Kwestia kosztów transakcyjnych w aspekcie ograniczania ryzyka i stabilizacji produkcji trzody chlewnej

Sebastian Stępień

Kwestia kosztów transakcyjnych w

aspekcie ograniczania ryzyka i

stabilizacji produkcji trzody chlewnej

Roczniki Ekonomiczne Kujawsko-Pomorskiej Szkoły Wyższej w Bydgoszczy 2,

153-164

KWESTIA KOSZTÓW TRANSAKCYJNYCH

W ASPEKCIE OGRANICZANIA RYZYKA I STABILIZACJI

PRODUKCJI TRZODY CHLEWNEJ

Streszczenie: W warunkach obecnego kryzysu na rynku trzody chlewnej i dużej zmien­ ności cen jednym z kluczowych czynników redukcji ryzyka i poprawy opłacalności produkcji rolnej jest obniżanie kosztów transakcyjnych rozumianych jako koszty po­ szukiwania informacji (o cenach i właściwościach towarów, o potencjalnych nabyw­ cach, sprzedawcach i ich celach), negocjacji z nabywcami lub sprzedawcami, sporzą­ dzenia umowy, monitorowania drugiej strony kontraktu, egzekwowania kontraktu i ścią­ gania odszkodowań. Kwestia ta jest o tyle istotna, iż zdolność rolników do minimalizacji kosztów produkcji jest coraz niższa, wobec czego zmuszeni są oni do poszukiwania innych sposobów podnoszenia efektywności gospodarowania. Jednocześnie należy podkreślić, że znaczna część kosztów transakcyjnych obciąża dzisiaj producentów rol­ nych jako słabszy podmiot wobec branży przetwórczej, czego odzwierciedleniem są np. niższe ceny skupu, niekorzystne warunki płatności, system premii i kar itp. Celem artykułu jest wskazanie możliwych rozwiązań w zakresie podnoszenia efektywności chowu poprzez obniżanie kosztów transakcyjnych w ramach skoordynowanego syste­ mu produkcji.

Słowa kluczowe: koszty transakcyjne, kontraktacja, integracja pionowa, opłacalność, ryzyko produkcji.

1. WSTĘP

Produkcja żywności oraz jej dystrybucja w sektorze trzody chlewnej były tradycyjnie i w dużej częścisąnadal koordynowane przez mechanizm rynkowy. Zuwagina specyfikę rynku, w tym przede wszystkim wahania cykliczne isezo­ nowe, mechanizm ten prowadzido częstych fluktuacjiceni wielkości produkcji, powodując wahania dochodów rolniczych. Zewzględu nasłabszą pozycję rol­ nika wstosunku do przetwórcówi pośredników, rynek powoduje odpływnad­ wyżkiekonomicznej od producenta dokolejnych ogniw łańcucha żywnościowe­

go, prowadząc do obniżaniaopłacalności chowu. Taka sytuacja jest dotkliwa dla producentów żywca wieprzowego,szczególnie wwarunkach rosnących kosz­ tówchowu (wtym pasz, nawozów, paliwa). Wobecpowyższego coraz większe znaczenieprzypisujesię kwestii kosztów transakcyjnychoraz możliwości ich ogra­ niczania, jako czynnika poprawiającegoefektywnośćgospodarowaniaw sekto­ rze rolnym.Koszty te, związane z poszukiwaniem, zawieraniemi monitorowa­ niem umów kupna-sprzedaży,wynikają zasymetrii w dostępie do informacji wśróduczestników rynku. Rosną one wtedy, gdy kupujący lub sprzedającynie posiadająpełnejinformacji o przedmiocie transakcji oraz alternatywnych roz­ wiązaniach. Asymetria odnosisię więcdo okoliczności, w których jedna ze stron umowy jest wuprzywilejowanej„sytuacji informacyjnej” w stosunkudokontra­ henta.Przykładowo, koszty te będąwyższe,jeślikupujący niejestpewien jako­ ści surowca. Zjawisko występowania kosztów transakcyjnych często nie jestdo­ strzegane, aprzejawia sięonowzróżnicowaniu cen surowca.Nabywca,który nie posiada rzetelnejwiedzy na temat jakości towaru,skłonny jest zapłacić niższą cenę.Właśnie ta niższa cena stanowi istotę kosztów transakcyjnych.

Celem artykułu jest wskazanie możliwie najskuteczniejszego sposobu ogra­ niczania kosztów transakcyjnych oraz stabilizowania rynkużywca wieprzowego. Jest toważne szczególnie wkontekście obecnegokryzysu narynku trzody chlew­ nej. Kryzys ten doprowadził do redukcjipogłowia w całej UE, a szczególnie dotkliwy był w przypadkunowychpaństw członkowskich, w tym Polski1. Wtych warunkach skutecznym sposobem poprawy opłacalności chowu (poprzez ogra­ niczanie kosztów transakcyjnych) jest stworzenie skoordynowanego systemu produkcji poprzezzacieśnienie współpracy producentów rolnych zfirmami prze­ twórczymi wramachumówkontraktacyjnych lub integracji pionowej. System ten będziejednocześnie niwelował zmienność cen i sprzyjałrozwojowi powią­ zań poziomych międzyrolnikami.

2. ISTOTA KOSZTÓW TRANSAKCYJNYCH W PRODUKCJI

ŻYWCA WIEPRZOWEGO

Korzystajacz klasyfikacji Oliviera Eafona Williamsona1 2, można wyróżnić czteryrodzaje kosztów transakcyjnych ze względu na fazy transakcji: koszty przy­ gotowania, koszty ustaleń, koszty kontroli orazkosztyadaptacji(przystosowa­ nia). W wymienionych kategoriach mieszczą się kosztyposzukiwania informacji (o cenach i właściwościach towarów,opotencjalnych nabywcach,sprzedawcach

1 W całej UE w latach 2007-2009 pogłowie świń zmniejszyło się ok. 3,5%. W Polsce w połowie 2009 r. liczba zwierząt spadła do poziomu ok. 14 mln sztuk i była najniższa od ponad 40 lat. W porównaniu do górki świńskiej z lat 2003 i 2006, różnica w pogłowiu wy­ nosiła ponad 40%. Duże spadki odnotowano również na Litwie (ponad 20% w skali roku), Słowacji (10%), w Czechach i na Węgrzech (7%). Por. J. Małkowski, D. Rycombel, D. Za­ wadzka, Aktualny i przewidywany stan rynku wieprzowiny, „Rynek Mięsa” 2009/36, s. 5-6.

i ichcelach), negocjacjiz nabywcami lub sprzedawcami, sporządzenia umowy, monitorowania drugiejstronykontraktu,egzekwowania kontraktu i ściągania odszkodowań oraz ochrony prawwłasności3. Z drugiej strony, koszty transak­ cyjne można rozumieć jako kosztyutraconych korzyści w sytuacji,gdypojedyn­ czy podmiot (np. rolnik) nie posiada odpowiednich informacji o warunkach rynkowych, w jakichdziała iz tego tytułu ponosi straty (np. poprzez uzyskanie niższych censprzedaży swoich surowców). Biorąc pod uwagę,że właściwa ocena efektywności ekonomicznej podmiotów gospodarczych powinna uwzględniać oprócz ich zdolności do redukcji kosztów produkcji również ich zdolność do obniżania kosztów transakcyjnych, nowa ekonomia instytucjonalna pozwala spojrzeć na kwestię współpracywsektorze rolnym pod innym kątem.W zary­ sowanym kontekście, tworzenie skoordynowanego systemu produkcji może być widzianejakowyraz dążenia do optymalizacji kosztów transakcyjnych4.

Teoria kosztów transakcyjnychdostarcza użytecznych ramdo analizypiono­ wej koordynacji łańcucha dostaw żywności, szczególnie w zakresie produkcji zwierzęcej. Kluczowezmienne w tejteorii charakteryzującewarunki,w jakich przeprowadzane są transakcje, to specyfikawłasności(majątku) oraz poziom niepewności na rynku5.W analiziekomparatywnej dotyczącejwyboru stopnia zintegrowaniapodkreśla się zdolność do adaptacji organizacji na rynku oraz stopień kontroli administracyjnej, który wpływa na autonomię podmiotu. Występowanie kosztów transakcyjnych (np. związanych zniepewnością zbytu towarów lub niewykorzystaniem majątku produkcyjnego) jest przesłanką do zawierania kontraktów pomiędzy podmiotami, w rezultacie czego następuje ograniczenie ryzyka i zmiana stopnia specyfiki posiadanej własności. Jedną z pierwszychprac,która wykorzystała teorię kosztów transakcyjnychw odniesie­ niu do sektora mięsnego jest publikacjaMarcela Oudena6, wktórej za główną przesłankęrozwojuskoordynowanychsystemów produkcji uznaje się wzrastają­ ce wymogi co dojakościmięsawśród konsumentów.W szczególnościdotyczy to spełnienia przez producentów i przetwórców takichwymogów,jak dobrostan zwierząt, bezpieczeństwo żywnościowe,możliwość śledzenia łańcucha produk­ cyjnego orazdbałość o środowisko naturalne.Zakłada się, że z punktu widze­ nia kosztówtransakcyjnych bardziej efektywnew tym sensie będą systemy sko­ ordynowane, uwzględniające kontrakty i integrację pionową. Z kolei John Lawrence7 twierdzi, że synchronizowanie produkcjimięsa wieprzowego wcelu

3 Por. M. Iwanek, J. Wilkin, Instytucje i instytucjonalizm w ekonomii, Wyd. Uniwersyte­ tu Warszawskiego, Warszawa 1997.

4 A. Chlebika, J. Fałkowski, T. Wołek, Powstawanie grup producentów rolnych a zmien­ ność cen, Fundacja Programów Pomocy dla Rolnictwa, Warszawa 2008, s. 7.

5 B. Klein, R.G. Crawford, A.A. Alchian., Vertical integration, appropriable rents, and the

competitive contracting process, „Journal of Law Economics” 1978/27, s. 297-326.

6 M. den Ouden, Economic modeling of pork production-marketing chains, Wageningen Agricultural University, Wageningen 1996.

7 J.D. Lawrence, V.J. Rhodes, G.A. Grimes, M.L. Hayenga, Vertical coordination in the

zapewnienia jakości i bezpieczeństważywnościowego dostarcza bodźców dla koordynacji nierynkowej. Argumentuje, że zwykłe transakcje rynkowenie są w stanie zapewnić producentom odpowiedniejinformacji odnośnie wymogów klientów. Współpracagospodarstwz odbiorcami(rzeźniami, zakładamimięsny­ mi) pozwala zatem „zaoszczędzić” koszty transakcyjne. Z punktu widzenia hodowcy trzody chlewnej korzyści związane sązpremiamiza odpowiednią ja­ kość surowca (czyli taką, na którąjest największe zapotrzebowanie na rynku), natomiast dla przetwórcy kluczową kwestią jest pozyskanie zwierząt ozbliżonej jakości, na pożądanym poziomie i w odpowiednim miejscu i czasie.

Koordynacjama również ważne znaczenie w zmniejszaniu niepewności względemjakości towarów w sytuacjach kryzysowych, które wprzemyśle mię­ snym występujądość często (np. choroba BSE, pryszczyca,ptasiagrypa). Wresz­ cie, podkreślasię pozytywneefekty integracji, które dotyczą redukcjiliczby po­ średników,pozwalając przejąć część ich marży.

W studiach Susan Hornibrook'a iAndrew Fearne'a8 na tematsektora mię­ snegow Wielkiej Brytaniizauważasię, że współpraca pionowa jestobecniedo­ minującąformą organizacyjną w przemyślemięsnym.Ta współpraca dotyczy nie tylko producentów rolnych i przetwórców, ale rozwija się wkierunku handlu detalicznegoz jednejstrony i dostawców środków do produkcji zdrugiej. Po­ dobnieza główny czynnik tego procesu uznaje się zmieniającesiępostawykon­ sumentów mięsa, legislację w zakresie bezpieczeństwa żywnościowego oraz kry­ zysy na rynku rolnym, przede wszystkimzwiązanez epidemią BSE. Głównynacisk na zacieśnianiewspółpracy kładą detaliści, którzy sprzedajątowary opatrując je swoją marką i dlatego dbać muszą o własny wizerunek. W ich interesie leży dbałość o bezpieczeństwo żywnościowe iwysoką jakość produktówfinalnych. Innym przy­ kładem znaczeniaintegracji pionowej dla zapewnia asortymentu zgodnegozpo­ pytem konsumentów jest Japonia. Rynek trzody chlewnej w tym kraju nie jest zintegrowany, przez co producenci rolni mają problemy zdotarciem do infor­ macjio zmieniających się wymogach odbiorcówkońcowychi małoelastycznie reagująna tezmiany. Tym samymkrajowy sektor wieprzowinyw dużym stopniu został wypartyprzez import surowca z Danii i Stanów Zjednoczonych,które poprzez koordynację produkcji potrafiłysprostać oczekiwaniom nabywców9.

Kolejnybodziec do rozwijania kontraktacji i integracji pionowejjestzwią­ zanyzespecyficznymi inwestycjami, jakiewymagane są wprzypadku produkcji zwierzęcej. Są to na przykład nakłady na urządzenie pomieszczeń gospodar­ czych,zakup urządzeń do produkcji pasz, przystosowanie gospodarstwado prowadzenia dokumentacji itp. W programach tych częstouczestnicząprze­ twórcy mięsa wcharakterze podmiotów informujących o nowychtechnologiach, awniektórych przypadkach współfinansujących nakładyinwestycyjne.

8 S. Hornibrook, A. Fearne, Demand driven supply chains: Contractual relationships and

the management of perceived risk, 2nd European Forum on Market-Driven Supply Chains, Politecnico di Milano, Milan 1997.

9 K. Makise, Creating special pork for the Japanese market, “Advances in Pork Produc­ tion” 2002/13, s. 233-237.

Konkludując, standardowe podejście do teoriikosztów transakcyjnych wod-niesieniudoprodukcji żywca wieprzowego podkreśla znaczenie ciągłych zmian oczekiwań konsumentów oraz dużą niepewność towarzyszącą tego rodzaju działalności jako głównych argumentówna rzecz rozszerzania koordynacji w przetwarzaniu mięsa. Kontrakty traktowane sąjako czynnik redukującyryzy­ ko produkcyjne poprzez scentralizowane (na poziomie rzeźni, przetwórni) decyzje odnośnie czynników produkcji i standardów chowu. Zmniejszają one problem selekcji negatywnej poprzez system ciągłego monitorowaniałańcucha dostaw („od pola do stołu”).

Powyższe podejście było przedmiotem krytyki pewnej częściekonomistów. Birgit Schulze,naprzykład,zwrócił uwagę nadwaczynniki, które nie potwier­ dzają tradycyjnegopodejściado kwestii kosztów transakcyjnych przy integracji pionowej10.Pierwszym z nich jest rozwój nowych technologii i wzrost skali pro­ dukcji firmprzetwarzających mięso. Jako przykład podaje firmę Toennies, która jest największym przedsiębiorstwem zajmującym się rozbiorem, sortowaniem i pakowaniemmięsana rynku niemieckim. Toennies stworzyłoszeroki wachlarz klasyfikacjisurowca, wg którego zwierzęta są sortowane przy użyciu technolo­ gii automatycznych, a następnie mięso dzielonejest na około1000 rodzajów produktów dostosowanychdo poszczególnych rynków zbytu. Produkcja dzien­ naponad 20.000 świńpozwalaprzedsiębiorstwu wytwarzać wystarczającąilość jednakowych produktów bez potrzebynabywaniajednorodnychpartiisurow­ ca. Zamiast opierać sięna kontraktach, Toennies preferuje nabywanie zróżni­ cowanego towaru napodstawie transakcji rynkowych, gwarantując sobie wten sposóbodpowiednią ilośćmięsa nakażdyz obsługiwanych segmentów. Podrugie, pojawieniesię systemów certyfikacji w Europiestworzyło bardziejsprzyjające warunki dlatransakcjirynkowychtypu spot. Regularnie przeprowadzane przez niezależne organizacje inspekcjewymusiłyspełnianieminimum standardów i zredukowały poziom niepewnościcodo jakości wytwarzanegomięsa,atym samymobniżyły koszty kontroli, które w systemach skoordynowanej produkcji ponoszą dostawcy i odbiorcy towaru. Te przykładyukazują,żechociaż teoria kosztów transakcyjnych wodniesieniudo sektora mięsnego jest szerokoakcep­ towana,jejargumentymogą być podważone. Pozatym, poza kosztami trans­ akcyjnymi występujewielezmiennych, które mogą oddziaływać na strukturę branżymięsnej.

3. KOSZTY TRANSAKCYJNE A PROBLEM OGRANICZANIA

RYZYKA PRODUKCJI

Produkcja trzodychlewnej charakteryzuje się wysokimryzykiem związanym ze specyficznymi cechami tego rynku. Specyfika tawynika przede wszystkim

10 B. Schulze, Vertical Coordination in German Pork Production: Towards more Integra­

z wahań cyklicznychi sezonowych, które prowadzą do częstych fluktuacji cen iwielkościprodukcji, a w następstwie dochodów rolniczych. Ponadto, czynni­ kiemzwiększającym niepewność jestmożliwość wystąpieniai rozprzestrzeniania się chorób. W związku z powyższym, producenci trzody chlewnej poszukują sposobów ograniczania tego ryzyka. Jedną zmożliwości dają kontraktyz prze­ twórcami, które w mniejszym bądźwiększymstopniu (w zależności od rodzaju umowy) gwarantują pewność zbytu, bardziej stabilną cenę, pomoc zootechnicz­ ną, wsparciefinansowe i doradcze itp. Jednakże tego typupowiązania oznaczać mogąrównież niższe dochody z działalności. Uzależnione jest to od postawy, którą prezentuje rolnik (chodzi tu o skłonność doryzyka) oraz od tzw. zewnętrz­ nych kosztów transakcyjnych.Wpierwszym przypadku zakłada się, że dla pro­ ducenta rolnego, który skłonny jestponosić wyższe ryzyko lub potrafi nim zarządzać, bardziej opłacalne będą transakcje natychmiastowe typu spot (cena iwarunki transakcji ustalane w momencie sprzedaży). Koszty zawarcia długo­ terminowej umowy (np. koszty kontroli i monitorowania umowy,utratasamo­ dzielności) są w tej sytuacji wyższeod korzyści wynikających ze współpracy. Podkreśla się ponadto, że podpisaniekontraktu prowadzić by mogło do sytuacji określanej jako hazardmoralny(moral hazard).Zjawisko to polega na tym, że wwarunkachgwarantowanegozbytu surowca ijego przyszłejceny rolnik za-przestaje troszczyć się o efektywność produkcji lub podejmuje nieracjonalne działania, co generuje dodatkowekoszty.

Z drugiej strony,w przypadku producentarolnegounikającego ryzyka lub niepotrafiącego nim zarządzać, bardziej efektywne są skoordynowanesystemy produkcji, przyjmującepostać kontraktacji lub integracji pionowej. Spowodo­ wanejest to tym, żepoprzez dążenie do redukcji ryzykarolnik unika pewnych zachowań. Taka postawa wyraża siępoprzez mniej agresywne wprowadzanie nowychrozwiązań i technologiiorazniskiekredytowanie działalności. W pierw­ szym przypadku oznaczać to może wolniejszy wzrost wydajności czynników wytwórczych, wdrugim - brakosiągnięciakorzystnego efektu dźwignifinanso­ wej.Mówi sięwtedy owystępowaniu tzw. zewnętrznych kosztów transakcyjnych (external transactionscosts).Dlatego umowy, które ograniczająryzyko, prowa­ dzą również do redukcji negatywnych efektów opisanych wyżej. Jednocześnie w praktyce gospodarczej możnazauważyć pewnąprawidłowość polegającą na tym, żeumowy kontraktacyjne przyciągają na ogół producentówmniej skłon­ nych do ryzyka11. Prawidłowość ta, nazwanaselekcją negatywną (adverse selec­

tion), wynika z asymetrii informacji o rynku między sprzedającymi (producenci rolni) a kupującymi(zakłady przetwórcze). Ci pierwsi, z uwagi na relatywnie niską dostępność do informacji (z uwagi nawysoki koszt jej pozyskania) są słabszym partnerem wnegocjacjach,stąd dążądouzyskania stabilnychwarun­ kówumowy. Poniższy wykresprzedstawia zależność pomiędzyskłonnością pro­ ducenta rolnegodoryzykaa preferowaną formąsprzedaży żywca. Wynika

znie-11 A.W. Gray, M.D. Boehlje, Risk Sharing and Transactions Costs in Producer-Processor Supply Chains, American Agricultural Economics Association, Washington 2005.

Rysunek 1. Zależność pomiędzy skłonnością rolnika do ryzyka a preferowaną for­ mą sprzedaży surowca

Źródło: Opracowanie własne na podstawie A.W. Gray, M.D. Boehlje, Risk Sharing and Transactions Costs in Producer-Processor Supply Chains, American Agricultural Economics Association, Washing­ ton 2005.

go, że wraz ze spadkiemskłonności do ryzykalub umiejętnościzarządzania ryzykiem,zwiększasiępoziom integracji pomiędzy rolnikiem a przetwórcą, co spowodowane jestwzrostemzewnętrznychkosztówtransakcyjnych.

Zpowyższychrozważań wynika, żechociaż kontraktyograniczającześć ry­ zyka i zmniejszajązewnętrzne kosztytransakcyjne, to niesą wskazaną formą sprzedaży dla wszystkichproducentów rolnych. Transakcje wolnorynkowe wy­ stępować powinny nadalwprzypadkuproducenta„odpornego” na ryzyko lub potrafiącegozarządzaćryzykiem.Wtejsytuacjikoszty zawarcia umowy prze­ wyższałyby korzyści,jakie daje kontrakt.Zdrugiej strony, integracja pionowa jako najbardziej skoordynowana forma powiązań dominować powinna w przy­ padku producenta podatnego naryzykobądź niepotrafiącego nim zarządzać. W tym przypadkunegatywne skutki unikania ryzykasą na tylewysokie, że bar­ dziej efektywna staje sięstała współpraca z odbiorcą.

4. OGRANICZANIE KOSZTÓW TRANSAKCYJNYCH W RAMACH

KOORDYNACJI PIONOWEJ

Jednym ze sposobów ograniczania kosztówtransakcyjnych w produkcji trzody chlewnej jest koordynacja pionowa. Opisuje ona relację pomiędzyproducentem a odbiorcą w łańcuchu przetwarzania żywności i definiowana jest jakociągłytransfer produktuod rolnika do konsumenta lub jako koordynacjakolejnych etapów

produkcjipod względemilości, jakości iczasu12,przyjmując dwieformy: kontrak­ tu lub integracji pionowej.W produkcjitrzody chlewnej przeważają dwa rozwią­ zania. Wwielueuropejskich krajach, takich jak Niemcy, Holandia, Francjapo­ ziom integracji jestniewielkiidominują transakcje rynkowetypu spot, uzupeł­ nione o nieformalne długoterminowe porozumienia i kontrakty marketingowe określające warunkisprzedażyizakupu surowca13. Winnych krajach, takich jak Dania, Stany Zjednoczone,Hiszpaniapionowakoordynacja jest szeroko rozwi­ nięta, zastępującchociaż w częściwolny rynek14. W tych państwach kontrakty produkcyjne ograniczają swobodę gospodarstwa rolnego, czyniąc je podległym scentralizowanym decyzjom przetwórców. Producenci rolni przestrzegać muszą wytycznychodnośnie systemów chowu, stosowanych pasz, zabiegówweterynaryj­ nych itp.,abyotrzymany towar był jednakowy pod względemjakościowym, uła­ twiając przetwórcom zdobywanie wybranych segmentów rynku (przykładowo, duńskie rzeźnie oferują towar specjalniewyselekcjonowany narynki brytyjski i ja­ poński). Podkreśla się przy tym korzyści z eksportu,jakie dajetaki system wytwa­ rzania żywności.Bez wątpienia dowodem na to możebyćekspansja Danii iSta­ nów Zjednoczonych na rynku międzynarodowym.

Tabela 1. Elementy kontraktu produkcyjnego i kontraktu marketingowego Elementy kontraktu produkcyjnego Elementy kontraktu marketingowego

1. Zakres odpowiedzialności - jakie działania wykonuje producent rolny, co dostarcza kontraktor.

2. Przedmiot umowy - zwierzęta określonej rasy i w danym wieku.

3. Wynagrodzenie - opierając się na danych dotyczących kosztów poniesionych przez rolnika, plus premia/kara za jakość, zuży­ cie pasz, niską śmiertelność zwierząt itp. 4. Długość kontraktu - w praktyce od 2

miesięcy do 10 lat.

4. Ilość dostarczonych zwierząt.

1. Ilość dostarczonych zwierząt - często jako udział całkowitej produkcji gospodarstwa rolnego.

2. Specyfikacja surowca.

3. Określenie technologii produkcji. 4. Wynagrodzenie - na podstawie ceny bazo­

wej, przy uwzględnieniu ryzyka zmiany ceny na skutek wahań na rynku.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie J. MacDonald, P. Korb, Agricultural Contracting Update: Contracts in 2003, „Economic Information Bulletin” 2006/9, USDA, Washington.

Wyróżniamydwapodstawowe rodzaje kontraktów -produkcyjne oraz marketingowe. Pierwsze z nichpodpisywane są przedprocesem produkcji iokre-ślają szczegółowoodpowiedzialność farmera i kontraktora wsprawienakładów

12 S. Martinez, Vertical coordination of marketing systems: lesson from the poultry, egg and

pork industries, Agricultural Economic Report, USDA, Washington 2004.

13 A. Spiller, L. Theuvsen, G. Recke, B. Schulze, Sicherstellung der Wertschoepfung in

der Schweineerzeugung: Perspektiven des Nordwestdeutschen Modells, Moenster 2005.

14 W Danii w systemie kooperacyjnym produkowanych, ubijanych i przetwarzanych jest łącznie ponad 90% świń, w Stanach Zjednoczonych ponad 70%.

produkcyjnych, sposobówprodukcjioraz formy płatności. W przypadku kon­ traktów nadostawę zwierzątrolnik zapewnia sprzęt, budynkigospodarcze oraz zobowiązujesię świadczyćpracę, podczas gdy kontraktor dostarczapasze,in­ wentarz,leki i usługi weterynaryjne, atakże gwarantuje transport zwierząt. Często określane są specyficznewymogidotyczące produkcji, związane ze stosowaniem danej technologii, przestrzeganiem określonych wymogów itp. Jednocześnie kontraktor ma prawokontroli producenta i w razie naruszenia warunków, odstąpienia od umowy. Płatność zadostarczonysurowiecjestopartana kosz­ tach poniesionychprzez rolnika(wtym wynagrodzenia za pracę) i ilościdostar­ czonego surowca. W większości przypadków przez cały czastrwania umowy kontraktor jest właścicielem zwierząt.

Kontrakty marketingoweokreślającenę zbytu oraz ilość i warunki dostawy. Cechy umowy ustala się przed ukończeniem produkcji, tj. przedżniwami lub przedukończeniem chowu zwierząt. Mechanizm kształtowania ceny na ogół ograniczaryzykorolnikapoprzezzmniejszeniewpływufluktuacjicennacenę kontraktu. W przeciwieństwie do kontraktów produkcyjnych, przy kontraktach marketingowych rolnik przez cały czas trwania produkcji jest właścicielem to­ warów, a także posiada zasadniczy wpływna przebieg procesu produkcyjnego. Tabela 2. Transakcje rynkowe a koordynacja pionowa w aspekcie podejmowania de­ cyzji i ustalania cen

Forma zbytu Kto podejmuje decyzje produkcyjne? W jaki sposób ustalana jest cena za towary?

Transakcje typu spot Producent rolny samodzielnie podejmuje wszystkie decyzje produkcyjne.

Cena negocjowana w momencie transakcji.

Kontrakty marketingowe

Producent rolny samodzielnie podejmuje decyzje odnośnie majątku i produkcji; kontrakt może precyzować jakość i ilość surowca oraz termin dostawy.

Cena jest negocjowana przed lub w trakcie produkcji surowców rolniczych.

Kontrakty produkcyjne

Kontraktor (odbiorca surowca rolnego) kontroluje decyzje produkcyjne i dotyczące majątku. Kontrakt może precyzować rodzaj produkcji, ilość i termin dostawy.

Producent rolny otrzymuje opłatę za świadczenie pracy na rzecz kontraktora.

Integracja pionowa

Pojedyncza firma kontroluje zarówno decyzje produkcyjne na poziomie gospodarstwa, jak i przetwórstwa surowca.

Producent rolny otrzymuje wynagrodzenia za pracę oraz zyski (dywidendy) z uczestnictwa w firmie przetwórczej.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie J. MacDonald, P. Korb, Agricultural Contracting Update:

Contracts in 2003, “Economic Information Bulletin” 2006/9, USDA, Washington.

Przykładem kontraktów stabilizujących produkcję gospodarstw rolnych są tzw. kontrakty ubezpieczające odryzykawahań cen. Mogąoneprzybrać postać

dwóchrodzajów umów, tzw. cost plus i price window15. Pierwsze są kontraktami, w którychproducentżywca otrzymuje cenę równą kosztomprodukcji, obliczo­ nym w oparciu o przyjęte w negocjacjach koszty pasz i ewentualnie innych składników, powiększoną o premię zajakość surowca16. Taka wycena jest ko­ rzystna dla rolnikaw sytuacji niskich cen trzody, natomiast w momencie wyso­ kich cen zyskuje podmiot skupujący. Umowy pricewindow określają z kolei przedział, w którym prawdopodobnie znajdą się przyszłecenyrynkowe.Gdy tak się stanie, producentotrzymujeustalonącenę. Jeśli cenyrynkoweusytuują się poniżej lub powyżej uzgodnionegopoziomu,stratęlub zysk dzieli się po po­ łowiemiędzy producentówi skupujących.

Najbardziej zaawansowaną formą koordynacjipionowej jest integracja pio­ nowa. Oznaczaona kombinację różnych etapówprocesu produkcji w tej samej firmie. Cechą charakterystyczną jest kontrolakolejnychogniw łańcucha marke­ tingowego. W tej sytuacji zminimalizowane zostająstraty rolnika wynikające ze słabejpozycjiprzetargowej i przejęta zostaje nadwyżka, która w warunkach gospodarkirynkowej„wycieka” do działów przetwórczych.W sytuacjibraku ka­ pitału alternatywą do tworzenia własnych ubojni i przetwórni przez producen­ tów trzodyjest udział (na zasadzie członkostwa) w takich przedsiębiorstwach. Podział zysku jest wówczas rekompensatą zaniższeceny żywca. Tego typu sys­ temkooperacji jest powszechny w Danii. Rzeźnie duńskiesą odpowiedzialne za planowanie i koordynacjęcałego przemysłu wieprzowego. Dziękitemu sek­ tor jest zdolny do szybkiego reagowania na zmiany rynkowe.

5. PODSUMOWANIE

Zzaprezentowanychw artykule informacji wynika, że skoordynowany sys­ temprodukcji może być efektywnym narzędziem przeciwdziałania sytuacjom kryzysowym w sektorze. Pozwoli on zredukować kosztytransakcyjnechowużyw­ ca wieprzowego, podnosząc opłacalność i stabilizując produkcję. Szczególnego znaczenia nabiera on w polskich warunkach, gdzie zmienność cen jest wysoka, a rozproszeniechowu sprawia, iżrolnicy stają się słabszą stroną w negocjacjach z branżą przetwórczą. Zasadne wydaje się zatem stworzenie takich rozwiązań, które stymulowaćbędą rozwój kontraktacji i integracjipionowej, a które po­ myślnie funkcjonują wwielu krajach rozwiniętych (m.in. Stany Zjednoczone, Wielka Brytania, Dania,Hiszpania). Dzięki temu możliwebędzie przynajmniej częścioweograniczenie ryzyka produkcyjnego poprzezzagwarantowanie odpo­

15 D. Zawadzka, Formy koordynacji pionowej w sektorze trzody w Stanach Zjednoczonych i w Danii, „Zagadnienia Ekonomiki Rolnej” 2006/1, s. 64-65.

16 Taki rodzaj kontraktów stosuje np. Animex w stosunku do stałych kontrahentów. W umowie na tucz kontraktowy określa się tzw. kwotę gwarantowaną, uwzględniającą koszty zakupu pasz i prosiąt. Jeżeli rolnik zapłacił więcej, wówczas Animex dopłaca powstałą róż­ nicę. Za maksymalne zużycie paszy przyjęto 2,8 kg na 1 kg przyrostu.

wiedniejilości dostaw i uzyskanie określonej ceny, bardziej racjonalne wykorzy­ stanie majątkutrwałego, zapewnienie większegobezpieczeństwa żywnościowe­ go oraz spełnienie oczekiwańkonsumentów co dojakości towaru. W przypadku rozwijania kolejnych faz przetwórstwa w ramach integracji pionowej istotną korzyść stanowić będzie ponadto przejmowanie wartości dodanej, która w wa­ runkach rynkowych przechwytywana jest przez kolejnychpośredników.

Skuteczność powyższychrozwiązańwznacznym stopniu zależeć będzie od uregulowania kwestii związanych z kontraktami, tak, aby prawa i obowiązki obu stron transakcji były jasnookreślone. Wszczególności dotyczy tosprecyzowania warunków dla umów zabezpieczających przed ryzykiem cenowym. Dzisiejsza nie­ chęć rolników do zawierania długoterminowych porozumień wynika właśnie z faktu, iż umowy konstruowane są wtaki sposób, abyprzetwórcamiał większe możliwości egzekwowania swoich praw.Równie ważnymdziałaniem wkontek­ ście określaniawarunków kontraktów jest wdrożenieinstrumentówrynków ter­ minowych oferowanych przezgiełdy towarowe,tj. kontraktów terminowychdla mięsa. Do tego jednak potrzebnajest dobrze skonstruowanaustawa o obrocie instrumentami pochodnymi. W końcu, należydążyć do stworzenia systemów spółdzielczych, zrzeszających grupy producentów rolnych lub indywidualnych rolników, które byłyby odpowiedzią na rosnącą koncentrację branżyprzetwór­ czeji detalicznej. Wtym celu trzeba po pierwsze, znowelizować ustawę o spół­ dzielczości, tak, aby powiązać wkłady członkowskiez wypłatądywidend (dzisiaj rolnicynie widzązależności pomiędzywielkością wkładu członkowskiego a udzia­ łami wzyskach,co budzi ich opórwobec tej formyorganizowania produkcji), po drugiezaś, zwiększyć możliwości finansowania albopoprzezutworzenie do­ finansowanej ześrodków publicznych liniikredytowych naten cel,albopoprzez wydzielenie środków w ramach PROW.

BIBLIOGRAFIA

ChlebikaA., Fałkowski J., Wołek T., Powstawaniegrupproducentówrolnych a zmien­ ność cen, FundacjaProgramów Pomocy dla Rolnictwa, Warszawa 2008.

GrayA.W., BoehljeM.D.,Risk Sharing andTransactions Costs in Producer-Processor Supply Chains,American Agricultural EconomicsAssociation, Washington2005. Hornibrook S.,Fearne A., Demand drivensupplychains:Contractualrelationships and

the management of perceived risk, 2ndEuropeanForumonMarket-DrivenSup­ ply Chains, Politecnico di Milano, Milan2005.

Iwanek M., Wilkin J., Instytucjei instytucjonalizm w ekonomii, Wyd. Uniwersytetu Warszawskiego,Warszawa1997.

Klein B., Crawford R.G.,Alchian A.A.,Vertical integration, appropriable rents, and the competitive contracting process, “Journal ofLawEconomics”1978/27. Lawrence J.D., RhodesV.J., Grimes G.A., Hayenga M.L.,Verticalcoordinationin the

US pork industry:Status, motivations, and expectations, “Agribusiness”1997/13. Makise K.,Creating special porkfor the Japanese market, “AdvancesinPork Produc­

MałkowskiJ.,Rycombel D., Zawadzka D., Aktualnyiprzewidywanystanrynkuwie­ przowiny, „Rynek Mięsa” 2009/36.

MartinezS., Vertical coordination ofmarketing systems: lesson fromthepoultry,egg and pork industries, Agricultural Economic Report, USDA,Washington 2004. den Ouden M., Economic modellingof pork production-marketing chains, Wagenin­

gen AgriculturalUniversity,Wageningen 1996.

Schulze B., Vertical Coordination inGermanPork Production: TowardsmoreIntegra­ tion?,Georg-August-University,Institute of Agricultural Economics,Goettingen 2006.

Spiller A., Theuvsen L., Recke G.,SchulzeB., Sicherstellung der Wertschoepfung in der Schweineerzeugung: Perspektiven desNordwestdeutschenModells, Moenster 2005. Williamson O.E., Ekonomiczne instytucje kapitalizmu, PWN, Warszawa 1998. Zawadzka D., Formy koordynacji pionowej w sektorze trzody w Stanach Zjednoczonych

i w Danii, „Zagadnienia Ekonomiki Rolnej”2006/1.

THE QUESTION OF TRANSACTION COSTS IN THE ASPECT

OF RISK REDUCTION AND STABILIZATION OF HOG PRODUCTION

Summary: Because of rising feed costs and carcass prices falling to the five-year ave­ rage, profitability in pork production became gradually depressed during the last years. In this situation one of the key determinant to improve the profitability of hog raising is to limit the transaction costs in the coordinated structure of production. Cooperati­ ve coordination of the production and marketing of independent producers is one al­ ternative to achieve and capture the additional return from a coordinated system. Contracts can also ease the production and marketing of more specialized product varieties, and can help create lower costs and increased efficiency throughout the food marketing system. They may also reduce risks for farmers and ease access to credit. The paper describes and evaluates alternative models of cooperative coordination in the hog-pork chain, which enhance the productivity of pig raising by decreasing the transaction costs.

Key words: transaction costs, contracts, vertical integration, profitability, risk of pro­ duction.

Dr Sebastian Stępień,

Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu Katedra Makroekonomii

i Gospodarki Żywnościowej Al. Niepodległości 10 61-875 Poznań