Uwarunkowania narkomanii młodzieży: klucz jest ukryty w rodzinie

Marek A. Motyka

Uwarunkowania narkomanii młodzieży:

klucz jest ukryty w rodzinie

Wprowadzenie

Truizmem jest twierdzenie, że zażywanie środków psychoaktywnych przez jednego członka rodziny ma wpływ na pozostałych jej członków, podobnie jak podkreślanie kluczowej roli rodziny w prawidłowym rozwoju dziecka¹. Jednak – powołując się na zdanie Mariny Barnard – należy przyznać, że są to truizmy w dużej mierze ignorowane². W niemal każdym raporcie z badań zjawiska narkomanii – zarówno o zasięgu krajowym, jak i międzynarodowym – ich autorzy podkreślają znaczenie rodzinnych czynników sprzyjających nasilaniu się tego zjawiska. Wskazywane uwarunkowania, niestety, wydają się raczej mnożyć niż ulegają redukcji. Rodzinne przyczyny sięgania po narkotyki to dorastanie w środowisku dysfunkcyjnym (alkoholizm, narkomania, przemoc)³, nieodpowiedzialne zachowania rodziców i modelowanie przez nich używania

1 Zob. M. Filip, I. Karnas, Środowisko rodzinne a uzależnienia wśród dzieci i młodzieży, w: W. Walc (red.), Uzależnienia wśród dzieci i młodzieży. Wybrane problemy, Rzeszów 2016, s. 96–111; R.D.B. Velleman, L.J. Templeton, A.G. Copello, The role of the family in preventing and intervening with substance use and misuse: a comprehensive review of family interventions, with a focus on young people, „Drug and Alcohol Review” 2005, t. 24, nr 2, s. 93–109.

2 Zob. M. Barnard, Drugs in the family. The impact on parents and siblings, York 2005, s. 1.

3 Zob. United Nations Office on Drugs and Crime, World drug report 2016, Vienna 2016, s. 92.

Społeczeństwo i Rodzina nr 56 (3/2018) / s. 110–124 / ISSN 1734-6614 / © by WZPiNoS KUL

środków psychoaktywnych, konflikty między rodzicami a dzieckiem, zbyt libe- ralne lub nazbyt surowe rodzicielstwo, słabe zaangażowanie w sprawy dziecka i jego wychowanie, niewystarczająca kontrola nad jego zachowaniami⁴. Wzrosła także liczba migracji w celach zarobkowych, co przełożyło się na zubożenie relacji między rodzicami a dziećmi oraz na wzrost ryzykownych zachowań obserwowanych u adolescentów⁵. Badacze zwracają ponadto uwagę na niedo- stateczną opiekę nad dzieckiem jako rezultat psychicznej nieobecności rodziców nadmiernie zaabsorbowanych mediami bądź nowymi technologiami⁶. Niski poziom świadomości dorosłych w zakresie zabezpieczania potrzeb dziecka, deficyty pedagogiczne, a przy tym podejmowanie niewłaściwych zachowań i przyjmowanie liberalnych lub choćby obojętnych stanowisk wobec narkotyków mogą sprzyjać antyzdrowotnym zachowaniom dorastających członków rodziny⁷. W niniejszym artykule przedstawiono sprzyjające zażywaniu środków psy- choaktywnych uwarunkowania zidentyfikowane w trakcie badań w środowisku rodzinnym młodzieży z województwa podkarpackiego. Wyróżniono ponadto oddziaływania rodziny mogące stanowić ochronę przed narkotykową inicjacją.

Informacje o badaniu

Zaprezentowane dane stanowią istotną część wyników uzyskanych w ramach sze- roko zakrojonych badań, których celem było ustalenie społeczno-kulturowych uwarunkowań narkomanii wśród młodzieży województwa podkarpackiego.

W celu ograniczenia błędów i uzyskania miarodajnych wyników zastosowano triangulację metod badawczych: analizę danych zastanych, badania ilościowe i badania jakościowe. W ramach pierwszej metody przeprowadzono wtórną analizę raportów z badań zjawiska narkomanii zrealizowanych w wojewódz- twie w ostatnich dwóch dekadach. W ramach badań ilościowych zgromadzono materiał empiryczny od uczniów szkół ponadgimnazjalnych. W badaniach tych zastosowano warstwowo-losowy dobór respondentów. W pierwszej kolejności

4 Zob. United Nations Office on Drugs and Crime, World drug report 2015, Vienna 2015, s. 19.

5 Zob. K. Tarka, Sytuacja dziecka w rodzinie migracyjnej, „Studia i Prace Pedagogiczne”

2014, nr 1, s. 177–178.

6 Zob. P.T. Nowakowski, Rodzina w społeczeństwie informacyjnym. Integracja czy dez- integracja?, „Ethos” 2005, nr 1/2 (69/70), s. 380.

7 Zob. A. Dworak, Konieczność edukacji zdrowotnej w systemie zagrożeń zdrowia dzieci i młodzieży, „Problemy Higieny i Epidemiologii” 2018, t. 99, nr 2, s. 100.

wylosowano miejscowości, w których zamierzano przeprowadzić badania, a następnie, korzystając ze spisu szkół, wylosowano placówki edukacyjne, w któ- rych rozprowadzono ankiety wśród uczniów jednego oddziału każdego rocznika (klasy I, II i III; w technikach dodatkowo IV klasa). W rezultacie zgromadzono dane od 2273 uczniów z 27 szkół województwa. Badania zrealizowano w roku szkolnym 2015/2016. W ramach badań jakościowych przeprowadzono wywiady z 61 osobami przyznającymi się do zażywania narkotyków. Dane zebrano od osób podejmujących terapię uzależnień w placówkach zatrudniających badacza na etacie terapeuty uzależnień oraz od osób zgłaszających problemy narkoty- kowe w ramach jego konsultacji indywidualnych. Materiał badawczy groma- dzono w latach 2014–2018.

Dla realizacji badań ilościowych uzyskano aprobatę Wojewódzkiego Kura- tora Oświaty. W badaniach skoncentrowano się na grupie respondentów między 15. a 24. rokiem życia (granice młodości wyznaczone dla celów statystycznych przez Organizację Narodów Zjednoczonych)⁸. Pomiary były prowadzone osobi- ście przez autora badań bez obecności nauczycieli. Zarówno badania ankietowe, jak i wywiady zostały zrealizowane za zgodą wszystkich uczestników.

Omówienie wyników badań

Analiza danych zastanych

Dane o zażywaniu narkotyków przez mieszkańców województwa podkarpac- kiego można uzyskać z kilku źródeł. W prowadzonych cyklicznie badaniach w ramach projektu Diagnoza społeczna ustalono, że odsetek osób przyznających się do zażywania narkotyków w latach 2000–2015 początkowo znacząco wzrastał (od 0,4 proc. w 2000 roku do 1,4 proc. w 2005 roku), w 2007 roku zarejestrowano spadek (1 proc.) oraz stabilizację wskazań w pomiarach z lat 2009 i 2011, następ- nie dalszą redukcję zjawiska w 2013 roku (0,7 proc.) i ponowny niewielki wzrost w 2015 roku (0,9 proc.)⁹. W analizowanym raporcie nie uwzględniono – roz- dzielnie dla każdego województwa – podziału respondentów na grupy wiekowe.

8 Zob. United Nations Department of Economic and Social Affairs, Definition of youth, https://www.un.org/esa/socdev/documents/youth/fact-sheets/youth-definition.pdf (7 lipca 2018).

9 Zob. J. Czapiński, Indywidualna jakość i styl życia, w: J. Czapiński, T. Panek (red.), Diagnoza społeczna 2015: warunki i jakość życia Polaków. Raport, Warszawa 2015, s. 298.

Ogólnopolskie dane wskazują jednak, że najwyższy odsetek potwierdzających zażywanie narkotyków to osoby w przedziale 16–24 lata¹⁰. W Diagnozie społecz- nej nie ustalono, niestety, przyczyn sięgania po narkotyki, a skoncentrowano się jedynie na skali występowania zjawiska.

Więcej danych na temat rodzinnych uwarunkowań sięgania po narkotyki można znaleźć w raporcie z badań zrealizowanych w województwie podkar- packim w 2011 roku w ramach projektu ESPAD (Europejski Program Badań Szkolnych nad Używaniem Alkoholu i innych Substancji Psychoaktywnych).

Autorzy tego pomiaru poddali analizie dane zebrane od 2094 uczniów trzecich klas gimnazjum (44 proc.) i drugich klas szkół ponadgimnazjalnych (56 proc.).

W przywołanych badaniach własne kontakty z marihuaną – najpopularniejszym narkotykiem wśród młodzieży – potwierdził co piąty gimnazjalista i co dziesiąta gimnazjalistka oraz niemal połowa chłopców i co piąta dziewczyna ucząca się w drugiej klasie szkoły ponadgimnazjalnej. Ustalono również, że dla większości uczniów inicjacja narkotykowa (marihuaną lub haszyszem) miała miejsce na etapie nauki w gimnazjum. Uzyskano ponadto dane na temat używania innych narkotyków¹¹, jednak ze względu na ograniczone możliwości niniejszego arty- kułu przywołano wyłącznie dane najistotniejsze dla przedstawianych analiz.

Na pytania dotyczące relacji w rodzinie respondentów około połowa pięt- nastolatków przyznała, że ich rodzice nie określili zasad dotyczących zachowań w domu i poza nim, a w przypadku około 16 proc. rodzice rzadko bądź nigdy nie interesowali się, z kim dzieci spędzają czas poza domem. Co trzynasty respon- dent wskazywał na deficyty w zakresie opieki ze strony rodziców, a 25 proc.

piętnastolatków i niemal 30 proc. siedemnastolatków wskazywało niedostatek wsparcia emocjonalnego. Przy tym co dziesiąty gimnazjalista przypuszczał, że palenie przez niego marihuany zostałoby zaaprobowane przez jego ojca, podob- nie stwierdziło 8 proc. uczniów szkół ponadgimnazjalnych. Warto też zaznaczyć, że analogiczny odsetek badanych nie potrafił określić przypuszczalnej reakcji rodziców na ich ewentualne narkotykowe eksperymenty, co może sugerować brak obowiązujących w domach respondentów jasnych i jednoznacznych zasad odnoszących się do używania środków psychoaktywnych¹². Po zestawieniu ze sobą zmiennych określających relacje z rodzicami oraz wskazań zażywania

10 Zob. tamże.

11 Zob. Instytut Psychologii Zdrowia PTP, Picie alkoholu i używanie narkotyków przez młodzież szkolną na terenie województwa podkarpackiego. Raport z badania, Warszawa, wrzesień 2011, s. 163–210.

12 Zob. tamże, s. 248–249.

narkotyków ustalono, że silne poczucie kontroli ze strony rodziców sprzyja niższym wskazaniom zażywania środków psychoaktywnych wśród uczniów.

Analogiczne dane uzyskano, badając związki między poczuciem wsparcia ze strony rodziców a używaniem narkotyków: im mniejsze poczucie wsparcia ze strony rodziców, tym większe nasilenie używania tych środków¹³.

W badaniach zrealizowanych wśród uczniów szkół ponadgimnazjalnych (N=1135) jednego z większych miast województwa podkarpackiego, których celem było poznanie stosunku młodzieży do zażywania tzw. dopalaczy, ustalono związki między częstotliwością rozmów prowadzonych przez respondentów z rodzicami a wskazaniami zażywania przez uczniów nowych narkotyków.

Wśród młodzieży potwierdzającej codzienne rozmowy z rodzicami, do zaży- wania tych środków przyznało się 11 proc., wśród prowadzących takie rozmowy rzadko – 23 proc, natomiast wśród wskazujących brak rozmów z rodzicami zażywanie „dopalaczy” zaznaczyło 39 proc. W badaniach tych ustalono rów- nież, że młodzież, która otrzymuje od rodziców wyższe kieszonkowe, częściej potwierdza zażywanie „dopalaczy” niż ci, którzy dysponują niższymi kwotami¹⁴. Analogiczne wyniki ustalono w innych badaniach zrealizowanych w Przemyślu wśród gimnazjalistów (N=838). Analiza danych potwierdziła ponadto, że zacho- dzą związki między wskazaniami zażywania środków odurzających a obecnością rodziców w domu bądź ich brakiem: dzieci, których rodzice wyjeżdżają do pracy za granicę oraz dzieci wychowujące się w rodzinach niepełnych częściej potwier- dzały używanie środków psychoaktywnych (tytoniu, alkoholu, narkotyków) niż dzieci z rodzin pełnych i tych, w których rodzice nie opuszczają długotrwale domu¹⁵. Powyższe wyniki potwierdzają istotną rolę stałej kontroli rodzicielskiej, zarówno pod postacią ich obecności w domu, monitoringu wydatków dziecka oraz codziennych rozmów pozwalających rodzicom na orientację w sytuacji dziecka, a jednocześnie dających dziecku poczucie bycia monitorowanym, jak też pod postacią upewniania go o swym zainteresowaniu i sprawowania odpo- wiedzialnej pieczy rodzicielskiej.

13 Zob. tamże, s. 280–281.

14 Zob. M. Motyka, Dopalacze wśród młodzieży przemyskich szkół średnich, „Problemy Higieny i Epidemiologii” 2013, t. 94, nr 2, s. 209–213.

15 Zob. tegoż, Zachowania ryzykowne przemyskich gimnazjalistów, „Problemy Higieny i Epidemiologii” 2016, t. 97, nr 3, s. 244.

Badania ilościowe

W badaniach ankietowych uczestniczyło 2273 uczniów, z czego 54 proc. stano- wiły dziewczęta, a 46 proc. chłopcy. Większość respondentów pochodziła ze środowisk wiejskich (64 proc.), w próbie znalazło się nieco więcej licealistów (53 proc.) niż uczniów szkół technicznych (47 proc.). Spośród uczestników badań, 31 proc. potwierdziło, że ma już za sobą narkotykową inicjację, przy czym zdecydowana większość uczniów (30 proc.) przyznawała się do palenia marihuany. Zażywanie innych środków odurzających (najczęściej amfetaminy,

„dopalaczy”, ecstasy, kokainy i leków OTC) zaznaczyło 9 proc. Część uczniów potwierdzała naprzemienne używanie różnych środków psychoaktywnych. Po narkotyki sięgało znacznie więcej chłopców (38 proc.) niż dziewcząt (26 proc.).

W celu ustalenia rodzinnych uwarunkowań zażywania narkotyków sformu- łowano problemy badawcze, na które odpowiedzi podjęto się ustalić w ramach prowadzonych badań. Podczas analizy danych sprawdzono związki zachodzące między wskazaniami zażywania narkotyków a wychowywaniem się respondenta w rodzinie niepełnej, mieszkaniem podczas nauki poza domem rodzinnym, wyjazdami rodziców do pracy za granicę, samopoczuciem w środowisku rodzin- nym oraz częstotliwością rozmów z rodzicami.

Wśród uczniów wychowywanych przez oboje rodziców kontakty z narko- tykami potwierdziło 30 proc., podczas gdy pośród dorastających w rodzinach niepełnych (rozwód lub śmierć jednego z rodziców) zażywanie narkotyków wskazało 39 proc. Uczniowie mieszkający z rodzicami rzadziej zaznaczali kon- takty z tymi środkami (31 proc.) niż ci, którzy w trakcie nauki mieszkali poza domem rodzinnym, tj. na stancjach, w internatach, u dalszej rodziny (w gru- pie tej osoby po inicjacji narkotykowej stanowiły 43 proc.). Dzieci rodziców migrujących do pracy za granicę częściej potwierdzały sięganie po narkotyki (37 proc.) niż te, których rodzice nie opuszczają długotrwale domu (27 proc.).

Dzieci potwierdzające doświadczanie dyskomfortu emocjonalnego w domu rodzinnym (przemoc, uzależnienie, brak wsparcia, obojętność lub nadmierna kontrola) znacznie częściej wskazywały, że zażywają środki odurzające (46 proc.) niż uczniowie potwierdzający stabilną sytuację emocjonalną (29 proc.).

Szczególnie interesujące okazały się związki zachodzące między częstotliwo- ścią rozmów respondentów z rodzicami a sięganiem przez nich po różne środki psychoaktywne. Uzyskane wyniki zaprezentowano w tabeli 1.

Tabela 1. Częstotliwość rozmów z rodzicami / używanie środków psychoaktywnych Częstotliwość rozmów

z rodzicami zawsze nie

o wszystkim

tylko kiedy pytają

nie

rozmawiam Istotność

Używanie środków psychoaktywnych Papierosy 12% 21% 26% 32% p≤0,001

Alkohol 47% 64% 68% 74% p≤0,001

Marihuana 18% 26% 35% 44% p≤0,001

Inne

narkotyki 4% 7% 10% 17% p≤0,001

Przedstawione dane wskazują na wyraźne różnice w deklaracjach używania wybranych środków psychoaktywnych występujące wraz z ubożeniem relacji z rodzicami. Wyniki sugerują, że codzienne rozmowy mogą stanowić zasadniczy czynnik chroniący dziecko przed podejmowaniem ryzykownych zachowań.

Wśród respondentów wskazujących brak rozmów z rodzicami zidentyfikowano najwyższe wskazania palenia tytoniu, spożywania alkoholu, palenia marihuany (ujętej w osobną kategorię, ponieważ dla wielu badanych nie jest ona narkoty- kiem!) i zażywania innych narkotyków.

Ustalono ponadto związki między częstotliwością rozmów z rodzicami a przyjmowanym przez młodzież stanowiskiem wobec narkotyków. Stanowi- sko to określono, zadając pytania o postrzeganie narkotyków pod względem bezpieczeństwa ich używania oraz o stosunek wobec legalizacji marihuany.

Wyniki przedstawiono w tabelach 2 i 3.

Tabela 2. Częstotliwość rozmów z rodzicami / postrzeganie narkotyków Częstotliwość rozmów

z rodzicami zawsze nie

o wszystkim tylko kiedy

pytają nie

rozmawiam Istotność

Stosunek do narkotyków są bezpieczne 13% 16% 27% 33%

p≤0,001 nie są

bezpieczne 87% 84% 73% 67%

Tabela 3. Częstotliwość rozmów z rodzicami / stanowisko wobec legalizacji marihuany

Częstotliwość rozmów

z rodzicami zawsze nie

o wszystkim tylko kiedy

pytają nie

rozmawiam Istotność

Stosunek do legaliza

cji za legalizacją 32% 36% 49% 57%

p≤0,001 przeciwko

legalizacji 68% 64% 51% 43%

Powyższe zestawienia wskazują, że częstotliwość rozmów z rodzicami wydaje się pełnić zasadniczą rolę w przyjmowaniu przez adolescentów liberal- nych bądź mniej liberalnych stanowisk wobec środków odurzających. Ustalono ponadto jeszcze inną ciekawą zależność: uczniowie potwierdzający regularne rozmowy z rodzicami rzadziej wskazują na znajomości z osobami zażywają- cymi narkotyki niż uczniowie zaznaczający redukcję lub brak takich rozmów.

W jednym z pytań kwestionariusza poproszono respondentów o odpowiedź na pytanie, czy posiadają znajomych zażywających narkotyki. W odpowiedziach 60 proc. uczniów potwierdziło, że w ich gronie rówieśniczym znajdują się takie osoby. Dane te zestawiono z częstotliwością rozmów z rodzicami (tabela 4).

Tabela 4. Częstotliwość rozmów z rodzicami / posiadanie znajomych zażywają- cych narkotyki

Częstotliwość rozmów

z rodzicami zawsze nie

o wszystkim tylko kiedy

pytają nie

rozmawiam Istotność

Zażywający znajomi

Znam takie

osoby 47% 57% 65% 71%

p≤0,001

Nie znam 53% 43% 35% 29%

Przeprowadzenie analizy danych empirycznych potwierdziło występowanie związków istotnych statystycznie między częstotliwością rozmów z rodzicami a posiadaniem znajomych zażywających narkotyki. Dane te sugerują, że regu- larne zainteresowanie rodziców sprawami dziecka może sprzyjać zarówno kontroli zachowań oraz stanowisk, jakie dziecko przyjmuje wobec zjawisk i faktów społecznych (w tym wypadku środków psychoaktywnych), jak też

pozwala na monitorowanie środowiska rówieśniczego dziecka. Poczucie stałego zainteresowania i kontroli ze strony rodziców mogą z kolei sprzyjać przestrze- ganiu przez dziecko zasad chroniących przed ryzykownymi aktywnościami (np.

niepodejmowania bliższych relacji z osobami zażywającymi narkotyki, unikania spotkań towarzyskich, w czasie których środki takie są używane, odmawiania przyjęcia narkotyku).

Badania jakościowe

W przeprowadzonych wywiadach część pytań zadanych respondentom odnosiła się bezpośrednio do ich środowiska rodzinnego. Interesujące kwestie w niniej- szych dociekaniach to ustalenie, czy respondenci byli wychowywani przez oboje rodziców, czy w rodzinach były lub są osoby uzależnione, a także poznanie okoliczności i wieku inicjacji narkotykowej oraz wpływu wymienionych uwa- runkowań na zażywanie narkotyków przez samych badanych. W wywiadach uczestniczyło 49 mężczyzn i 12 kobiet, spośród których 15 to osoby jeszcze uczące się (w wieku do 19. roku życia), a 46 badanych to młodzież nieco starsza, w przedziale od 20. do 24. roku życia. U większości respondentów zdiagnozo- wano uzależnienie od wielu substancji psychoaktywnych.

W rodzinach niepełnych wskutek rozwodu, śmierci jednego z rodziców lub z powodu samotnego rodzicielstwa/macierzyństwa wychowywało się 36 uczestników wywiadów. Przedstawiona poniżej wypowiedź jednego z respon- dentów pokrywa się z większością relacji uzyskanych w tej grupie: „Swojego ojca nie znam. Mam nadzieję, że moja córka tak nie będzie miała. Dziewczyna, z którą ją mam, zabrała małą i odeszła do rodziców. W naszym domu często było ciężko, jedzenie było zawsze ok, ale ciuchy nosiłem ze szmatowa. Matka czasem pracowała, to znaczy jeździła na granicę i przemycała cygary i alkohol z Ukrainy, a jak im ucięli przemyt, to też jeździła i skupowała od Ukraińców po polskiej stronie” (respondent 2).

Na pytanie o występowanie w rodzinie problemu uzależnienia dwie trzecie respondentów (39 osób) potwierdziło, że w ich rodzinach były lub są osoby uzależnione od alkoholu i narkotyków. Wiele wypowiedzi wskazywało na dora- stanie w takim środowisku: „Matka często piła, mówiła, że musi się uspokoić, bo na granicy jest coraz bardziej nerwowo” (respondent 2); „Rodzice oboje byli uzależnieni – chlali, a brat pił i ćpał, ale dostał duży wyrok i siedział, a ja miesz- kałem tylko ze starymi” (respondent 5); „W domu zawsze były awantury i ćpanie.

Oboje starzy ćpali amfę, brali jakieś leki i czasem palili zioło” (respondentka

7); „Matka to alkoholiczka, a siostra od lat jara zioło” (respondent 15); „Starszy brat palił trawę i w domu często były imprezy” (respondent 36).

Dla wielu badanych inicjacja narkotykowa była ściśle związana ze środo- wiskiem, w jakim się wychowywali. Wstrząsającej wypowiedzi udzieliła jedna z respondentek: „Miałam wtedy 10 lat. Siedziałam w domu z ojcem, a matki nie było już kilka dni i nie wiedziałam, co się stało i bałam się o nią. Zawsze wtedy się bałam. Ojciec handlował amfą, teraz to wiem i cały czas ktoś do nas przyłaził i wychodzili z ojcem do łazienki. Potrafili tam siedzieć po kilka godzin nawet, a wychodzili tylko, jak im brakowało fajek. Matka też ćpała, ale ją babka zabierała na odwyki albo sama gdzieś uciekała. Stary miał najebane na punkcie porządku i jak sobie przyćpał, to ciągle coś robił, ale zajmował się jakimiś pier- dołami, a w domu i tak był ciągle syf. Powiedziałam mu wtedy, żeby posprzątać, to matka wróci, a on mi rzucił samarkę z prochem i powiedział «zeżryj trochę i sama posprzątaj». I wzięłam, chciałam zjeść mokrym palcem, ale on zaczął się śmiać, wsypał mi trochę do soku i dał wypić” (respondentka 7). Podobny przykład inicjacji przy udziale członka rodziny przedstawił respondent 17:

„W domu była impreza, którą robił brat. To było kilka tygodni po śmierci mamy.

Było kilku jego kolegów, palili zioło i pili. Nikogo poza nami nie było i siedzia- łem cały czas z nimi. Brat jest starszy o siedem lat. Dał mi kilka chmur zioła”.

Średnia wieku inicjacji narkotykowej respondentów to 15. rok życia, przy czym najniższy wskazywany wiek to 10 lat (respondentka 7), a najwyższy to 20. Jedna trzecia badanych (23 osoby) sięgnęła po narkotyki jeszcze przed ukończeniem 14. roku życia, natomiast u połowy uczestników wywiadów (30 osób) inicjacja miała miejsce między 15. a 17. rokiem życia. Dane te dosyć wyraźnie wskazują na zaniedbania rodzicielskie, potwierdzone ponadto przez respondentów w dalszej części wywiadu.

Deficyty w środowisku rodzinnym (zaniedbania) można również zauważyć analizując wykształcenie respondentów oraz ich sytuację zawodową. Trzynastu badanych zakończyło edukację na etapie szkoły podstawowej, a jednemu z nich nie udało się osiągnąć nawet tego pułapu. Dziewiętnastu ukończyło gimnazja i nie podjęło dalszej nauki, 18 – szkoły zawodowe, jednak bez podjęcia pracy w zawodzie, 10 osób wskazało wykształcenie średnie, a jedna osoba – wyższe.

Tylko troje badanych potwierdziło posiadanie pracy zarobkowej, pozostali nie potrafili podać źródła swego utrzymania. Przedstawione dane mogą wyni- kać z deficytów kapitału społecznego dziedziczonego w znacznej mierze od środowiska rodzinnego lub nabywanego od otoczenia przy sprzyjających ku temu warunkach. Uzyskane dane pozwalają przypuszczać, że w przypadku

uczestników wywiadów okoliczności pozwalające na nabycie owego kapitału – zarówno rodzinne, jak i środowiskowe – były co najmniej mało dogodne.

Omówienie wyników badań

Przed niemal trzema dekadami Judith S. Brook wraz ze zespołem, na podstawie badań zrealizowanych wśród nastolatków, ustalili, że brak emocjonalnych więzi między rodzicami a dzieckiem oraz dewiacyjne postawy i zachowania rodziców stanowią fundamentalne predyktory ryzykownych aktywności adolescentów¹⁶. Rezultaty tych dociekań zostały określone mianem teorii interakcji rodzinnych i posłużyły wielu badaczom zarówno do obserwacji, jak i projektowania kolej- nych pomiarów pozwalających na ustalenie rodzinnych przyczyn sięgania po narkotyki. Liczne badania potwierdziły, że wzorce nabyte w rodzinie mogą sprzyjać sięganiu po środki psychoaktywne, wczesnej inicjacji narkotykowej, a także wyborowi określonej substancji¹⁷. Przedstawiony przez Małgorzatę Przybysz-Zarembę kompleksowy przegląd badań w tym zakresie stanowi cenne kompendium aktualnych rodzinnych uwarunkowań ryzykownych zachowań młodzieży¹⁸. Zaprezentowane dane natomiast – uzyskane w ramach badań empirycznych wśród młodzieży województwa podkarpackiego – są trudnym do zakwestionowania potwierdzeniem zarówno teoretycznych założeń, klinicznych obserwacji poszczególnych jednostek, jak i wcześniejszych pomiarów realizo- wanych w celu ustalenia przyczyn ciągłej popularności środków odurzających.

W opracowaniu przygotowanym w 2004 roku na zlecenie Krajowego Biura ds.

Przeciwdziałania Narkomanii zwrócono uwagę na znikomą liczbę prac empi- rycznych podejmujących problematykę związków między zażywaniem narko- tyków a relacjami z rodzicami¹⁹. Przedstawione w niniejszym artykule dane

16 Zob. J.S. Brook, D.W. Brook, A.S. Gordon, M. Whiteman, P. Cohen, The psychosocial etiology of adolescent drug use: a family interactional approach, „Genetic, Social, and General Psychology Monographs” 1990, t. 116, nr 2, s. 111–267.

17 Zob. M. Jędrzejko, A. Neroj, K.A. Wojcieszek, A. Kowalewska, Teorie uzależnień od substancji psychoaktywnych, w: M. Jędrzejko (red.), Współczesne teorie uzależnień od substancji psychoaktywnych, Pułtusk – Warszawa 2009, s. 104.

18 Zob. M. Przybysz-Zaremba, Uwarunkowania rodzinne zachowań ryzykownych dzieci i młodzieży – analiza wybranych czynników, „Forum Pedagogiczne” 2017, nr 1, s. 139–143.

19 Zob. E. Stępień, K. Kocoń, L. Jakubowska, Psychospołeczne korelaty używania nar- kotyków wśród młodzieży. Przegląd badań z lat 1997–2002, Warszawa 2004, s. 27.

mogą pozwolić na uzupełnienie wskazywanej luki i jednocześnie stanowić bazę wyjściową do projektowania kolejnych badań tego ważnego społecznie zjawiska.

Wyniki uzyskane w omówionych badaniach przy zastosowaniu triangulacji metod badawczych są względem siebie komplementarne i potwierdzają, że zidentyfikowane w środowisku rodzinnym czynniki sprzyjające sięganiu po narkotyki to:

– brak poczucia opieki rodzicielskiej, – niedostatek wsparcia emocjonalnego,

– dorastanie w rodzinie niepełnej (śmierć, rozwód, długotrwała nieobec- ność rodzica w domu),

– wychowywanie się w  rodzinie dysfunkcyjnej (przemoc, ubóstwo, uzależnienia),

– brak zainteresowania rodziców pozaszkolnymi aktywnościami dziecka, – brak ustaleń co do zachowań w domu rodzinnym i poza nim,

– brak jednoznacznych zasad odnoszących się do używania środków psychoaktywnych,

– redukcja rozmów między rodzicami a dzieckiem bądź ich zupełny brak, – używanie środków psychoaktywnych przez członka rodziny.

Za czynniki ochronne należy tym samym uznać:

– codzienne rozmowy rodziców z dzieckiem,

– okazywanie wsparcia i jednoczesne utwierdzanie dziecka w poczuciu kontroli,

– ustalenie czytelnych norm respektowanych przez samych

„ustawodawców”,

– stałe zainteresowanie rodziców sprawami dziecka; aktywnościami (w  domu, poza nim, w  internecie), środowiskiem rówieśniczym, wydatkami.

Wnioski

Obserwacje autora przedstawionych badań i jego doświadczenia z zakresu pro- filaktyki potwierdzają, że rodzina to segment społeczny nierzadko tyleż istotny pod względem ochronnym, co oporny na próby wprowadzania oddziaływań prewencyjnych. Zbyt wielu rodziców funkcjonuje w iluzji, że narkomania ich dziecka nie dotyczy, odgradzając się szczelnie od możliwości zapoznania się z wynikami badań analogicznych do prezentowanych w niniejszym artykule bądź też od uzyskania informacji o zachowaniach mogących wskazywać na

podejmowanie przez dziecko ryzykownych aktywności, a zwłaszcza o czynni- kach chroniących przed ich wyborem.

Wprowadzanie oddziaływań prewencyjnych winno być realizowane z roz- wagą, aby zarówno rodzice, jak i dzieci nie czuły się stygmatyzowane bądź mar- ginalizowane. W ramach programów profilaktycznych istotne jest podkreślanie roli niepatologicznych czynników ryzykownych zachowań (m.in. niedostatecz- nych warunków materialno-bytowych, ubóstwa, migracji zarobkowych), które mogą zainteresować rodziców bardziej niż straszenie ich wszechobecnością narkotyków i osób je zażywających.

Przy tym – jak wskazuje Małgorzata Przybysz-Zaremba – działania profilak- tyczne winny obejmować: „kształtowanie prawidłowej komunikacji w rodzinie, która – od wczesnego okresu życia dziecka – powinna opierać się na rozmowie, wsparciu, zachęcaniu i motywowaniu (dzieci) młodzieży do rozwijania i wyraża- nia własnych myśli, zainteresowań i pomysłów (autonomii) […], podejmowanie przez rodziców wszelkich działań mających na celu utrzymywanie pozytywnych więzi emocjonalnych z dzieckiem […], «wzajemność» rodziców w realizowanym procesie socjalizacji, a w przypadku rozłąki związanej z migracją zarobkową – wzajemne uzupełnianie się i wspieranie”²⁰. Jak zaznacza autorka, we wspo- mnianych oddziaływaniach istotną rolę mogą pełnić szkoły oraz instytucje specjalizujące się w pomaganiu i wspieraniu rodzin, w tym zwłaszcza dzieci i młodzieży zmagających się z różnego rodzaju problemami²¹.

Zidentyfikowanych w prezentowanych badaniach związków między niepra- widłowymi oddziaływaniami rodzinnymi a wskazaniami zażywania narkotyków, jak również propozycji redukcji ryzykownych aktywności nie powinno się bagatelizować.

Bibliografia

Barnard M., Drugs in the family. The impact on parents and siblings, Joseph Rowntree Foundation, York 2005.

Brook J.S., Brook D.W., Gordon A.S., Whiteman M., Cohen P., The psychosocial etiology of adolescent drug use: a family interactional approach, „Genetic, Social, and General Psychology Monographs” 1990, t. 116, nr 2, s. 111–267.

Czapiński J., Indywidualna jakość i styl życia, w: Czapiński J., Panek T. (red.), Dia- gnoza społeczna 2015: warunki i jakość życia Polaków. Raport, Rada Monitoringu Społecznego, Warszawa 2015, s. 183–313.

20 M. Przybysz-Zaremba, dz. cyt., s. 144.

21 Zob. tamże.

Dworak A., Konieczność edukacji zdrowotnej w systemie zagrożeń zdrowia dzieci i młodzieży, „Problemy Higieny i Epidemiologii” 2018, t. 99, nr 2, s. 95–101.

Filip M., Karnas I., Środowisko rodzinne a uzależnienia wśród dzieci i młodzieży, w: Walc W. (red.), Uzależnienia wśród dzieci i młodzieży. Wybrane problemy, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2016, s. 96–111.

Instytut Psychologii Zdrowia PTP, Picie alkoholu i używanie narkotyków przez młodzież szkolną na terenie województwa podkarpackiego. Raport z badania, na zlecenie Regionalnego Ośrodka Polityki Społecznej w Rzeszowie, Warszawa, wrzesień 2011.

Jędrzejko M., Neroj A., Wojcieszek K.A., Kowalewska A., Teorie uzależnień od sub- stancji psychoaktywnych, w: Jędrzejko M. (red.), Współczesne teorie uzależnień od substancji psychoaktywnych, Akademia Humanistyczna im. A. Gieysztora – Oficyna Wydawnicza Aspra-JR, Pułtusk – Warszawa 2009, s. 77–155.

Motyka M., Dopalacze wśród młodzieży przemyskich szkół średnich, „Problemy Higieny i Epidemiologii” 2013, t. 94, nr 2, s. 205–214.

Motyka M., Zachowania ryzykowne przemyskich gimnazjalistów, „Problemy Higieny i Epidemiologii” 2016, t. 97, nr 3, s. 241–250.

Nowakowski P.T., Rodzina w społeczeństwie informacyjnym. Integracja czy dezin- tegracja?, „Ethos” 2005, nr 1/2 (69/70), s. 378–392.

Przybysz-Zaremba M., Uwarunkowania rodzinne zachowań ryzykownych dzieci i młodzieży – analiza wybranych czynników, „Forum Pedagogiczne” 2017, nr 1, s. 137–148.

Stępień E., Kocoń K., Jakubowska L., Psychospołeczne korelaty używania narko- tyków wśród młodzieży. Przegląd badań z lat 1997–2002, Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 2004.

Tarka K., Sytuacja dziecka w rodzinie migracyjnej, „Studia i Prace Pedagogiczne”

2014, nr 1, s. 169–180.

United Nations Department of Economic and Social Affairs, Definition of youth, https://www.un.org/esa/socdev/documents/youth/fact-sheets/youth-definition.

pdf (7 lipca 2018).

United Nations Office on Drugs and Crime, World drug report 2015, United Nations, Vienna 2015.

United Nations Office on Drugs and Crime, World drug report 2016, United Nations, Vienna 2016.

Velleman R.D.B., Templeton L.J., Copello A.G., The role of the family in preventing and intervening with substance use and misuse: a comprehensive review of family interventions, with a focus on young people, „Drug and Alcohol Review” 2005, t. 24, nr 2, s. 93–109.

Abstrakt

Uwarunkowania narkomanii młodzieży: klucz jest ukryty w rodzinie

Artykuł ma charakter empiryczny i stanowi rezultat badań, których celem było usta- lenie uwarunkowań sprzyjających zażywaniu środków odurzających. Zastosowano triangulację metod badawczych: analizę danych zastanych, badania jakościowe i badania ilościowe. W ramach pierwszej metody przeprowadzono wtórną analizę raportów z badań zjawiska narkomanii zrealizowanych w województwie podkarpac- kim w ostatniej dekadzie. W ramach badań jakościowych przeprowadzono wywiady z 61 osobami potwierdzającymi zażywanie narkotyków, w badaniach ilościowych zaś zgromadzono dane od 2273 uczniów ze szkół ponadgimnazjalnych. W artykule przedstawiono sprzyjające sięganiu po narkotyki czynniki zidentyfikowane w śro- dowisku rodzinnym. Zebrane dane są względem siebie komplementarne: określają deficyty w relacjach rodzinnych, wobec których – w celu zapobieżenia rozwojowi zjawiska – należy wprowadzić adekwatne oddziaływania prewencyjne.

Słowa kluczowe: narkomania, młodzież, inicjacja narkotykowa, zaniedbania rodzinne, czynniki chroniące

Abstract

Determinants of drug addiction among youth: the key is hidden in the family

The paper is empirical and results from the research aimed at establishing determi- nants which encourage drug use. The triangulation of research methods was used:

analysis of existing data, qualitative research and quantitative research. Within the first method, the secondary analysis of the last decade’s reports on drug addiction in Podkarpackie province was carried out. As qualitative research part, the interviews with 61 people confirming drug use were conducted, while in quantitative surveys the data were collected from 2273 secondary schools students. The paper describes the factors which contribute to drug use; these factors could be identified in the family environment. The collected sets of data are complementary to each other and they determine deficits in family relationships for which adequate preventive actions should be implemented in order to prevent drug use.

Key words: drug addiction, youth, drug initiation, family negligence, protective factors