. 43-52. 20.

(22) lepsz gospodark azotem w porównaniu z uprawami tradycyjnymi, co przejawia si mniejszym wymywaniem azotu i wykorzystywaniem trwaych plantacji rolin energetycznych do fitoremediacji zanieczyszczonych wód i gleb. Wród wieloletnich rolin energetycznych mona wyróni gatunki charakteryzujce si mniejsz ewapotranspiracj w przeliczeniu na jednostk wyprodukowanego surowca do produkcji energii odnawialnej. Roliny te mona wic uzna za wzgldnie efektywniejsze pod wzgldem gospodarki wodnej. Konsekwencj uzyskiwania wikszej iloci biomasy z uprawy wieloletnich rolin energetycznych s jednak przecitnie wiksze wymagania wodne w porównaniu z tradycyjnymi uprawami rolniczymi. Uprawy te przyczyniaj si wic do zmniejszenia zasilania wód gruntowych przez opady, co wskazuje na ich negatywny wpyw na gospodark wodn – w Polsce charakteryzujc si ujemnym klimatycznym bilansem wody. Upraw rolin energetycznych mona natomiast uzna za korzystn w zakresie biorónorodnoci z uwagi na zaobserwowany wzrost iloci gatunków w efekcie zastpienia tradycyjnych upraw rolniczych rolinami na cele energetyczne. Zdecydowanie negatywny wpyw monokultury wieloletnich rolin energetycznych odnosi si do walorów krajobrazu rolniczego. Wynika to z koniecznoci zapewnienia wysokiej skali produkcji i integracji znaczcych obszarów ziemi pod monokultur oraz wysokoci rolin energetycznych ograniczajcych otwarty charakter krajobrazu rolniczego. Podsumowujc zebrane wyniki bada, A. Faber podkrela z jednej strony przewag wieloletnich plantacji rolin energetycznych nad tradycyjnymi uprawami rolniczymi w zakresie bilansu energii i wgla, wpywu na gleb i biorónorodno, z zastrzeeniem dostosowania rodzaju uprawy do warunków lokalnych i waciwej agrotechniki. Z drugiej strony uprawy energetyczne stanowi wiksze zagroenie dla gospodarki wodnej i krajobrazu w porównaniu z uprawami tradycyjnymi. Na tej podstawie mona sformuowa wniosek, e wieloletnie plantacje rolin energetycznych mog mie relatywnie, tj. w porównaniu do tradycyjnej uprawy zbó, pozytywny wpyw na sfer zrównowaenia ekologicznego gospodarstw rolnych. W szczególnoci poprzez sekwestracj dwutlenku wgla uprawy takie przyczyniaj si do zmniejszenia presji na ocieplenie klimatu, co naley rozpatrywa z perspektywy globalnej gospodarki zasobami przyrodniczymi. Pozytywny wpyw na odbudow i zachowanie zasobnoci gleby bezporednio przekada si na jej produktywno. W tym sensie plantacje rolin energetycznych pozytywnie oddziauj na sfer ekonomiczn, jednak efekty z tego tytuu maj gównie charakter konserwacji potencjau produkcyjnego ziemi. Z kolei wysokie zapotrzebowanie na wod plantacji rolin energetycznych, w warunkach polskich. 21.

(23) skutkuje pogorszeniem zrównowaenia rolnictwa w sferze rodowiskowej. Jedynie gospodarstwa rolne w regionach charakteryzujcych si nadwykami zasobów wodnych mogyby zaangaowa si w produkcje biomasy na cele energetyczne, aby zminimalizowa negatywny wpyw tej produkcji na gospodark zasobami wodnymi. Nawizujc do bada J. Jadczyszyna, A. Fabera i A. Zaliwskiego16 obok stosunków wodnych efektywno upraw rolin energetycznych uwarunkowana jest jakoci gleby, rozkadem temperatury i dugoci sezonu wegetacyjnego. Przy czym z uwagi na wysokie koszty zaoenia plantacji spenienie warunku dopasowania gatunku roliny do wymaga siedliskowych prowadzi do minimalizacji kosztów uprawy i opacalnoci przedsiwzicia. W badaniu podjtym przez zespó T. Stuczyskiego majcym na celu oszacowanie przestrzeni rolniczej na potrzeby produkcji biomasy uwzgldniono konkurencyjno rónych kierunków produkcji, jak te postpujcy proces zagospodarowywania gruntów na cele nierolnicze17. Powierzchnie wykorzystywane gospodarczo definiowane s jako zasoby, których optymalne wykorzystanie uwarunkowane jest efektywnoci ekonomiczn oraz regulacjami prawnymi w zakresie ochrony rodowiska i zasad planowania przestrzennego. Procesy regulujce wielko rozdysponowania zasobów w rónych kategoriach uytkowania ziemi powizano w modelu dynamiki systemów (System Dynamic Modelling

(24) SDM) odzwierciedlajcego sprzenia pomidzy mierzalnymi czynnikami opisujcymi przestrze. Zastosowanie SDM pozwolio na przyblienie trendów zmian w strukturze wykorzystania przestrzeni rolniczej Polski w perspektywie 2020 roku, przy zaoeniu spenienia ustawowego udziau biopaliw wytworzonego w oparciu o roliny energetyczne. W badaniu w oparciu o koszty produkcji poszczególnych upraw optymalizowano wspóczynniki zmiany ich procentowego udziau w strukturze zagospodarowania powierzchni kraju.. 16. Jadczyszyn J., Faber A., Zaliwski A., Wyznaczanie obszarów potencjalnie przydatnych do uprawy wierzby i lazowca pensylwaskiego na cele energetyczne w Polsce, Studia i Raporty IUNG-PIB, Puawy 2008, s. 54-65. 17 Stuczyski T. i in., Prognoza wykorzystania przestrzeni rolniczej dla produkcji rolin na cele energetyczne, Studia i Raporty IUNG-PIB, z. 11, Puawy 2008, s. 25-42. 22.

(25) Tabela 1. Prognoza zmian powierzchni upraw i ziemiopodów do 2020 r.. Uprawy lub uytek. Pszenica Owies i mieszanki Pozostae zboa Rzepak Burak cukrowy Ziemniak Roliny pastewne ki i pastwiska Roliny energetyczne Odogi i ugory. Zmiana popytu na biomas w stosunku do 2006 r. (1000 t) wg scenariusza 2 tys. t % 798 11 483 11 1136 11 2820 171 0 0 0 0 0 0 0 0 6600 2868 -. % zmiana powierzchni w stos. do 2006 r. wg scenariusza 1 -30 -14 -22 55 6 -11 -41 -21 -14 -45. 2 -25 -14 -20 165 5 -12 -43 -26 5735 -51. 3 -2 -1 -8 130 -15 -29 -53 45 5726 -67. % zmiana ceny w stos. do 2006 r. wg scenariusza 1 117 120 85 -23 54 74 59 165 113 -. 2 130 151 102 -14 56 76 63 180 88 -. 3 326 223 50 -50 65 59 81 185 588 -. ródo: Stuczyski T, i in., Prognoza wykorzystania przestrzeni rolniczej dla produkcji rolin na cele energetyczne, Studia i Raporty IUNG-PIB, z. 11, Puawy 2008, s. 37.. Uzyskane wyniki wskazay na wzmoenie konkurencji o przestrze rolnicz midzy produkcj na cele ywnociowe a energetyczne w warunkach utrzymania polityki zakadajcej wzrost udziau zaangaowania róde odnawialnych w zuywanej energii. W zalenoci od rozpatrywanego scenariusza popytu na ywno i zapotrzebowania na biomas na cele energetyczne naley spodziewa si wzrostu cen podstawowych ziemiopodów, w szczególnoci zbó. Autorzy badania wskazali, e wyniki maj charakter wstpnej prognozy wpywu polityki odnoszcej si do biopaliw na struktur upraw w Polsce z uwagi na rozwijajcy si rynek rolin energetycznych, co skutkuje problemem kalibracji modelu w oparciu o dane historyczne. Podobnie model nie uwzgldnia rosncych waha w poziomie produkcji rolniczej spowodowanych zmianami klimatycznymi i odnosi si do przestrzeni caego kraju. Pomija wic z jednej strony czynniki ksztatujce poda o charakterze globalnym, a z drugiej strony regionalne uwarunkowania produkcji rolniczej zarówno przyrodnicze, jak te spoecznoekonomiczne. Autorzy wród korzystnych nastpstw stymulowania popytu na roliny energetyczne wymienili ograniczenie powierzchni ugorów i odogów, zapobiegajce utracie zasobów ziemi z rolnictwa. Równoczenie pomimo wzrostu konkurencyjnoci o przestrze rolnicz nie naley spodziewa si znaczcego spadku powierzchni tradycyjnych upraw na cele ywnociowe z uwagi na spodziewany wzrost cen tych produktów. Czynnikiem, który wpywa na osabienie powiza wzrostu cen surowców ywnociowych i cen ropy naftowej w warun-. 23.

(26) kach polskich, s te zmienne kursy walutowe18. W szczególnoci obserwowane wraz ze wzrostem cen paliw na rynkach wiatowych osabienie walut osabia presj na wzrost cen pszenicy. Tym samym moemy mówi o wzgldnej stabilizacji rynków ywnociowych w warunkach pynnego kursu walut. Przeprowadzone przez R. Pudeko i A. Fabera badanie z wykorzystaniem GIS (ang. Geographic Information System) potwierdza, e w warunkach polskich relatywnie niewielka powierzchnia gruntów moe zosta wykorzystana do produkcji biomasy na cele energetyczne19. W przeprowadzonej analizie uwzgldniono przestrzenn zmienno warunków przyrodniczych i produkcyjnych rolnictwa oraz kompleksy glebowe o mniejszej przydatnoci do produkcji ywnociowej dla upraw wierzby, miskanta i lazowca. Uzyskana w ten sposób powierzchnia uprawy zostaa pomniejszona o obszary nieuytkowane rolniczo, obszary górskie, charakteryzujce si opadami poniej 550 mm oraz zasobach wody gruntowej niedostpnych dla rolin, jak te obszary chronione. Wczenie kryteriów ekonomicznych i uwarunkowa produkcyjnych rolnictwa spowodowao, e potencjalna powierzchnia 1,1 mln ha do wykorzystania na cele energetyczne ulega zmniejszeniu do 1/4. Wskazana powierzchnia jest te istotnie nisza ni wynikajca z opracowa przeprowadzanych przez zagraniczne orodki badawcze. W zalenoci od orodka badawczego wskazano, e moliwe jest wykorzystanie od 1 mln do 8,5 mln ha uytków rolnych w Polsce na potrzeby upraw energetycznych w perspektywie kolejnych 10-20 lat. W przedstawionych szacunkach kierowano si zasad nadrzdnoci bezpieczestwa ywnociowego nad produkcj energii. Oznacza to, e grunty przeznaczane na produkcj biomasy na cele energetyczne nie spowodowayby zmniejszenia produkcji ywnoci niezbdnego do zaspokojenia potrzeb ywnociowych w skali wiatowej. Kluczowymi parametrami w przytoczonych modelach byy prognozowane zapotrzebowanie na ywno oraz stopa wzrostu produktywnoci rolnictwa w zakresie wytwarzania surowców ywnociowych i na pasze. Wród bada podejmujcych problematyk opacalnoci produkcji biomasy na cele energetyczne naley wyróni zaproponowan przez E. Krasusk propozycj metody szacowania cen biomasy zapewniajcej opacalno i konku18. Hamulczuk M., Klimkowski C., Response of the Polish wheat prices to the world’s crude oil prices, Acta oeconomica at informatica 2/2012, Slovaca Universitas Agriculturae Nitriae, Nitra, 2012, s. 50-56. 19 Pudeko R., Faber A., Dobór rolin energetycznych dostosowanych do uprawy w równych regionach kraju, [w:] Bocian P., Golec T, Rakowski J. (red.), Nowoczesne technologie pozyskania i energetycznego wykorzystania biomasy, Instytut Energetyki, Warszawa 2010, s. 50-68. 24.

(27) rencyjno wieloletnich upraw energetycznych20. Wród rolin objtych analiz znalazy si wierzba, miskantus, lazowiec pensylwaski oraz wierzba uprawiana w systemie Eko-Salix na trwaych uytkach zielonych. Przy okrelaniu kosztów i efektów produkcyjnych poszczególnych upraw uwzgldniono rónice w ich plonowaniu w zalenoci od kompleksów glebowych z wyczeniem gruntów chronionych i nieodpowiednich stosunkach wodnych. Z wykorzystaniem danych FADN wskazano na typy rolnicze specjalizujce si w uprawach polowych, produkcji mleka, zwierztach ziarnoernych i o produkcji mieszanej. W badaniu uwzgldniono konieczno powikszenia ceny biomasy o wielko premii rekompensujcej ryzyko podjcia tego kierunku produkcji. Premia ta ma na celu kompensacj wzrostu ryzyka podjcia produkcji biomasy jako alternatywnego kierunku do produkcji rolniczej na cele ywnociowe. Wzrost ryzyka jest tutaj przede wszystkim uzasadniany koniecznoci poniesienia wysokich nakadów pocztkowych zwizanych z zaoeniem plantacji i niepewnoci co do poziomu dochodowoci tego kierunku produkcji w warunkach wysokiej zmiennoci rynku. Przy czym trudno z oszacowaniem poziomu dochodowoci powizana z rynkiem wynika z niepewnoci kosztów produkcji, stabilnoci odbiorców i cen biomasy. Z kolei wysokie ryzyko produkcyjne odpowiada niepewnoci plonowania oraz porednio koniecznoci poniesienia inwestycji na zakup specjalistycznego sprztu i nabycia nowych umiejtnoci. W konsekwencji dopaty wspierajce zaoenie plantacji oraz potrzeba zagwarantowania zbytu surowca w oparciu o dugoterminowe kontrakty maj kluczowe znaczenie w upowszechnianiu tego kierunku produkcji. W badaniu produkcja biomasy na cele energetyczne ma charakter uzupeniajcy do produkcji na cele ywnociowe i opiera si na glebach marginalnych lub odogowanych. Powysze prawidowoci wskazuj, e w praktyce produkcja biomasy na cele energetyczne nie jest kierunkiem, który staby si podstaw tworzenia dochodów wikszej grupy gospodarstw rolnych w warunkach polskich. W konsekwencji zakadajc stabilizacj otoczenia rynkowego i wsparcia produkcji rolniczej mona spodziewa si, e ten kierunek produkcji nie wpynie istotnie na poziom produkcji ywnoci w kraju w rednim okresie. W badaniu przeprowadzonym z wykorzystaniem danych z gospodarstw objtych Polskim FADN, badaczka wyznaczya poziom premii za ryzyko produkcji biomasy w relacji do takich kierunków produkcji rolnej, jak: uprawy polowe, produkcja wielokierunkowa, chów byda mlecznego oraz chów trzody chlewnej. Bazujc na wyznaczonych w oparciu o dane rze20. Krasuska E., Metoda szacowania cen biomasy dla energetyki z uwzgl dnieniem premii za ryzyko, IUNG-PIB, Puawy 2011. 25.

(28) czywiste nadwyki produkcji dla kierunków produkcji ywnociowych i biomas na cele energetyczne, wyznaczono podane ceny biomasy uwzgldniajce premi za ryzyko. Istotnym osigniciem przeprowadzonego badania byo wskazanie zalenoci midzy typem produkcyjnym gospodarstwa rolnego a jego potencjaln skonnoci do podjcia produkcji surowców energetycznych. Uzyskane wyniki wskazay, e gospodarstwa wielokierunkowe utrzymayby wyniki ekonomiczne na dotychczasowym poziomie przy wdroeniu produkcji na biomas przy relatywnie najniszych cenach równowagi. Z drugiej strony wdroenie produkcji biomasy w gospodarstwach specjalizujcych si w produkcji trzody chlewnej wymagaoby najwyszych cen równowagi. Zaleno t wytumaczono relatywnie najwyszymi nadwykami produkcji rolniczej w tych typach gospodarstw. Warto zauway, e w badaniu posuono si nadwykami w przeliczeniu na hektar uytków rolnych, co zdeterminowao lepsz pozycj gospodarstw specjalizujcych si w kierunkach produkcji cile powizanych z powierzchni uytków rolnych. Badanie wykazao, e przecitne koszty produkcji biomasy we wszystkich typach gospodarstw s na tyle wysokie, e ich cena przekracza redni cen na rynku krajowym za biomas z uwzgldnieniem koniecznoci zakupywania przez energetyk odpowiedniej iloci biomasy na cele energetyczne. Jedynie w wybranych gminach z dominacj gospodarstw specjalizujcych si w produkcji rolinnej oraz wielokierunkowych, jak te relatywnie z wiksz powierzchni, istnieje due prawdopodobiestwo podjcia tego kierunku produkcji w przypadku uzyskania cen zblionych do górnej granicy cen paconych przez energetyk21. Badanie udowodnio, e przy obecnych warunkach rynkowych i technologiach konieczne jest wsparcie produkcji biomasy celem niwelacji ryzyka oraz okrelenie dolnej granicy ceny zapewniajcej pokrycie redniorocznych kosztów produkcji biomasy. Równoczenie wskazano, e relatywnie mniejsze uycie nawozów i rodków ochrony rolin przy produkcji biomasy w porównaniu z uprawami na cele ywnociowe zmniejszaj ryzyko zwizane ze zmiennoci cen tej grupy rodków produkcji.. 21. Ibidem, s. 77. 26.

(29) Tabela 2. Poziom premii za ryzyko oraz cen kocowych biomasy dla uprawy wierzby na cele energetyczne w odniesieniu do konwencjonalnych kierunków produkcji rolniczej. Wyniki wasne. Clancy i in. 2008b. Studium. Konwencjonalne kierunki produkcji rolniczej Pszenica ozima Jczmie jary Produkcja mleka Chów owiec Chów cielt Produkcja rolinna Produkcja wielokierunkowa Chów byda Chów trzody chlewnej. Premia za ryzyko z ିଵ 13,64 -1,28 61,76 11,00 8,08 8,75 8,45 11,50 1,15. Cena kocowa z. ିଵ 42,44 27,52 74,98 39,80 36,88 22,13 19,35 26,07 24,49. Udzia premii w cenie kocowej 0,32 -0,05 0,82 0,28 0,22 0,40 0,44 0,44 0,05. ródo: Krasuska E., Metoda szacowania cen biomasy dla energetyki z uwzgl dnieniem premii za ryzyko, IUNG-PIB, Puawy 2011, tabela 24.. Badania przeprowadzone pod kierownictwem E. Majewskiego potwierdzaj wag wpywu rónych polityk na zaangaowanie polskich gospodarstw rolnych w produkcj na cele energetyczne22. Do wskazania zmian w strukturze gospodarstw rolnych w zalenoci od poziomu wsparcia produkcji na cele energetyczne wykorzystano optymalizacyjny model programowania liniowego. W celu scharakteryzowania rolnictwa polskiego posuono si parametrami pochodzcymi midzy innymi ze zbiorowoci gospodarstw rolnych prowadzcych rachunkowo roln w systemie FADN. W badaniu wyróniono 210 rónych grup gospodarstw rolnych w zalenoci od typu produkcyjnego, wielkoci uytkowanych gruntów, intensywnoci produkcji oraz jakoci gleby23. Do ustalenia parametrów rynkowych zastosowanych w modelu optymalizacyjnym wykorzystano model równowagi czstkowej AGMEMOD. Wyliczane przez ten model ceny na podstawowe produkty rolne w tym przypadku uwzgldniay egzogeniczne zmienne odzwierciedlajce zrónicowane polityki rolne oraz wpyw cen wiatowych. W modelu tym ceny krajowe s funkcj cen wiatowych, instrumentów polityki ekonomicznej (rolnej, handlowej, energetycznej) oraz wewntrznych relacji popytowo-podaowych na poszczególnych rynkach. Zmiany cen wpywaj na alokacj zasobów ziemi na poszczególne kierunki 22. Majewski E., Ws A., Hamulczuk M., Farm level modeling of bio-fuel and bio-power policy scenarios for Polish agriculture, artyku zaprezentowany podczas Kongresu International Farm Management Association, Bloomington (Ill.), USA, 19-24 lipca 2009. 23 Szczegóowy opis modelu zamieszczono w Raporcie PW nr 148, Hamulczuk M., Stako S., (red), Zarz dzanie ryzykiem cenowym a moliwoci stabilizowania dochodów producentów rolnych - aspekty poznawcze i aplikacyjne, Raport PW nr 148, IERiG -PIB, Warszawa 2009. 27.

(30) produkcji, a interakcje midzy produkcj rolinn a zwierzc reprezentowane s poprzez rozdysponowanie produkcji rolinnej na pasze (i ceny produktów rolinnych). W badaniu porównano zmiany w strukturze produkcji gospodarstw rolnych dla scenariusza bazowego (BASE) zakadajcego brak produkcji na biopaliwa i scenariuszy alternatywnych polityk rolnych zakadajcych wzrost udziau rolnictwa w produkcji energii odnawialnej, w szczególnoci wzrostu zapotrzebowania na zboa i rzepak do produkcji biopaliw (BLINE, BIOF, BIOP) – tabela 3. W badaniu wzito pod uwag umiarkowany wzrost efektywnoci produkcji jako wynik postpu technicznego. Przeprowadzona symulacja wskazaa, e wzrost popytu na biopaliwa, wymuszony regulacjami lub stymulowany dopatami, spowoduje wzrost cen gównie rzepaku (w zalenoci od scenariusza o 138 i 129%) i pszenicy (o 133 i 124%). Z kolei prognozowane wzrosty cen produktów rolinnych spowoduje wzrost cen pasz. W konsekwencji naley spodziewa si te wzrostu, jednak relatywnie mniejszego, kosztów produkcji zwierzcej i cen produktów zwierzcych. Wyniki modelowania wskazay w przypadku scenariusza bazowego redukcj powierzchni upraw pszenicy i rolin okopowych oraz umiarkowany wzrost powierzchni upraw z przeznaczeniem na biopaliwa. Przedstawione zmiany w strukturze produkcji wyjaniono wzrostem preferencji dla upraw charakteryzujcych si nisz intensywnoci w odpowiedzi na silny wzrost cen rodków produkcji, gównie nawozów mineralnych. Z kolei umiarkowany wzrost produkcji rolin oleistych powizano wprost ze wzrostem popytu na te roliny na cele energetyczne. Wykazana wzgldnie stabilna produkcja rolin paszowych odzwierciedla brak zmian w popycie na produkty zwierzce w warunkach zwikszonej produkcji na cele energetyczne. Przeprowadzone obliczenia dla wyrónionych scenariuszy polityk zwikszania zapotrzebowania surowców pochodzenia rolniczego do produkcji biopaliw wskazay na silny wzrost produkcji pszenicy oraz rolin dedykowanych na cele energetyczne w strukturze produkcji kosztem pozostaych upraw. W przypadku pszenicy jest to efekt spodziewanego bardzo silnego wzrostu jej ceny i wzrostu skonnoci do intensyfikacji produkcji.. 28.

(31) Tabela 3. Udzia gównych rolin w strukturze produkcji rolinnej (w % UR) wedug grup gospodarstw i wedug scenariuszy Produkcja rolinna Zboa Nasiona oleiste Buraki cukrowe Biomasa rolinna. BASE 2006 84,9. BLINE BIOF 2013 2013 do 10 ha 88,7 87,1. BIOP 2013. BASE 2006. 77,5. 69,8. BLINE BIOF 2013 2013 10-30 ha 68,9 68,2. BIOP 2013 60,2. 1,9. 2,3. 2,9. 2,4. 7,5. 13,6. 13,6. 13,6. 9,1. 4,8. 5,7. 6,0. 10,7. 4,2. 5,1. 5,0. -. -. -. 9,95. -. -. -. 9,6. 30-100 ha powyej 100 ha Zboa 63,4 69,5 69,2 61,5 70,6 75,6 75,1 74,9 Nasiona 10,5 10,5 10,5 10,5 18,4 18,3 18,3 18,3 oleiste Buraki 8,8 2,9 4,2 4,4 7,3 3,5 4,5 4,5 cukrowe Biomasa 8,6 0,2 rolinna ródo: Majewski E., Was A., Hamulczuk M., Farm level modeling of bio-fuel and bio-power policy scenarios for Polish agriculture, artyku zaprezentowany podczas Kongresu International Farm Management Association, Bloomington (Ill.), USA, 19-24 lipca 2009.. Wedug modelu najsilniej na polityk rozwoju produkcji rolniczej na biopaliwa reaguj gospodarstwa mae i rednie. Z drugiej strony najmniejsze zainteresowanie tym kierunkiem produkcji zaobserwowano wród gospodarstw najwikszych. Prawidowo ta jest wyjaniana wysokim zapotrzebowaniem na nakady pracy w produkcji biopaliw, które charakterystyczne s dla gospodarstw najmniejszych. Badanie wskazao, e kluczowymi parametrami w podejmowaniu produkcji na cele energetyczne s obok polityki rolnej i energetycznej nadwyki zasobów pracy w gospodarstwie. Silny wzrost popytu na surowce do produkcji biopaliw spowoduje wyparcie mniej intensywnych kierunków produkcji na rzecz rolin energetycznych, a z drugiej strony wzrost powierzchni upraw intensywnych na cele ywnociowe. Brak neutralnoci polityki zwikszania produkcji biopaliw na poziom produkcji rolniczej w obliczu spodziewanego wzrostu globalnego popytu na. 29.

(32) ywno moe prowadzi do redukcji wsparcia rolnictwa24. Spodziewany wzrost cen ywnoci prowadzi bdzie do wzrostu opacalnoci produkcji. Ocena produktywnoci sektora rolnego w aspekcie produkcji surowca ywnociowego i surowca do produkcji biomasy na cele energetyczne ma charakter kompleksowy. Kompleksowo ta przejawia si konkurencyjnymi charakterem tych dwóch kierunków produkcji, bezporednim w przypadku technologii pierwszej generacji i porednim dla produkcji opierajcej si na surowcu dedykowanym. Rolnictwo jako zbiór gospodarstw rolnych dziaajc racjonalnie dostosowuje profil produkcji do warunków rynkowych. Suma decyzji producentów rolnych skada si na wielko produkcji zarówno w zakresie produkcji surowców ywnociowych, jak te produkcji biomasy na cele energetyczne. Rosncy popyt na ywno, ograniczenia rodowiskowe, zapotrzebowanie na odnawialne róda energii wraz z dostpnoci do efektywnych technologii s tutaj gównymi determinantami produktywnoci rolnictwa.. 24. Rosiak E., opaciuk W., Krzemiski M., Produkcja biopaliw i jej wpyw na wiatowy rynek zbó oraz rolin oleistych i tuszczów rolinnych, Raport PW nr 29, IERiG -PIB, Warszawa 2011, s. 85. 30.

(33) 2.Kwestiaudziaurolnictwawprodukcjienergiiodnawialnej zperspektywydokumentówstrategicznych. W ostatnich latach obserwowany jest wzrost zapotrzebowania na energi, który wynika przede wszystkim z szybkiego rozwoju gospodarczego na wiecie. Nastpuje stopniowy wzrost cen naturalnych zasobów energetycznych, jakimi s paliwa kopalne, a w szczególnoci ropy naftowej. Gro ba wyczerpania paliw kopalnych oraz wzrastajcy poziom zanieczyszczenia rodowiska, a co za tym idzie zmian klimatu, spowodowaa konieczno poszukiwania alternatywy dla paliw kopalnych. Cay proces zwizany z wydobyciem kopalin, ich przerobem na energi oraz wykorzystaniem jako paliwo generuje odpady i powoduje emisj gazów cieplarnianych. Alternatyw dla paliw s zatem odnawialne zasoby energii, w skrócie OZE. Kolejn kwesti przemawiajc za wykorzystaniem odnawialnych zasobów energii w energetyce jest fakt, i ich eksploatacja nie powoduje ich wyczerpywalnoci. Ubytki spowodowane wykorzystywaniem OZE stopniowo i powtórnie uzupeniaj si podczas naturalnie wystpujcych w przyrodzie procesów. Poza tym uwaa si, e wykorzystanie energii ze róde odnawialnych jest wan skadow zrównowaonego rozwoju, która przynosi wymierne efekty zarówno ekologiczne, jak i energetyczne25. Stopniowy wzrost udziau odnawialnych róde energii w bilansie paliwowo-energetycznym przyczynia si do poprawy zarówno efektywnoci wykorzystania, jak i oszczdzania kopalin, wpywa równie na popraw stanu rodowiska dziki redukcji zanieczyszcze do atmosfery i wód oraz redukcji powstawania odpadów. Rosncy koszt energii jest jednym z czynników, jaki bdzie decydowa o przyszym kierunku rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich. Proces ten zwizany z wyczerpywaniem si kopalin prowadzi w rezultacie do wzrostu kosztów produkcji ywnoci. Powszechnie oczekuje si, e wzrost cen energii ze róde konwencjonalnych, tj. kopalin, w stopniu zapewniajcym konkurencyjno. ródom odnawialnym bdzie powodowa wzrost oczekiwa wobec rolnictwa w zakresie moliwego wkadu w produkcj energii ze róde odnawialnych. Przewiduje si, e ich rozwój moe by szans nie tylko na ograniczenie wzrostu kosztów produkcji ywnoci, ale równie na zrónicowanie pozarolniczej dziaalnoci na obszarach wiejskich oraz rozwój samego rolnictwa. Te przesan25. Holger R., Ekonomia zrównowaonego rozwoju. Teoria i praktyka, Wyd. Zysk i S-ka, Pozna 2010. 31.

(34) ki spowodoway, i wykorzystanie i wspieranie rozwoju OZE w energetyce stao si jednym z priorytetów polityki pastw. O popularnoci odnawialnych. róde energii wiadczy moe równie wzrost ich wykorzystania (wykres 3) oraz porednie korzyci, jakie pyn z tego dla spoecznoci lokalnych. Chodzi tu gównie o zwikszanie bezpieczestwa energetycznego, generowanie nowych miejsc pracy zwaszcza na obszarach wiejskich, w doradztwie oraz handlu. OZE, wedug definicji zawartej w Dyrektywie Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/28/WE, oznacza energi z odnawialnych róde niekopalnych, a mianowicie energi wiatru, energi promieniowania sonecznego, energi aerotermaln , geotermaln , hydrotermaln , energi oceanów, hydroenergi , energi pozyskiwan z biomasy, gazu pochodz cego z wysypisk mieci, oczyszczalni cieków i ze róde biologicznych (biogaz). Wedug struktury pozyskiwania energii odnawialnej najwikszym udziaem charakteryzuje si biomasa staa, jej udzia w UE-27 w 2010 r. wyniós 48,5%, w Polsce 85,6%26. Definicja biomasy wedug Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/28/WE oznacza: ulegaj c biodegradacji cz produktów, odpadów lub pozostaoci pochodzenia biologicznego z rolnictwa ( cznie z substancjami rolinnymi i zwierz cymi), lenictwa i zwi zanych dziaów przemysu, w tym ryboówstwa i akwakultury, a take ulegaj c biodegradacji cz odpadów przemysowych i miejskich. Biomasa pochodzenia rolniczego uwaana jest za najwikszy rezerwuar energetyczny27. Z tego te wzgldu Polska postrzegana jest jako kraj, który moe mie istotny udzia w produkcji biomasy na cele energetyczne w UE28. W zalenoci od stopnia powizania z produkcj surowca ywnociowego oraz biorc pod uwag róny stopie przetwarzania biomasy mona wyróni: zasoby pierwotne, które tworz roliny powstae w procesie produkcji rolnej i jednoczenie wpywajce na poziom produkcji ywnoci. Do tej grupy przypisuje si takie roliny, jak: zboa, rzepak, sonecznik, buraki cukrowe i pastewne, ziemniaki. Kolejn grup tworz wieloletnie roliny uprawiane na cele energetyczne, które tym samym nie wpywaj w sposób bezporedni na poziom produkcji ywnoci,. 26. Energia ze róde odnawialnych w 2011 r., GUS, Warszawa 2012, s. 24. Faber A. Uprawa rolin energetycznych a wykorzystanie rolniczej przestrzeni produkcyjnej w Polsce, Studia i Raporty IUNG-PIB, z. 11, Puawy 2008. 28 Wyniki Projektu Komisji Europejskiej REFUEL (2007) wskazuj, e Polska moe dostarczy 12% potencjau produkcji biomasy na cele energetyczne w UE. 27. 32.

(35) ale oddziauj na ni w sferze zasobów, midzy innymi poprzez wykorzystanie gleb na inny cel ni produkcja ywnoci. Do tej grupy zalicza si roliny, takie jak wierzba, topola, miskant. Dodatkowo do tej grupy mona zaliczy som zboow i rzepakow oraz nadwyki biomasy z trwaych uytków zielonych, nie wykorzystanych w produkcji zwierzcej. Do kolejnej grupy zalicza si odpady i pozostaoci z produkcji rolnej i przetwórstwa rolno-spoywczego (odchody zwierzce i pozostaoci organiczne)29. Naley mie na uwadze, e rolnictwo to nie tylko baza surowcowa dla produkcji bioenergii, ale te i zaplecze do produkcji energii odnawialnej. Spodziewany rozwój instalacji przetwarzajcych energi, takich jak biogazownie, siownie wiatrowe oraz brykieciarnie, jest szans na aktywizacj ekonomiczn rolnictwa i obszarów wiejskich30. Z uwagi na wspomniane korzyci wspierania rozwoju odnawialnych zasobów stao si wanym celem polityki Unii Europejskiej. Strategia opublikowana w 1997 roku w Biaej Ksidze Komisji Europejskiej, dotyczca rozwoju odnawialnych róde energii w krajach UE, jest odzwierciedleniem zaangaowania polityki w t dziedzin i tworzy podstaw do dziaa na poziomie unijnym. Ze wzgldu na znaczcy potencja produkcji biomasy rolniczej w Polsce i moliwo jego wykorzystania w produkcji energii odnawialnej naley spodziewa si, e ten kierunek produkcji bdzie mia istotny wpyw na gospodark roln. Wykorzystanie biomasy wpisuje si wic w kluczowe zaoenia polityki rolnej i gospodarczej naszego pastwa. W Polsce cigle w niewielkim stopniu wykorzystuje si zasoby energii odnawialnej, zwaszcza biorc pod uwag cele wska nikowe okrelone na 2020 rok, co wskazuje na zasadno podjtego zagadnienia. Udzia odnawialnych róde w produkcji energii na wiecie w roku 2010 wynosi ok. 17-18% (ok. 9% z biomasy tradycyjnej31, ok. 8% z nowocze-. 29. Koryciska K., Stan rozwoju sektora bioenergii, [w:] Odnawialne róda energii nowym wyzwaniem dla obszarów wiejskich w Polsce, FAPA, Opole 2009. 30 Matyka M., Rolnictwo a odnawialne róda energii-szanse i zagroenia [w:] Z bada nad rolnictwem spoecznie zrównowaonym [11], Raport PW nr 3, IERiG -PIB, Warszawa 2011. 31 To jest: nieprzetworzona staa biomasa, cznie z odpadami rolniczymi, odchodami zwierzcymi, produktami lenymi. 33.

(36) snych róde energii32)33. W przypadku UE-27 wska nik ten ksztatowa si na poziomie 20,1%, podczas gdy w Polsce by o poow mniejszy – 10,2%34.. Wykres 3. Udzia energii ze róde odnawialnych w pozyskaniu energii z paliw kopalnych w latach 2002-2010. ródo: Energia ze róde odnawialnych w 2011 r. GUS, Warszawa 2012, s. 22.. Gospodarka energetyczna Polski opiera si gównie na rodzimym wglu. Udzia wgla w dostawach energii pierwotnej wynosi 55%, a w produkcji energii elektrycznej a 90%. W Polsce zoa wgla kamiennego ulegaj wyczerpaniu. Jego operacyjne zasoby w pokadach moliwych do eksploatacji przy rocznym wydobyciu 70 mln ton wystarcz na 30 lat. Podobnie rysuje si sytuacja w przypadku wgla brunatnego; szacuje si, e za niespena 30 lat wyczerpi si. 32. To jest: biomasa na cele energetyczne i ciepownicze, energia wodna, wiatrowa, soneczna i geotermalna. 33 Martinot E., Renewables, Global Futures Report 2013, REN21 Renewable Energy Policy Network for the 21st Century, Paris 2013, s. 15. 34 Energia ze róde odnawialnych w 2011 r, GUS, Warszawa 2012. 34.

(37) jego pokady35. S to przesanki, zwaszcza w dobie wyzwa w zakresie ogranicze zasobów kopalnianych, zmian klimatu i ochrony rodowiska, do poszukiwania pokrycia zapotrzebowania na energi z wykorzystaniem surowców odnawialnych. Uzalenienie energetyki od kopalin sprawia, e Polsce trudno bdzie zrealizowa zobowizania w zakresie ograniczenia emisji gazów cieplarnianych. Równolegle Polska w znacznym stopniu uzaleniona jest od importu surowców energetycznych. Z importu pochodzi 95% ropy naftowej i ok 2/3 gazu ziemnego, gdzie wikszo jest importowana od jednego dostawcy: Rosji. Na tej podstawie dywersyfikacja róde energii wydaje si niezbdna36. W Polsce podstawowym ródem energii odnawialnej jest biomasa oraz w duo mniejszym stopniu energia wody, ich udzia w 2010 r. wynosi odpowiednio 85,6% i 3,7% (GUS 2012). Jeszcze mniejsze znaczenie ma energia wiatru, energia geotermalna, promieniowania sonecznego, co zostao przedstawione w poniszej tabeli.. Tabela 4. Struktura pozyskania energii odnawialnej w Polsce wg róde w latach 2005-2010 (w %) Wyszczególnienie Biomasa staa Energia promieniowania sonecznego Energia wody Energia wiatru Biogaz Biopaliwa Energia geotermalna Odnawialne odpady. 2005 91,6. 2006 90,8. 2007 91,6. 2008 87,7. 2009 86,1. 2010 85,6. 0,0. 0,0. 0,0. 0,0. 0,0. 0,1. 4,2 0,3 1,2 2,6 0,2 0,0. 3,7 0,5 1,3 3,5 0,3 0,0. 3,9 0,9 1,3 2,1 0,2 0,0. 3,4 1,3 1,8 5,5 0,2 0,0. 3,4 1,5 1,6 7,1 0,2 0,0. 3,7 2,1 1,7 6,7 0,2 0,0. ródo: Energia ze róde odnawialnych w 2011 r. GUS, Warszawa 2012.. W Polsce wykorzystanie biopaliw w energetyce rozwija si najszybciej, ich udzia wzrós z 2,6% w 2005 r. do 6,7% w 2010 r. Wedug Rozporzdze Ministerstwa Gospodarki z dn. 14.VIII.2008 r. oraz projektu rozporzdzenia podpisanego w dn. 18.X.2012 r. oczekuje si, e ilo biomasy pochodzenia. 35. Nowicki M., Niewyczerpywalna energia w wiecie wyczerpywalnych kopalin, artyku dostpny na stronie Centrum Strategii Energetycznych, zamieszczony 07.12.2012 r. http://cse.ibngr.pl/niewyczerpalna_energia_w_swiecie_wyczerpywalnych_kopalin/. 36 Polityki Energetyczne Pastw MAE, Polska 2011 Przegld, OECD/IEA, 2011. 35.

(38) rolniczego bdzie stopniowo wzrasta. Spodziewany udzia biomasy w produkcji energii elektrycznej zosta przedstawiony na poniszym wykresie.. Wykres 4. Udzia biomasy pochodzenia rolniczego przeznaczonej na produkcj energii elektrycznej. ródo: Opracowano na podstawie Rozporz dze Ministerstwa Gospodarki z 14 sierpnia 2008 roku37 i projektu rozporz dzenia Ministerstwa Gospodarki podpisanego 18 padziernika 2012 roku38.. 37. Rozporzdzenie Ministerstwa Gospodarki z dnia 14 sierpnia 2008 r. w sprawie szczegóowego zakresu obowizków uzyskania i przedstawienia do umorzenia wiadectw pochodzenia, uiszczenia opaty zastpczej, zakupu energii elektrycznej i ciepa wytworzonych w odnawialnych ródach energii oraz obowizku potwierdzania danych dotyczcych iloci energii elektrycznej wytworzonej w odnawialnym ródle energii. 38 Projekt rozporzdzenia Ministerstwa Gospodarki w sprawie szczegóowego zakresu obowizków uzyskania i przedstawienia do umorzenia wiadectw pochodzenia, uiszczenia opaty zastpczej, zakupu energii elektrycznej i ciepa wytworzonych w odnawialnych ródach energii oraz obowizku potwierdzania danych dotyczcych iloci energii elektrycznej wytworzonej w odnawialnym ródle energii, Rozporzdzenie podpisane przez Ministra Gospodarki w dniu 18 pa dziernika 2012 r. oraz skierowane w dniu 19 pa dziernika 2012 r. do publikacji. 36.

(39) Zaangaowanie zasobów rolniczych w produkcj OZE wpisuje si w koncepcj wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich przedstawiono w rzdowym dokumencie pt. Zarys kierunków rozwoju obszarów wiejskich39. Przyjto zaoenie, i w przypadku rolnictwa, funkcja spoeczna i ekonomiczna obszarów wiejskich nie jest ju utosamiana wycznie z produkcj surowców ywnociowych i zapewnieniem miejsca dla tej produkcji. W szczególnoci oczekuje si, e rolnictwo w coraz wikszym stopniu bdzie dostarczycielem innych dóbr i realizacji funkcji znaczcych dla caego spoeczestwa. Przy czym nowe dziaalnoci powinny zapewni zrównowaony rozwój spoeczny i gospodarczy, tj. z uwzgldnieniem zasobów przyrodniczych, krajobrazowych i kulturowych wsi. Istotn rol peni równie kapita ludzki i spoeczny. Wród kierunków rozwoju obszarów wiejskich uwzgldnia si wykorzystanie rolniczej przestrzeni produkcyjnej do produkcji energii ze róde odnawialnych. W dokumencie tym podkrelono równie, i ten kierunek wykorzystania biomasy powinien wpyn pozytywnie na popraw gospodarki rolnej. Ze wzgldu na potencja rolnictwa i obszarów wiejskich w dostarczaniu surowców do produkcji energii odnawialnej oraz terenu pod inwestycje z tym zwizane, jak równie korzyci pyncych dla spoecznoci rolniczej, uznano za istotne przedstawienie dokumentów strategicznych w tej dziedzinie. Odniesiono si zarówno do prawodawstwa unijnego, jak i polskiego. Analiza dokumentów strategicznych i regulacji wskae midzy innymi na sposoby wspierania rozwoju tego kierunku produkcji rolniczej i postulowane zaangaowanie zasobów rolniczych do produkcji OZE oraz zmian podejcia do problematyki wpywu OZE na sektor ywnociowy. Naley doda, i w opracowaniu szczególn uwag powicono potencjalnym interakcjom wzrostu zaangaowania rolnictwa w produkcj surowców do wytwarzania OZE z uwzgldnieniem bezpieczestwa ywnociowego i potencjalnego wpywu na rodowisko, w tym na zasoby gleby i wody.. . 39. Zarys kierunków rozwoju obszarów wiejskich, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa, 3.02.2009 r. 37.