Kierunki ewolucji struktury agrarnej gospodarstw chłopskich w rejonach uprzywilejowanych : próba syntezy wyników badań

Andrzej Pakuła

Kierunki ewolucji struktury agrarnej

gospodarstw chłopskich w rejonach

uprzywilejowanych : próba syntezy

wyników badań

Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio H, Oeconomia 7, 35-55

1973

A N N A L E S

U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A L U B L I N — P O L O N I A

VOL. VII, 3 SECTIO H 1973

In sty tu t Ekonom ii P olityczn ej i Planow ania W ydział E konom iczny UMCS

A n d r z e j P A K U Ł A

K ie ru n k i ew olucji stru ktu ry agrarnej gospodarstw chłopskich w rejonach uprzem ysław ianych

(próba syntezy w yników badań)

Направления в эволюции аграрной структуры крестьянских хозяйств индустриализированных районов. Попытка синтеза результатов исследований

Evolution Directions in the Agrarian Structure of Peasant Farms in Industrialized Régions (An Attempt to Synthesize the Results of the Research)

Podejm ując kw estię w pływ u uprzem ysław iania rejo nu na stru k tu rę a g rarn ą w arto zwrócić uw agę na wstępie, że większość w ielkich ośrod­ ków przem ysłow ych (Płock, Puław y, Konin, Koło, Turoszów, Tarnobrzeg, Legnicko-Głogowki Okręg Miedziowy itp.) ukształtow ała się w okresie form ow ania i realizacji nowej polityki rolnej. Je st to okoliczność ważna, gdyż polityka ta siłą rzeczy w yw rzeć m usiała istotny w pływ na stru k ­ tu rę ag rarn ą całego indywidualnego, rolnictw a, w tym rów nież in teresu ­ jących nas rejonów . U znanie trw ałej pozycji indyw idualnego gospodar­ stw a chłopskiego w stru k tu rz e ekonomicznej naszego rolnictw a i stw o­ rzenie w arunków n a kojarzenie zadań w dziedzinie w zrostu produkcji rolniczej z przeobrażeniem typu socjalistycznego na wsi stw orzyło zu­ pełnie now ą sytuację, do której poszczególne grupy gospodarstw chłop­ skich zaczęły się dostosowywać. Chociaż zasady nowej polityki rolnej były jednakow e dla całego kraju, poszczególne rejony oraz grupy gospo- darstsw dostosow yw ały się do tej sytuacji rozmaicie. W niosek tak i w y­ nika z obserw acji i pobieżnej analizy zjawisk. Obecnie interesujące jest to, czy układ stosunków w rejonach intensyw nie uprzem ysław ianych był na tyle specyficzny, że kreow ał sw oisty model ewolucji stru k tu raln ej rolnictw a, czy też przem iany następow ały tam zgodnie z ogólnymi ten ­

36 Andrzej Pakuła

dencjam i krajow ym i. Jeżeli udałoby się w ykryć tam pew ne odrębności m odelowe lub sw oiste ten d en cje rozw ojow e, byłby to dowód, że czynniki in d u strialn e tw orzą siły stru ktu ro tw órcze, przy czym niezbędne stałoby się stw orzenie odrębnych środków polityki ekonom icznej. Są podsta­ wy do przypuszczeń, że w ew olucji s tru k tu ry agrarnej w rejo nach uprze­ m ysław ianych w y stąpiły pew ne elem enty specyficzne. W ym agają one rozeznania i szczegółowej analizy. To w łaśnie stanow i przedm iot n in iej­ szego opracow ania.

Ziem ia jest jedn y m z podstaw ow ych w aru nk ów działalności w szeregu dziedzin w ytw arzania, przede w szystkim zaś w rolnictw ie. Oczywiście znaczenie ziem i jako powszechnego w aru n k u pracy w poszczególnych działach gospodarki narodow ej nie jest jednakow e (np. w rolnictw ie i leśnictw ie je st ona narzędziem produkcji). M arks wskazywał, że w w y ­ k orzystaniu bogactw n a tu ra ln y c h ziem ia stanow i dla człowieka „pierw szą spiżarnię jego żyw ności” lub „pierw o tny arsenał jego p rac y ” . W innych dziedzinach działalności gospodarczej „ziem ia działa tylko jako fundam ent, jako plac, jako p rzestrzen n a baza o p e racy jn a” .1

Ziemia, k tó rą rozporządza społeczeństwo, je st czynnikiem produkcji, ograniczonym zarów no pod w zględem pow ierzchni, jak i urodzajności. Procesy rozw oju ludności oraz zw iązana z ty m dynam iczna industrializacja i urb an izacja pow odują, że zapotrzebow anie na ziem ię do celów pozarol­ niczych przybrało tak w ielkie rozm iary, że zagadnienie racjonalnego go­ spodarow ania nią stało się istotnym problem em społecznym. W arto w ska­ zać, że do 2000 r. program urbanizacji św iata opracow any przez ekspertów ONZ przew id u je zajęcie 600— 700 tys. k m 2 pod zabudow ę m iast oraz około 200 tys. k m 2 pod zabudow ę wsi. W aga przedstaw ionego problem u jest ogrom na. Św iadczy o ty m zainteresow anie, jakie w zbudza ono w skali m iędzynarodow ej i k rajo w ej.2

W większości k rajó w socjalistycznych problem y gospodarow ania ziem ią nie n a b ra ły dotychczas takiej ostrości, jak w k rajach kapitalistycznych wysoko rozw iniętych, niem niej są istotne i w7ym agają uregulow ania. Za­ potrzebow anie bow iem na ziem ię do celów nierolniczych będzie rosło. W skazuje n a to p rzew idyw any w zrost nakładów inw estycyjnych na industrializację, rozbudow ę m iast, budow ę dróg (autostrad), zabudowę w iejską itp. W lite ra tu rz e ekonom icznej coraz częściej podnoszone są głosy w skazujące na potrzebę opracow ania m etod skutecznej polityki racjonal­ nego gospodarow ania ziem ią na podstaw ie opracow anych planów . Pod­ kreśla się jednocześnie, że polityka ta, jeśli m a być skuteczna, m usi być

1 K. M a r k s : Kapitał, t. III, cz. II, KiW, Warszawa 1959, s. 357.

2 T. S i w e k, A. W o ś: Proble m y gospodarowania ziemią w warunkach p r z y ­

Kierunki ewolucji struktury agrarnej gospodarstw chłopskich.., ₃₇

prow adzona w oparciu o plany perspektyw iczne, przew idujące rozm iary i k ierun k i zapotrzebow ania w ynikające z w arunków , w jakich znajdzie się dany kraj czy region w przyszłości.3

Jed nym z podstaw ow ych problem ów wiążących się z racjonalnym go­ spodarow aniem ziem ią jest zagadnienie ceny ziemi jako jednego z w ielu elem entów kosztów podejm ow anych przedsięw zięć gospodarczych. U stale­ nie udziału ziemi w kosztach wyw ołało zasadniczą trudność, bowiem zgod­ nie z teorią, ziem ia — podobnie jak i inne bogactw a natu raln e w gospo­ darce socjalistycznej — nie m a w artości, a więc i ceny sensu stricto. Pogląd ten, p rzejęty w całej rozciągłości przez politykę gospodarczą, spo­ w odow ał w iele skutków ujem nych, a zwłaszcza przyczynił się do m ar­ notraw stw a ziemi. Ziemia była bowiem jedynym dobrem, które nic nie kosztowało. Ten stan rzeczy zmusza do rew izji dotychczasow ych teore­ tycznych podstaw w yceny ziemi.4 Chociaż ustalenie jednolitych teo re­ tycznych podstaw w yceny ziemi i traktow anie jej jako elem entu składo­ wego rach u n k u ekonomicznego jest spraw ą otw artą, należy przypuszczać, że w aga spraw y doprow adzi do pozytyw nego jej rozwiązania, poniew aż w Polsce ziem ia nie jest w pełni znacjonalizow ana ani wyłączona z obrotu rynkowego.

W Polsce, podobnie zresztą jak i w innych krajach, dyskutuje się nad stw orzeniem skutecznych b arier ham ujących nadm ierne przejm ow anie użytków rolnych na cele nierolnicze. F. Gliszczyński, J. G oryński i M. K a­ czorowski podają, że w 1965 r. teren y zainw estow ane zajm ow ały w Polsce 1250 tys. ha, tj. około 4% pow ierzchni kraju, w tym 340 tys. ha p rzyp a­ dało n a teren y w m iastach i osiedlach, 400 tys. ha na zabudowę w iejską oraz 510 tys. ha było pod kolejam i i drogam i poza osiedlami.5

Zasoby ziem i użytkow anej rolniczo przypadającej n a jednego m iesz­ kańca w ykazują stałą tendencję m alejącą. W 1948 r. przypadało około 8380 m 2, zaś w 1968 r. — 6200 m2 na jednego m ieszkańca Polski. Stan ten spow odow any jest w zrostem liczby ludności oraz pow iększaniem się terenów zainw estow anych w w yniku rozbudow y przem ysłu, budow y no­ w ych dróg, m iast i osiedli wiejskich.

Zm niejszanie się pow ierzchni użytków rolnych kom pensow ane jest w zrostem produkcji rolnej. F. Gliszczyński podaje, że spadkowi pow ierz­

3 S. I g n a r : Problemy struktury agrarnej w planie perspektywicznym, „Wieś Współczesna” 1970, z. 3, s. 10. Zob. id.: Gospodarowanie ziemią,, „Ekonomista” 196 7, z. 6, s. 1401—1417.

4 H. C h o ł a j : Cena ziemi w rachunku ekonomicznym, PWE, Warszawa 1966; I g n a r : Gospodarowanie ziemią; S i w e k , Wo ś : op. cit., s. 652.

5 F. G l i s z c z y ń s k i , J. G o r y ń s k i , M. K a c z o r o w s k i : Polityka gospo­

darowania terenami in westycyjnym i w Polsce [w:] Cena ziemi w rachunku ekono­ m icznym, „Zeszyty Naukowe SGPiS” 1969, z. 72, ss. 129—165.

38 Andrzej Pakuła

chni użytków rolnych na jednego m ieszkańca o około 26% tow arzyszył jednoczesny w zrost p rodukcji globalnej rolnictw a (w cenach porów nyw al­ nych) na 1 ha o około 75%.6

W toczącej się dyskusji spotyka się niekiedy głosy bagatelizujące to zagadnienie. N iektórzy auto rzy uw ażają, że procent ziemi przejm ow anej na cele nierolnicze jest stosunkow o niski, a jednocześnie tem po w zrostu produkcji rolnej z pow odzeniem kom pensuje u b y tk i grun tów rolniczych. Jakkolw iek p ro cen t teren ów zainw estow anych jest u nas niski w po­ rów naniu z inym i k rajam i (dla porów nania w skaźnik ten w Anglii wynosi 7,2%) należy podkreślić, że sam e rozm iary zapotrzebow ania nie w yczer­ p u ją zagadnienia. Łączy się z nim szereg dodatkow ych problem ów prze­ strzennych, ekonom icznych, socjologicznych i przyrodniczych, które roz­ szerzają jego zasięg. Z m niejszanie się zasobów ziemi użytkow anej ro ln i­ czo, przypadającej n a jednego m ieszkańca, i jednoczesny w zrost oraz zm iana stru k tu ry spożycia zm uszają do intensyfikacji produkcji rolnej, to zaś z kolei w ym aga coraz w yższych nakładów . W yrazem potrzeb w tym zakresie są najnow sze a k ty no rm atyw n e przew idujące duże zm iany w po­ lityce gruntow ej. Nowa p olityka g runto w a sform ułow ana wspólnie przez KC PZPR oraz NK ZSL i ogłoszona w 1971 r. m a na celu ochronę użytków rolnych przejm ow anych na cele pozarolnicze oraz jak najpełniejsze pro­ dukcyjne w y korzystanie ziem i użytkow anej rolniczo.7

Problem kształto w ania się stru k tu ry ag rarnej w rejonach uprzem ysło­ w ionych jest n ierozerw alnie zw iązany z koniecznością racjonalnego i oszczędnego gospodarow ania ziemią. R acjonalizacja w ykorzystania ziemi jest ogólnym problem em naszej gospodarki rolnej, ale w rejonach u p rze ­ m ysłow ionych specyficzne jest to, że m am y tu do czynienia z szybkim ubytkiem ogólnego areału ziem i użytkow anej rolniczo. Realizow ane in ­ w estycje przem ysłow e pociągają za sobą zm iany w sposobie użytkow ania ziemi, n astęp u je przepływ ziemi użytkow anej dotychczas rolniczo do innych działów gospodarki narodow ej. Oprócz terenów zajętych pod b u ­ dow ę zakładów przem ysłow ych czy eksploatację górniczą duże pow ierz­ chnie ziemi zajm uje się pod budow nictw o m ieszkaniowe, urządzenia ko­ m unalne, ko m unikacyjne itp. Przejm ow anie terenów użytkow anych do­ tychczas rolniczo niszczy ich n a tu ra ln e właściwości i s tru k tu rę fizyczną, a w n astępstw ie tego ogranicza produkcyjną efektyw ność rolnictw a.

Zm iany w sposobach użytkow ania ziemi w rejonach uprzem ysław

ia-6 F. G l i s z c z y ń s k i : W p ły w urbanizacji na wzrost terenów zain w estow a­

nych a ro zw ój produkcji rolnej, „Sprawy M ieszkaniowe” 1970, z. 3, s. 17.

7 W ęzło we problem y społeczno-gospodarczego rozw oju kraju w latach 1971—

1975. Referat Biura Politycznego na X Plenum KC PZPR wygłoszony przez Tow.

Kierunki ewolucji struktury agrarnej gospodarstw chłopskich.., ₃₉

nych m ają nadto związek z rozm iaram i m igracji wahadłow ej. B rak m iesz­ kań w m iastach zmusza w ielu ludzi do pozostania na wsi i do dalekich niekiedy dojazdów do pracy. W Polsce nie w ykształciły się na w zór innych krajów wysoko rozw iniętych suburbia, które — jak się tw ierdzi — są „sypialn ią” w ielkich aglom eracji m iejskich. W związku z tym n a wsi rozw ija się budow nictw o mieszkaniowe, które pochłania rów nież znaczną pow ierzchnię ziemi użytkow anej rolniczo. Wzmożony uby tek ziem rolni­ czych jest więc konsekw encją niedorozw oju in fra stru k tu ry m ieszkanio­ wej w m iastach.

S tru k tu ra agrarna, istniejąca w początkowej fazie budow y zakładów w rejonach uprzem ysław ianych, b yła rezultatem długotrw ałych procesów rozw ojow ych. Z jednej stro n y były to czynniki i w aru nk i m iejscow e zw ią­ zane z jakością gleb, osadnictwem , przeludnieniem itp., z drugiej zaś — czynniki n a tu ry bardziej ogólnej, jak praw idłowości rozwojowe w ram ach różnych form acji społeczno-ekonom icznych, reform a rolna, rozbudow a przem ysłu itp .8 W większości badanych rejonów uprzem ysław ianych efektem tych procesów była z reguły rozdrobniona stru k tu ra agrarna, przy jednoczesnych dużych rezerw ach siły roboczej. Nie ulega zatem w ątpliw ości, że inw estycje przem ysłow e rozpoczęły proces zasadniczych przem ian w poszczególnych rejonach. Ich oddziaływ anie nie mogło om inąć rów nież stosunków agrarnych, od których — jak wiadomo — zależą w dużym stopniu rozm iary i stru k tu ra produkcji rolniczej. Poznanie zatem zm ian w stru k tu rz e agrarnej oraz ich kierunków ma istotne znaczenie dla świadomego kierow ania produkcją w przyszłości.

N ajpierw zajm iem y się ilościowymi efektam i procesów, które zacho­ dziły w stru k tu rz e agrarnej rejonów uprzem ysław ianych, bez w nikania w w ew nętrzny m echanizm tych zm ian i form y, w jakich one przebiegały. Podstaw ę m ateriałow ą stanow ią w yniki badań przeprow adzonych wcześ­ niej przez różnych autorów . Dotyczą one pierwszego etapu rozw oju gospo­ darczego rejonów uprzem ysław ianych, a więc obejm ują okres od m om en­ tu lokalizacji poszczególnych obiektów inw estycyjnych do chwili oddania ich do eksploatacji. Cechą wspólną większości m ateriałów , jakim i dyspo­ nujem y, jest to, że ich autorzy badali zm iany w stru k tu rze agrarnej niejako ew idencyjnie, nie uw zględniając m echanizm u tych zmian. Je d ­ nakże na ich podstaw ie m ożna dziś w yrobić sobie pogląd o dynam ice i m e­ chanizm ie interesujących nas przem ian. Można też pokusić się o ujaw nie­ nie elem entów w spólnych dla różnych rejonów , czego dotychczas nie do­ konano.

B adania długofalowe nad przem ianam i stru k tu ry agrarnej (w oparciu

8 F. K o l b u s z : R ozwój przemysłu a kształtowanie się struktury agrarnej wsi, „Wieś Współczesna” 1964, z. 6, s. 57.

40 Andrzej Pakuła

o ankiety) prow adzone są w zasadzie w trzech rejonach: tarnobrzeskim , płockim i puław skim . W pozostałych rejo nach p ro b lem aty ka ta p rzedsta­ w iana dotychczas była ty lk o na tle innych zagadnień, głów nie dotyczą­ cych pro du k cji rolnej.

R ozpatrzm y kolejno kilka cech ch arak tery zu jący ch s tru k tu rę a g rarn ą w rejonach uprzem ysław ianych. W yniki badań różnych autorów pozwa­ lają na porów nanie s tru tk u ry gospodarstw indy w idu aln ych w latach 1960— 1965. P ierw szym elem entem w ym agającym podkreślenia jest zw ię­ kszająca się liczba gospodarstw poniżej 5 ha. A naliza ty ch przeobrażeń pozw ala na sform ułow anie poglądu, że proces rozdrobnienia gospodarstw rolnych nie przebiegał jednakow o we w szystkich rejonach. Był on słabszy na teren ach nie posiadających nadw yżek siły roboczej silniejszy n ato­ m iast w rejon ach dysponujących dużym i rezerw am i siły roboczej. Po­ tw ierdzenie tej tezy zn ajd u jem y w badaniach przeprow adzonych w re jo ­ nie Puław , Płocka i T arnobrzega. W T arnobrzeskim R ejonie Siarkow ym dom inują gospodarstw a drobne (0,5— 2 ha i 2—5 ha).9 W okresie budow y K om binatu Siarkow ego (1958— 1966) nastąp ił ta m w zrost liczby gospo­ d a rstw m ałych (2— 7 ha) kosztem działek (do 2 ha) oraz gospodarstw w iększych (powyżej 7 ha), co d o kum en tują dane ta‘b. 1.

Tab. 1. Ewolucja struktury obszarowej gospodarstw chłopskich w pow. Tarnobrzeg The évolution of the acreage structure of peasant farms in the Tarnobrzeg district

Grupy obszarowe Rok Procentowe zmiany gospodarstw w ha

1958 1966

w udziale poszczegól­ nych grup obszarowych do 0,5 14,3 12,6 — 1,7 0,5 — 2 35,4 35,4 — 0,1 2 — 5 42,6 44,6 + 2,0 5 — 7 5,7 5,8 + 0,1 7 — 10 1,5 1,3 — 0,2 powyżej 10 0,5 0,3 — 0,2

Ź r ó d ł o : F. K o l b u s z : Zmiany w struktu rze agrarnej rejonu u przem ysław ia­

nego [w:] Rejony uprzem ysła w ia ne — problematyka i badania. Materiały z Sym ­

pozjum zorganizowanego przez Komitet i Zakład Badań Rejonów Uprzem ysławia­ nych Polskiej Akademii Nauk, PWN, Warszawa 1971, s. 233—234.

Ew olucja stru k tu ry ag rarn ej nie jest tam w ięc korzystna, gdyż p ro ­ w adzi do spadku liczby w iększych w arsztatów p rodukcyjnych. O bserw

a-9 F. K o l b u s z : Struktura agrarna wsi i kierunki je j przeobrażenia w Tarno­

brzeskim Rejonie P rze m ysłow y m , „Zeszyty Badań R ejonów U przemysławianych” 1965,

z. 13, s. 213 oraz id.: Przem ia ny w strukturze agrarnej w Tarnobrzeskim Rejonie

Kierunki ewolucji struktury agrarnej gospodarstw chłopskich... 41

cie poczynione w pow. tarnobrzeskim potw ierdzają rów nież badania prze­ prow adzone w rejonie P u ław i P łocka.10

W m om encie lokalizacji inw estycji przem ysłow ej m ieliśm y do czynie­ nia z dużym rozdrobnieniem gospodarstw typow ym dla rolniczych rejo ­ nów tej części Polski. W rejonie Puław dom inow ały gospodarstw a o po­ w ierzchni 1— 3 ha i 3— 5 ha. M ateriały W ielkiej A nkiety W iejskiej prze­ prow adzonej w 1961/1962 oraz 1966 r. przez K om itet Badań Rejonów U przem ysław ianych PAN w rejonie Puław i Płocka w ykazały, że badana zbiorowość składa się z gospodarstw m ałorolnych, ale nie działkowych. Go­ spodarstw a średniorolne były w pow. puław skim m niej liczne, a gospodar­ stw a powyżej 10 ha należały do rzadkości. O dm iennie w yglądała sytuacja w rejonie Płocka. Badane w sie były w ybitnie średniorolne. Udział gospo­ darstw o obszarze 5— 15 ha w ynosił 64—75% ogólnej liczby gospodarstw w poszczególnych wsiach. G rupa gospodarstw od 2 ha do 5 ha była nieduża i w ynosiła od 12 do 20%. C harakterystyczny był nadto stosunkow o nie­ w ielki udział gospodarstw m ałych oraz duży udział gospodarstw o obsza­ rze ponad 15 ha (te o statnie stanow iły od 5 do 8% ogółu gospodarstw). W ch arak tery sty ce zm ian stru k tu ry agrarnej przed uruchom ieniem in ­ w estycji przem ysłow ych w arto wskazać na wysoki w skaźnik tw orzenia no­ w ych gospodarstw . Z badań A. Szem berg przeprow adzonych w latach 1956— 1962 w ynika, że rocznie w rejonie puław skim pow staw ało 2,1% go­ spodarstw m ałych nie przekraczających n a ogół 3 ha. Były to więc gospo­ d arstw a m niejsze, co jeszcze bardziej pogarszało istniejącą tam stru k tu rę agrarną. A nalogiczny w skaźnik dla terenów płockich w ynosił 1% (zarówno dla Płocka, jak i P u ław jest to w skaźnik brutto). Liczby te w skazują, że były to tereny, gdzie proces rozdrobnienia gospodarstw postępow ał bardzo szybko. W skaźniki te są wyższe od średniego rocznego w skaźnika p rzy ­ ro stu gospodarstw w latach 1957— 1960 obliczonego dla całego rejo n u po- łoudniow o-w schodniego w oparciu o dane gospodarstw prow adzących ra ­ chunkow ość rolną IER.11

B adania za pomocą W ielkiej A nkiety W iejskiej powtórzono w obu po­ w iatach w roku gospodarczym 1965/1966. W yniki badań w ykazały pew ne zm iany w stru k tu rz e agrarnej. W idoczne są przede w szystkim zm iany w stru k tu rz e obszarowej. We wsiach pow. puław skiego zwiększyła się liczba gospodarstw o obszarze od 0,5 do 6 ha z 87,4% do 88,9%, przy

jed-10 A. S z e m b e r g : Struktura agrarna wsi pułaiuskich, „Zeszyty Badań Re­ jonów Uprzemysławianych” 1965, z. 12, s. 7—23 oraz id.: Z badań struktury agrarnej

rejonu Płocka, „Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych” 1962, z. 2, s. 57—80;

K. M i c h n a : Zmiany w czynnikach produkcji i produkcja rolnicza w gospodar­

stw ach chłopskich uprzemysławianego pow. puławskiego i płockiego, „Zeszyty Badań

Rejonów Uprzem ysławianych” 1969, z. 39, s. 22—46; B. G a ł e s k i [i zespół]: S truk­

tura społeczno-ekonomiczna wsi w rejonie Płocka, PWRiL, Warszawa 1963.

4 Ź Andrzej Pakuła

noczesnym spadku gospodarstw o obszarze 6— 10 ha z 11,8% do 10,4%. O bniżył się także udział gospodarstw powyżej 10 ha (z 0,8 do 0,7%). Po­ w ażne zm iany w stru k tu rz e obszarowej m iały także m iejsce w badanych wsiach pow. płockiego. P rzede w szystkim w zrósł tu udział gospodarstw o obszarze od 0,5 do 6 h a z 45,7% do 48,3%. N iekorzystne zm iany zaszły w gospodarstw ach o obszarze 6— 10 ha oraz powyżej 10 ha. Liczba gospo­ darstw o obszarze 6— 10 h a w ciągu pięciu lat zm niejszyła się z 33,7% do 31,5%, gospodarstw zaś pow yżej 10 ha — z 19,2% do 18,0%.

Dla tendencji rozw ojow ych ch arak tery sty czn y jest w zrost udziału go­ spodarstw m ałych. P o tw ierdzają to także obserw acje poczynione w po­ wiecie konińskim . Liczba gospodarstw do 2 ha zwiększyła się z 26,3% w 1960 r. do 29,1% w 1965 r .12 W rejon ie tym w zrosła także liczba gospo­ d arstw w gru p ie obszarowej od 2 do 5 ha.13 P rocentow y udział tych gospodarstw w zrósł z 26,0 do 26,3%. Ciekawie przed staw iają się dane do­ tyczące wyższych grup obszarow ych. Ich rozwój ilościowy oraz w skaźniki udziału w stru k tu rz e ukształtow ały się nieco odm iennie w badanym okre­ sie; w latach 1950— 1960 liczba tych gospodarstw uległa bow iem zm niej­ szeniu. W latach 1960— 1965 natom iast n astęp u je pow olny w zrost liczby gospodarstw w iększych oraz obszaru posiadanej przez nie ziemi. Odnośne dane p rzed staw iają się tak, jak w tab. 2.

Tab. 2. Zmiany udziału gospodarstw powyżej 5 ha w ogólnej liczbie gospodarstw i posiadanej ziem i w pow. konińskim w latach 1950— 1965 (wskaźniki w %) Changes in the participation of farms above 5 hectares in the total number of farms and in the acreage of land owned in the Konin district in the years 1950—1965 (in %)

Lata 5 — 7

Grupy obszarowe w ha

7 — 10 10 i w ięcej gospodarstw obszar gospodarstw obszar gospodarstw obszar 1950 IG,6 — 21,5 — 18,5 — 1960 16,5 18,3 18,4 28,3 12.8 32,4 1964 16,1 19,2 17,0 27,8 11,2 29,7 1965 16,1 19,0 17,2 27,8 11,3 30,2 Ź r ó d ł o : L i c z k o w s k i : op. cit., s. 169.

12 J. L i c z k o w s k i : Gospodarowanie ziemią w powiecie konińskim, „Zeszyty Badań Rejonów U przem ysławianych” 1963, z. 27, s. 168.

13 Badania przeprowadzone przez M. Pochwickiego potwierdziły fakt wzrostu liczby gospodarstw od 2 do 5 ha. Z badań tych wynika, że w latach 1955—1964/1965 zm niejszyła się liczba gospodarstw od 0 do 1 ha z 13,4 do 4,1%, natomiast bardzo poważnie zw iększyła się grupa gospodarstw w przedziale od 1 do 2 ha (z 29,5% do 40,6%). M. P o c h w i c k i : Kieru nki przemian str uktu ry agrarnej w powiecie ko­

Kierunki ewolucji struktury agrarnej gospodarstw chłopskich.., 43

K ierunki przem ian stru k tu ry agrarnej w indyw idualnych gospodar­ stw ach chłopskich w rejonie w ykazują szereg cech w spólnych dla innych uprzem ysław ianych okręgów kraju. Istotną różnicą jest tylko zm niejsze­ nie się ogólnej liczby gospodarstw, specyficzne dla rejonów ch araktery zu­ jących się niedostatkiem siły roboczej. M aleje przed w szystkim liczba gospodarstw najm niejszych (do 1 ha). W wyższych grupach obszarowych zjaw iska tego nie stw ierdzono. Odnośnie gospodarstw większych w rejonie konińskim inne nieco w nioski w ynikają z cytow anych badań M. Pochwic- kiego. A m ianowicie w grupach obszarowych powyżej 7 ha spadek liczby gospodarstw i obszaru zajm owanego przez nie był o wiele głębszy. Zda­ niem autora jedną z przyczyn było to, że gospodarstw a te są położone w tym rejonie w strefie o silnym uprzem ysłow ieniu. Okoliczność ta po­ w oduje duży nacisk na zm niejszenie obszaru tych obiektów na rzecz działek budow lanych od 0,5 do 1 ha. G ospodarstw a do 1 ha w większości uległy podziałowi n a działki budow lane oraz przekazały część swoich gru ntó w na rzecz gospodarstw od 1 do 2 ha, których liczba w badanym okresie w zrosła.14

Zarysow ane tendencje zm ian w stru k tu rze obszarowej gospodarstw , po­ legające na zw iększeniu się udziału w arsztatów małych, potw ierdzają rów nież badania przeprow adzone w Legnicko-Głogowskim Okręgu Mie­ dziowym, w rejonie Turoszow a i Lubina. W powiecie turoszow skim w la­ tach 1957— 1963 liczba gospodarstw chłopskich wzrosła o 32,1%.15 W ba­ daniach tych znajdujem y potw ierdzenie fak tu charakterystycznego dla rejonów uprzem ysław ianych, a m ianowicie szybkiego w zrostu liczby dzia­ łek o obszarze od 0,1 do 0,5 ha. Udział działek wzrósł d w ukrotnie (z 10,4 do 25,5%) w m niejszym stopniu zwiększył się udział gospodarstw od 0,5 do 1 ha z 11,8% do 12,7%. W innych grupach obszarowych (1— 2 ha i 2— 3 ha) w ystąpił w zrost liczby gospodarstw w liczbach absolutnych, n ato ­ m iast zm alał ich udział procentow y z 35,6% do 30,7%. W pozostałych g ru ­ pach zm alała zarów no liczba gospodarstw, jak i zajm ow ana przez nie powierzchnia. W yjątek stanow ią g rupy obszarowe 10— 12 ha, 12— 14 ha i 14—20 ha, gdzie liczba gospodarstw wzrosła, spadł natom iast ich p ro­ centow y udział (z 7,6% do 6,8%). Zachodzące zmiany, a w szczególności zwiększenie się liczby gospodarstw drobnych, są spowodowane uprze­ m ysław ianiem rejonu. F. K apusta stw ierdza, że niekorzystnym działaniom industrializacji opierają się gospodarstw a większe (orientacyjnie gru py te ustala on w przedziale od 7 do 10 ha).

14 Ibid., s. 224.

15 F. K a p u s t a : Zmiany w strukturze agrarnej pod w p ły w e m uprzem ysła­

wiania w rejonie turoszowskim, „Roczniki Nauk Rolniczych” 1965, t. 78 — G -l,

s. 41 i n. oraz id.: Przemiany w strukturze agrarnej w rejonie turoszowskim w latach

44 Andrzej Pakuła

Podobne w nioski dotyczące um acniania się gospodarstw średniorolnych w yciąga Z. Szkarłatow ski n a podstaw ie badań przeprow adzonych w Leg- nicko-Głogowskim O kręgu M iedziow ym .16 O biektem badań był pow iat lubiński. W latach 1960— 1967 dokonały się istotne przem iany w stru k tu rz e gospodarstw indyw idualnych. C h arakterystyczne jest to, że w skali po­ w iatu pow ażnie zm alał odsetek gospodarstw o pow ierzchni do 2 ha (z 32,2 do 20,1%). W zrósł n ato m iast odpowiednio odsetek gospodarstw od 2 do 5 ha (z 16,8 do 20,9%). Bardziej dynam icznie w zrosła liczba gospodarstw średniorolnych (gospodarstw 5— 7 ha z 12,6 do 17,9%, a gospodarstw 7— 10 ha z 24,6 do 31,7%). Zm alała natom iast w badanym okresie liczba gospodarstw pow yżej 10 ha (z 13,8% do 9,4%). P otw ierdzenie zarysow a­ nych ten d en cji zn ajdu jem y także w badaniach J. D ietla i M. Tym oszu- ka.17 W ynika z nich, że liczba gospodarstw indyw idualnych zm alała tu o około 6%. Jednocześnie w zrosła liczba gospodarstw od 5 do 10 ha (z 37,2 do 39,4%) oraz ich łączna pow ierzchnia. Pow iat lubiński należy do tych rejo n ó w uprzem ysław ianych, w k tó rych nie w ystępu je n adm iar rąk do pracy, w zw iązku z czym nie obserw uje się tu dalszego rozdrobnienia gospodarstw . G łów ną przyczyną zm niejszania się liczby gospodarstw w iększych — jak w ynika z badań ankietow ych przeprow adzonych w tym rejonie — jest w adliw a polityk a podatkow a oraz nadm ierne obciążenie dostaw am i obow iązkow ym i (głównie dostaw am i zbóż).

Cząstkow ych info rm acji w spraw ie zm ian w stru k tu rz e ag rarnej w u przem ysław ianym rejo n ie legnicko-głogow skim dostarczają badania p rze­ prow adzone w e w si Polkow ice w latach 1960— 1964.18 G rom ada Polkowice leży w powiecie lubińskim . Na jej tere n ie zlokalizowane są będące w b u ­

dowie szyby kopalni Miedzi „Polkow ice” . Je st to więc obszar będący pod bezpośrednim w pływ em czynników in dustrialnych. T endencje zm ian s tru k tu ry agrarn ej są tu podobne do tych, jakie stw ierdzono w powiecie lubińskim . Zm niejsza się tu liczba gospodarstw m ałych (do 2 ha) i obszar przez nie zajm ow any, rośnie natom iast ilość i siła ekonom iczna gospo­ d arstw średniorolnych (5— 7 ha). Na podstaw ie przeprow adzonych badań oraz porów nań z dan y m i dotyczącym i pow. lubińskiego B. W arych form u­ łu je wniosek, iż rozw ój przem ysłu nie w yw arł tu dotychczas w yraźnego

16 Z. S z k a r ł a t o w s k i : Porównanie struktury gospodarstw chłopskich i chłop-

sko-robotniczych w e wsiach pow. lubińskiego w roku 1967, „Zeszyty Badań Rejo­

nów U przem ysławianych” 1968, z. 31, s. 71 i n.

17 J. D i e t l , M. T y m o s z u k : Przemiany rolnictwa i jego powiązań z rynkiem

w powiecie lubińskim, „Zeszyty Badań Rejonów Uprzem ysławianych” 1967, z. 24,

s. 5 i n.

18 B. W a r y c h : P rzemia ny w strukturze agrarnej i ekonomiczno-produkcyj-

nej rolnictwa indywidualnego gromady Polkowice w latach 1960—1964, „Zeszyty

Kierunki ewolucji struktury agrarnej gospodarstw chłopskich., 45

w pływ u na stru k tu rę gospodarstw indyw idualnych, a zachodzące zm iany są raczej zgodne z tendencjam i ogólnymi.

N iezm iernie istotną spraw ą jest porów nanie ogólnych zmian zachodzą­ cych w stru k tu rz e agrarnej rejonów uprzem ysław ianych z aktualnym i kie­ runkam i przem ian w całym kraju. Badania nad stru k tu rą ag rarną w Polsce po w ojnie oraz w latach pięćdziesiątych wykazały, że zm iany te polegały na zm niejszaniu się udziału gospodarstw średnich i w iększych oraz na jednoczesnym wzroście liczby gospodarstw najm niejszych. W okresie tym ogrom ne znaczenie m iał przyrost gospodarstw od 0,1 do 2 ha, który w de­ cydującym stopniu w pływ ał na zm iany stru k tu ry gospodarstw i działek rozpatryw an y ch łącznie.19 F. Kolbusz stw ierdza, że:

„Biorąc pod uwagę fakt, że w łaśnie w wymienionych 6 województwach (kato­ wickie, krakowskie, łódzkie, opolskie, poznańskie, wrocławskie — a także w skali całego kraju) dużo, bo aż 65% ogólnej liczby powstałych w naszym kraju w latach 1950— 1960 gospodarstw, koncentruje się na ich terenie i to w grupach obszarowych 0,1—0,5 ha i 0,5—2 ha, można zaryzykować twierdzenie, że rejony uprzemysłowione decydowały o kierunkach przemian zachodzących w strukturze agrarnej polskiej wsi. Jest to w poważnym stopniu konsekwencja migracji wahadłowych ludności, polegających na dojazdach do pracy w przemyśle z zamieszkaniem na w si.” 20

Pogarszanie się s tru k tu ry agrarnej rolnictw a indyw idualnego jest w y ­ nikiem w ielu czynników, jak : łączenie pracy w przem yśle i gospodarstw ie rolnym , niemożność przeniesienia się do ośrodka miejskiego, wielkość i progresja świadczeń, w aru n k i przekazyw ania gospodarstw następcom itp. W ym ienione przykładow o przyczyny w skazują, że sam proces rozw oju gospodarczego (industrializacja) nie w yjaśnia w pełni problem u. J e s t bo­ w iem oczywiste, że zm iany w stru k tu rze agrarnej wsi są efektem cało­ kształtu przem ian społeczno-ekonom icznych zachodzących w k raju w ogóle, a w społeczności w iejskiej w szczególności. Zatem analiza przem ian s tru k ­ tu ry ag rarnej prow adzona być pow inna w pow iązaniu z etapam i rozw oju k raju oraz cecham i specyficznym i tych etapów .21 W latach 1950— 1956 błędy w polityce rolnej — ograniczone możliwości substytuow ania pracy

19 A. S z e m b e r g : Przemiany w strukturze agrarnej gospodarstw chłopskich, PWE, Warszawa 1966, s. 15 i n.

20 F. K o l b u s z : W p ły w uprzemysłowienia kraju na społeczno-ekonomiczny

charakter indywidualnych gospodarstw chłopskich, PWRiL, Warszawa 1964, s. 87.

Także S z e m b e r g : Przemiany w strukturze agrarnej..., s. 15 i n.

21 K o l b u s z : W p ły w uprzemysłowienia..., s. 83. Pod względem świadczeń finansowych w niekorzystnej sytuacji znajdowały się gospodarstwa o powierzchni 7—10 ha (tzw. pierwszy próg progresji podatkowej) w porównaniu z gospodarstwa­ mi m ałym i (3—7 ha). Udział obciążeń finansowych w produkcji czystej w grupie 7—10 ha wzrósł z 11,4% do 18,7%, w grupie zaś 10—14 ha spadł do 17,4%, a w grupie powyżej 14 ha wzrósł do 28,8% (tzw. drugi próg progresji) — podajemy za E. W i e- c z o r k i e m : Badania nad bilansem dochodów i w y d a tk ó w ludności chłopskiej

46 Andrzej Pakuła

żywej przez uprzedm iotow ioną, program ow o rozw ijany system świadczeń i obciążeń wsi, niska opłacalność produkcji rolniczej — powodowały, że wiele gospodarstw w iększych obszarowo zm niejszało areał użytkow anej ziemi. Nowa polityka rolna, której zasady ukształtow ały się w latach sześćdziesiątych, uznała trw ałą pozycję indyw idualnego gospodarstw a chłopskiego. Za naczelne zadanie uznaw ano wówczas stw orzenie w a ru n ­ ków do kojarzenia zadań w dziedzinie w zrostu produkcji rolnej z przeobra­ żeniam i typu socjalistycznego. Podjęto jednocześnie szereg środków zm ie­ rzających do polepszenia stru k tu ry obszarowej gospodarstw . W ostatnich latach nastąpiła pew na stabilizacja s tru k tu ry obszarowej. Z badań p rze­ prow adzonych przez A. Szem berg w ynika, że w latach 1962— 1966 tem po n egatyw nych zm ian zachodzących w całym k ra ju jest słabsze.22 Przede w szystkim n astąpiło zaham ow anie tem pa tw orzenia się now ych gospo­ darstw . W skali całego k ra ju jest ono dw ukrotnie, a n aw et trzykrotn ie słabsze niż w latach ubiegłych. Słabiej proces ten przebiega w rejonie południow o-w schodnim (spadek zaledw ie o 30%). Efektem tych zmian jest spadek gospodarstw i działek w stosunku do 1963 r. (tylko w rejonie południow o-w schodnim n a stą p ił ich niew ielki przyrost). Ogólny kieru nek zmian, polegający na przeciw działaniu dalszem u rozdrab nianiu stru k tu ry agrarn ej, w yraża się — jak w ynika z badań — w spadku liczby gospodarstw w gru p ie 0,1— 2 ha. Spadek liczby gospodarstw w tej grupie m a ogrom ne znaczenie, bow iem w okresie w cześniejszym przyrost liczby* tych gospo­ d arstw w pływ ał w decydującym stopniu na zm iany s tru k tu ry agrarnej. Badania A. Szem berg w ykazały, że nastąpiło zm niejszenie się liczby go­ spodarstw w g ru p ach do 5 ha (5— 7 ha lub 7— 10 ha) zależnie od rejonu. W pozostałych g ru p ach w skaźniki zm ian są dodatnie. K onkludując m ożna stw ierdzić, że w o statnich latach zaznaczył się znaczny spadek liczby go­ spodarstw w g ru p ie do 2 ha, lekka ten d en cja spadkow a w przedziale 2— 10 ha i niew ielki przyro st lub stagn acja w grupie gospodarstw po­ wyżej 10 ha.

Z dotychczasow ych ustaleń w ynika, że przem iany stru k tu ry agrarnej w rejonach uprzem ysław ianych n a stęp u ją zgodnie z tendencjam i ogólny­ mi. Jednocześnie w y stęp u ją w nich pew ne swoiste elem enty rozwojowe, będące rezu ltatem oddziaływ ania czynników industrialnych. W pierw szym etapie budow y zakładów przem ysłow ych nasila się rozdrobnienie gospo­ d arstw chłopskich, a zwłaszcza szybko rośnie liczba gospodarstw drob­ nych (do 2 ha). Zjaw isko to przebiegało w badanych rejo nach uprzem ysła­ w ianych m niej w ięcej podobnie. Na tej podstaw ie można stw ierdzić, że mimo pew nych różnic w rozw oju społeczno-ekonom icznym i stru k tu rz e

22 A. S z e m b e r g : Zm ian y struktury agrarnej, „Wieś W spółczesna” 1967. z. 9, s. 22 i n.

Kierunki ewolucji struktury agrarnej gospodarstw chłopskich... 47

ag rarnej — w e w szystkich rejonach w ystąpił taki sam proces, tylko z róż­ nym natężeniem . Zwiększył się także udział gospodarstw od 2 do 5 ha oraz w m niejszym stopniu w arsztatów o obszarze 5— 7 ha. Znaczny w zrost liczby gospodarstw do 2 ha i 2—5 h a oddziaływał w sposób istotny na całą stru k tu rę agrarną. W badanym okresie zwiększył się także odsetek ziemi użytkow anej przez gospodarstw a do 5 ha. Na przykład w pow. ko­ nińskim udział gospodarstw do 2 ha w obszarze użytkow anej ziemi zwię­ kszył się od 4,9% do 5,7%, od 2 do 5 ha — z 16,1 do 17,3%.23 W pow. tu - roszowskim procent ziemi zajm ow anej przez gospodarstw a - działki wzrósł 0 0,7 do 1,8%, zwiększył się także, chociaż nieznacznie, odsetek pow ierz­ chni zajm ow anej przez gospodarstw a do 5 ha (z 21,6 do 22,1%).

W zrost liczby gospodarstw do 2 ha i 2— 5 ha spowodował zm niejszenie udziału gospodarstw o obszarze powyżej 7 ha. Należy zaznaczyć, że nie we w szystkich rejonach m iał m iejsce absolutny spadek liczby gospodarstw 1 ziem i przez nie zajm ow anej. W ystąpił on w wyższych grupach obszaro­ w ych (powyżej 10 ha). N ajw yraźniej zaznaczył się on w Puław ach i T ar­ nobrzegu.

Zm iany ilościowe w stru k tu rze agrarnej badanych rejonów w ykazują pew ne odrębności. R ejony te różnią się dość istotnie. W takich powiatach^ jak : Puław y, Tarnobrzeg, Konin, Turoszów, m am y stru k tu rę typow ą dla rejo nó w rozdrobnionych. Rolnictwo zaś pow. płockiego i lubińskiego może być przykładem rejonów , w których przew ażają gospodarstw a średniorol­ ne i większe.

R ozdrobnienie gospodarstw jest widoczne na ziemiach dawnych, gdzie istniała zawsze niedostateczna podaż ziemi, duże przyw iązanie do w arszta­ tów rolnych, trudności przejścia do m iast itp. Inaczej przebiega ten proces na ziem iach zachodnich i północnych. Badania przeprow adzone w pow. lu ­ bińskim w ykazały, że w spom niane czynniki nie odgryw ały tu większej roli. Jednakże i tu taj nie było to zjawisko jednolite dla całego rejonu, gdyż np. w grom adzie Polkowice wzrosła liczba gospodarstw drobnych. W ażnym elem entem stru k tu ry agrarnej wsi w rejonach uprzem ysław ia­ nych jest gru pa gospodarstw7 od 2 do 5 ha, stanow iąca np. w pow. tarn o ­ brzeskim praw ie połowę ogólnej liczby gospodarstw. Sytuacja w tej grupie gospodarstw jest najm niej ustabilizow ana, a jednocześnie oddziaływ anie przem ysłu zarysowało się tu najsilniej. Potw ierdzenie tego fak tu zn ajdu je­ my w analizie rozm ieszczenia poszczególnych grup obszarowych w stosunku do centrum ośrodka przem ysłowego. Ogólnie m ożna stw ierdzić, że w stre ­ fie najbliższej i pośredniej w ystąpiło zjaw isko rozdrobnienia, zaś w pod- rejonach krańcow ych zaznaczyła się tendencja odw rotna — powiększanie obszaru gospodarstw . G ospodarstw a najm niejsze w w yniku przesunięcia

48 Andrzej Pakuła

przestrzennego skoncentrow ały się w okół centrum przem ysłow ego. W po­ w iecie tarno b rzeskim w grom adach o dogodnym położeniu w stosunku do ośrodków przem ysłow o-m iejskich i dużym nasileniu gospodarstw chłop- sko-robotniczych zw iększyła się liczba obiektów o obszarze 0,5—2 ha. Zm iany w b adanych grom adach są tu szczególnie intensyw ne. W iele gospodarstw z tej g ru p y zm niejszyło swój obszar i przesunęło się do g rup y poniżej 0,5 ha. Zm niejszyła się też liczba gospodarstw w grup ie poniżej 5 ha, szczególnie w grom adach położonych blisko ośrodka siarkowego. Z drugiej strony, w grom adach położonych dalej w ystąpiły sym ptom y stabilizacji. Jakk o lw iek gospodarstw a te stanow ią niew ielki odsetek to ich um acnianie się m a duże znaczenie ze w zględu na możliwości w zrostu produkcji rolnej. W edług F. K olbusza zm iany w liczbie gospodarstw w ię ­ kszych w skazują, że czynniki rynkow e sp rzy jają tu intensy fik acji p ro ­ dukcji rolnej, co w efekcie pow inno prow adzić do w zrostu dochodu rol­ niczego.24 Zjaw isko przestrzennego różnicow ania zm ian w stru k tu rz e ag rarn ej w ystąpiło w w ielu rejonach. Np. we w siach pow. puław skiego, położonych w strefie uprzem ysłow ionej, n astąp ił w zrost liczby gospo­ d a rstw o obszarze 0,5— 2 h a o 15 punktów , zaś w grupie obszarowej 2— 4 ha o 5 punktów . W skaźnik w zrostu liczby gospodarstw najm niejszych w pow. płockim w ynosił 18 punktów , zaś w gru pie obszarowej 2—4 ha około 12 punktów . W strefie tej w ystąpiło jednocześnie zjaw isko ubyw ania gospodarstw w iększych. W m iarę w zrostu odległości od ośrodka p rz e ­ m ysłowego natężenie tych niekorzystn ych zm ian m aleje. W strefie dalszej o dogodnym położeniu w stosunku do centru m zaznaczył się w obu po­ w iatach u b y tek gospodarstw od 0,5 do 4 ha, przybyło zaś gospodarstw od 4 do 8 ha. Podobnie jak w strefie pierw szej, zm alała tu liczba gospodarstw w iększych obszarowo. We w siach położonych najdalej od ośrodka prze­ mysłowego, a ch arak tery zu jący ch się uciążliw ym i dojazdam i do m iasta, w ystąpiło pogorszenie się s tru k tu ry agrarnej. Specyfika zm ian polegała tu na tym , że nie pow staw ały gospodarstw a karłow ate, ale rozpadały się gospodarstw a duże obszarow o przy silnej tend en cji do pow stania gospo­ d arstw m niejszych.25

B adania F. K ap u sty przeprow adzone w rejon ie zgorzeleckim p o tw ier­ dziły fa k t w pły w u budow anego k om binatu G órniczo-Eenergetycznego w Turoszow ie na zm iany w stru k tu rz e ag rarnej. W rejonach położonych

24 K o l b u s z : Przemiany w strukturze agrarnej..., s. 5 i n. Przeprowadzone wcześniej badania F. Kolbusza wykazały, że z reguły najw iększe rozdrobnienie indywidualnych gospodarstw rolnych w ystępuje w okolicy ośrodków przemysłowych. Por. K o l b u s z : W p ły w uprzem ysłowienia kraju..., s. 81.

Kierunki ewolucji struktury agrarnej gospodarstw chłopskich.., 49

bliżej kom binatu w ystąpiły duże zm iany dem ograficzne; wzrosła liczba indyw idualnych gospodarstw chłopskich, stw ierdzono rów nież tendencję do ekstensyfikacji rolnictw a.26

Pow szechnym zjaw iskim , stw ierdzanym w badanych rejonach u p rze­ m ysław ianych, jest zm niejszanie się przeciętnego obszaru gospodarstw. Np. w rejonie puław skim obniżył się on z 3,8 na 3,6 ha, w płockim — z 7,1 n a 7,0 ha. W powiecie konińskim tem po spadku jest zróżnicowane w poszczególnych grupach obszarowych. Najwyższe tem po zm ian stw ier­ dzano w gospodarstw ach do 2 ha (spadek z 1,16 w 1958 r. na 0,99 ha w 1965 r.) oraz w gospodarstw ach od 2 do 5 ha, gdzie średni obszar obniżył się z 3,64 na 3,33 ha. N ajm niejsze zm iany nastąpiły w wyższych grupach obszarowych, np. w gospodarstw ach: od 5 do 7 h a nastąpił spa­ dek z 6,05 na 5,95 ha, zaś w grupie od 7— 10 ha — z 8,31 na 8,26 ha.27

Podobne zjaw isko m iało m iejsce w rejonie turoszowskim , gdzie p rz e ­ ciętna wielkość gospodarstw a obniżyła się z 4,64 na 3,62 ha. Jed n ak w niektórych grupach obszarow ych oraz na terenach bardziej oddalonych od kam b in atu pow ierzchnia średniego gospodarstw a wzrosła. Zm niejszanie się pow ierzchni w ystęp u je w niższych i średnich grupach obszarowych, podczas gdy przeciętna pow ierzchnia gospodarstw większych, głównie po­ wyżej 12 ha, zw iększyła się. W arto odnotować fakt, że na teren ach b a r­ dziej oddalonych od kom binatu średnia wielkość gospodarstw wzrosła z 2,67 na 2,97 ha.28

W skali k ra ju w badanym okresie zaznaczył się lekki w zrost przeciętne­ go obszaru gospodarstw , chociaż w poszczególnych rejonach proces ten przebiegał rozm aicie. N atężenie zmian w poszczególnych grupach obsza­ row ych nie było też jednakow e. Zm alał przeciętny obszar gospodarstw najm niejszych (do 2 ha) i najw iększych (powyżej 20 ha). W rejonie po­ łudniow o-w schodnim dom inującym procesem jest nadal rozdrobnienie s tru k tu ry agrarnej. Silnie w zrosła tu ta j liczba gospodarstw 0,5— 3 ha, a więc gospodarstw typow o chłopsko-robotniczych. Nieznacznie w zrosła w ty m czasie liczba gospodarstw średniorolnych, spadła zaś liczba gospo­ darstw większych (10— 15 ha). A ktualny kierunek zmian jest podobny

23 F. K a p u s t a : W p ły w uprzemysłowienia na strukturą agrarną i kierunki

organizacji rolnictwa w powiecie zgorzeleckim w lalach 1957—1963, Wrocław 1965,

s. 97 (maszynopis w Bibliotece ZBRU). 27 L i c z k o w s k i : op. cit., s. 171.

28 K a p u s t a : Zmiany w strukturze agrarnej pod w p ły w e m uprzem ysło w ie­

nia...., s. 41 i n. oraz id.: Zmiany struktury agrarnej w LGOM w łatach 1960—1968 i pe r sp e k ty w y je j przebudow y do 1975 roku, „Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysła­

w ianych” 1971, z. 44, s. 121—148.

50 Andrzej Pakuła

jak w latach 1957— 1962, z ty m że częstotliw ość zm ian obszarow ych nieco osłabła.29

Przedstaw ione uw agi dotyczące kierunków zm ian s tru k tu ry agrarnej w Polsce w skazują, że w b adanych rejonach uprzem ysław ianych pow sta­ nie licznej g ru p y gospodarstw drobnych jest produktem oddziaływ ania czynników ind ustrialny ch . P otw ierdzenie tej praw idłow ości znajdujem y w badaniach ankietow ych i w danych sta ty sty k i m asowej. Jeżeli p rzy j­ m iem y, że w łaściciele ty ch gospodarstw w przew ażającej m ierze łączą prow adzenie gospodarstw a rolnego z pracą w przem yśle, to świadczy to o ścisłym zw iązku m iędzy uprzem ysłow ieniem a pow staw aniem now ych gospodarstw . S tw ierdzonym fak tem jest, że w ew n ątrz g ru p y gospodarstw m ałych zachodzą także zm iany. Z m iany te w y stęp u ją szczególnie w yraź­ nie w rejon ach o rozdrobnionej stru k tu rz e oraz w grom adach położonych blisko centru m przem ysłow ego. Polegają one przede w szystkim na tw o­ rzeniu gospodarstw o ch arak terze działkowym . P ow stanie gospodarstw o ch arak terze działkow ym jest w idoczne w pow iatach: tarnobrzeskim , puław skim , turoszow skim . U przem ysław ianie rejo n u rodzi tendencję do tw orzenia działek pom ocniczych, jed n ak nie jest ona ten d encją dom inu­ jącą. D om inujący je st proces pow staw ania gospodarstw chłopsko-robotni- czych. Pow szechnie wiadom o, że w zrost liczby gospodarstw rolnych od 0,2 do 2 ha w yw ołany został zapotrzebow aniem pozarolniczych gałęzi go­ spodarki narodow ej na siłę roboczą, k tórej nie m ożna było zapew nić m ieszkań i w aru n k ó w b y tu w m iastach. P ojaw ienie się więc w skali m a­ sowej g ru p y chłopów -robotników nie je st bynam niej w yrazem degradacji rolnictw a i gospodarki chłopskiej, a je st ubocznym produ k tem procesu uprzem ysław iania k raju . Możliwość zatem o trzym ania pracy w przem yśle prow adzi do rozdrobnienia stru k tu ry ag rarnej.

J e st to jed n ak ty lk o jeden k ierun ek zm ian s tru k tu ry ag rarn ej. Istnieje także d rugi k ieru n e k odw rotny, k tó ry m ożna by określić m ianem w pływ u stabilizacji zarobkow ania pozarolniczego n a k ieru n k i m odyfikacji stru k ­ tu ry ag rarn ej. O becny etap badań nie pozwala jeszcze na ścisłe sprecyzo­ w anie w niosków w tej spraw ie. M ożna zatem stw ierdzić, obserw ując grupy nowo pow stających gospodarstw , że nie są to gospodarstw a ty p u działek pom ocniczych, ale drobne w arsztaty chłopsko-robotnicze. W niosek tak i m ożna uzasadnić także tym , że rezerw a siły roboczej, istniejąca w gospo­ d arstw ach przed podjęciem pracy poza rolnictw em , nie przekształciła się w d eficyt siły roboczej, a siła ekonom iczna gospodarstw dw uzaw odow ych w porów naniu z podobnym i gospodarstw am i czysto rolniczym i nie ulegała obniżeniu.

Pozytyw nym zjaw iskiem są pojaw iające się ten den cje do koncentracji ziem i w w iększych gru p ach obszarow ych. W pow iecie tarnobrzeskim są

Kierunki ewolucji struktury agrarnej gospodarstw chłopskich.., 51

to gospodarstw a powyżej 5 ha, w turoszowskim , Legnicko-Głogowskim O kręgu M iedziowym — gospodarstw a od 7 do 10 ha.

P otw ierdzenie tych tendencji znajdujem y w w ynikach szeregu badań. Na ich podstaw ie form ułuje się często tezę, że niekorzystnem u działaniu industrializacji nie podlegają gospodarstw a w iększe.30 Je st to sytuacja nie­ w ątpliw ie korzystna, pozw alająca wnioskować, że czynniki rynkow e już na obecnym etapie uprzem ysłow iania rejon u zaczynają odgryw ać coraz większą rolę. Podstaw ow ym jednak czynnikiem strukturotw órczym jest polityka agrarna, k tó ra zawsze tw orzy w arunki ekonomicznej stabilizacji pew nych gru p obszarowych.

Jednocześnie należy pam iętać, że dla w zrostu produkcji rolniczej inne znaczenie m a rozdrabnianie gospodarstw małych, inne zaś średnich czy w iększych. Różne są także tego przyczyny. Obecnie m ożna stw ierdzić, że zm niejszenie w przeszłości pow ierzchni gospodarstw w iększych — jeśli m iało m iejsce — nie oznaczało ich osłabienia. Bardzo często bowiem w ten sposób przyw racano w ty ch grupach obszarow ych właściwe relacje m ię­ dzy czynnikam i produkcji, co zw ykle dawało w efekcie w zrost produkcji. J a k zostało bowiem stw ierdzone, dla efektyw nego w zrostu produkcji o w iele w iększe znaczenie m ają obecnie w łaściwe relacje pom iędzy czyn­ nikam i produkcji niż absolutny poziom nakładów .31

Mimo, że zm iany rozum ianej sensu stricto stru k tu ry agrarnej w skali całego k ra ju nie są wielkie, bo w dalszym ciągu utrzym uje się zw arstw io- na stru k tu ra agrarna, to jednak n asilają się procesy, które prow adzą do ekonom icznej d yferencjacji gospodarstw. Polityka rolna prow adzona do­ tychczas celowo osłabiała działanie tych czynników, które m ogły w y ­ wołać skutki ty p u różnicującego. Jednocześnie nasilają się tendencje zmie­ rzające do selekcji gospodarstw , co wiąże się m iędzy innym i z dopływ em dużej ilości środków produkcji do rolnictw a, rozw ojem usług itp.32

D la zrozum ienia m echanizm ów i sił strukturotw órczych w rejonach uprzem ysław ianych istotne znaczenie m a zbadanie spraw zw iązanych z obrotem ziemią. Z badań przeprow adzonych w rejonie puław skim w y­ nika, że obrót ziem ią nie b ył tu procesem autonom icznym , lecz stanow ił fu nk cję zachodzących w k raju przem ian społeczno-ekonom icznych oraz

30 J. Dietl i M. Tymoszuk podają, że liczba gospodarstw od 5 do 10 ha pod­ niosła się z 37,2 do 39,4%, a łączna powierzchnia przez nie zajmowana z 54,4 do 57,5%. Por. D i e t l , T y m o s z u k : op. cit. Podobne wnioski na podstawie swych badań formułują F. Kapusta, Z. Szkarłatowski, B. Warych i inni.

31 J. Z a 1 e w a : Relacje ziemia—praca—majątek produkcyjny w indywidualnej

gospodarce chłopskiej (praca doktorska, maszynopis).

32 A. S z e m b e r g : Dynamika produkcji jako kryterium różnicowania się go­

52 Andrzej Pakuła

realizow anej w ty m czasie polityki ro ln e j.33 W badaniach ty ch znajdujem y potw ierdzenie tezy, że w okresie intensyw nego uprzem ysłow ienia rejon u zm ienia się c h a ra k te r obrotu ziemią. Zostało stw ierdzone, że ziem ię sprze­ daw ały przede w szystkim gospodarstw a m ałorolne oraz większe. Słabsze zainteresow anie w n ab y w an iu ziemi w ykazali właściciele gospodrstw po­ m ocniczych i średniorolnych. P ow staje wobec tego pytanie, czy stw ierdzo­ ny wcześniej proces p rzy ro stu liczby gospodarstw m niejszych odbyw ał się kosztem ilości ziem i w gospodarstw ach typow o rolniczych?

Ja k w ytłum aczyć fakt, że w rejonach uprzem ysław ianych pozbaw iały się ziem i przede w szystkim gospodarstw a m ałe? M ożna postaw ić hipo­ tezę, że gospodarstw a te są za m ałe jako sam odzielne w arsztaty rolnicze, a za duże jako gospodarstw a pomocnicze. W śród gospodarstw zbyw ających ziem ię 22,7% stanow iły bow iem gospodarstw a o m ieszanym źródle do­ chodu. Podstaw ow ą więc przyczyną zbyw ania ziemi było i je st w ychodź­ stw o oraz podeszły w iek gospodarzy, k tó rzy nie m ieli następców (około 70%).

Z drugiej stro n y b adan ia K. O lesiaka w ykazały, że ponad połowę ogółu nabyw ców ziemi stanow ią w łaściciele gospodarstw o m ieszanym źródle d o ­ chodu. W śród tej g ru p y ponad połow a to nabyw cy, którzy nie posiadali w ogóle ziemi i nabyw ali działki do 2 ha (z reguły były to działki b u ­ dowlane). W arto odnotow ać fakt, że zjaw isko to m iało m iejsce w e wsiach o dogodnym połączeniu kom unikacyjnym z ośrodkiem przem ysłow ym . M ożna przypuszczać, że w ty ch grom adach ten dencja ta będzie się nasilać. Z danych p rzytaczanych w cześniej oraz z badań K. Olesiaka w ynika, że u b y tek ziem i użytkow anej rolniczo i p rzejętej przez gospodarstw a-działki b ył nieznaczny. D ruga grup a nabyw ców w śród gospodarstw zarobkują­ cych, to właściciele posiadający ziem ię i pow iększający sw oje gospodar­ stwo. P otw ierdza to naszą tezę, że obecny etap uprzem ysław iania cechuje pow staw anie gospodarstw dw uzaw odow ych. J e s t to dowód n a to, że chłopi- -ro bo tnicy nie w y k azu ją skłonności do opuszczania wsi i g ru p a ta by­ najm n iej nie p o lary zu je się n a chłopów i robotników .

Wśrócl nabyw ców ziemi udział gospodarstw w iększych obszarowo nie uległ zm ianie. M niejszy udział w naby w an iu ziemi m ieli w tym okresie w łaściciele gospodarstw od 4 do 6 ha.

Na m arginesie poruszanych problem ów w arto zasygnalizow ać zjaw isko różnicow ania ceny ziem i nabyw anej do celów rolniczych oraz ziem i prze­ znaczonej n a działki budow lane.

W rejo n ach uprzem ysław iany ch w y stęp u je zjaw isko typow e dla ośrod­ ków podm iejskich, a m ianow icie przekształcenie się ren ty g runtow ej rol­

33 Najpełniej m echanizm ten został przedstawiony w pracy K. O l e s i a k a :

Obrót ziemią w gospodarstwach chłopskich w rejonie Puław 1945—1964, KiW, War­

niczej w budow laną. J e st to widoczne szczególnie w grom adach i w siach położonych blisko ośrodka przm ysłow ego.34

P rzedstaw ione zm iany w stru k tu rz e agrarnej badanych rejonów up rze­ m ysław ianych pozw alają stw ierdzić, że siłą napędow ą przem ian są tu czynniki dem ograficzne, bowiem przy ogólnym wzroście ludności nierol­ niczej rośnie liczba ludności w iejskiej, co w yw iera nacisk na podział go­ spodarstw . Jednocześnie nacisk dem ograficzny na stru k tu rę ag rarn ą w tra ­ dycyjnym rozum ieniu uległ osłabieniu. Je st to następstw o specyficznego przebiegu procesów uprzem ysław ianych, powodującego pow stanie licznej gru p y ludności dw uzaw odow ej. A więc czynnik dem ograficzny jest p rzy ­ czyną niekorzystnych zm ian w stru k tu rz e agrarnej, ale nie pow oduje on ubożenia m as chłopskich.35

U przem ysłow ienie w tedy prow adzi do koncentracji ziemi, kiedy osiąg­ nie się poziom pozw alający na zm niejszenie liczby ludności u trzym ującej się z pracy w rolnictw ie do granicy, przy której nie w yw iera ono już ujem nego w pływ u na stru k tu rę ag rarn ą.36 W kapitalistycznych k rajach wysoko rozw iniętych uprzem ysłow ieniu tow arzyszy proces koncentracji ziemi oraz zm niejszania się liczby ludności zawodowo czynnej w rolnic­ tw ie. Odpływ ludności rolniczej prow adzi tam do w zrostu obszaru prze­ ciętnego gospodarstw a. Procesow i koncentracji ziemi tow arzyszy jedno­ cześnie w zrost liczby m ałych gospodarstw. Są to gospodarstw a niesam o­ dzielne, które środki na u trzym anie czerpią spoza własnego gospodarstw a.37

Pew ne św iatło n a przyczyny zm ian w stru k tu rz e ag rarnej rzu cają b a­ dania m otyw acyjne. Elem enty tych badań znajdujem y w pracy K. Olesia­ ka.38 P rzyczyną głów ną nabyw ania ziemi w ym ienianą przez większość respondentów , było dążenie ich właścicieli do racjonalizacji swoich gospo­

84 Ibid., s. 145. Na zjawisko wzrostu cen ziemi zwrócił także uwagę J. Licz- kowski na podstawie badań przeprowadzonych w pow. konińskim. Por. L i c z- k o w s k i : op. cit., s. 173. Stwierdził on, że w ostatnich latach nastąpił szybki wzrost sprzedaży ziemi w gospodarstwach do 2 ha. Natomiast w grupie gospo­ darstw większych zarysowała się tendencja do spadku ich udziału w sprzedaży ziemi. O ile w pierwszym wypadku, zdaniem autora, przyczyną jest powstawanie dużej liczby chłopów-robotników, to w wypadku drugim chodzi o gospodarstwa czysto rolnicze. Jednocześnie te same badania wykazały, że głównymi nabywcami ziemi w pow. konińskim były gospodarstwa do 2 ha oraz grup większych obszarowo. W niosek dotyczący ograniczenia sprzedaży ziemi gospodarstw większych jest zgodny z wynikam i badań innych autorów prowadzonych w rejonach uprzemysławianych. Por. np. K o l b u s z : W p ły w uprzem ysłowienia kraju..., s. 225.

85 K o l b u s z : Przemiany w strukturze agrarnej w Tarnobrzeskim Rejonie

Siarkowym..., s. 42—50.

88 K o l b u s z : Rozwój przemysłu a kształtowanie się struktury agrarnej wsi...,

s. 56—70.

37 A. Wo ś : Problem ludności dw u zaw odow ej w Stanach Zjednoczonych, „Ze­ szyty Badań Rejonów Uprzem ysławianych” 1970, z. 41, s. 254 i n.

88 O l e s i a k : op. cit., s. 103 i n.

54 Andrzej Pakuła

darstw . M yślą przew odnią było dostosow anie pozostałych czynników pro ­ dukcji (pracy i kapitału) do ziemi, rozw oju hodowli oraz zabiegi kom asa- cyjne. D ruga g ru p a m otyw ów zw iązana była ze stabilnością zawodową nab yw ających ziemię. W tej grupie sporą część stanow ili pracujący w przem yśle, któ rzy nabyw ali działki budow lane, niew ielki był natom iast odsetek n ab y w ających ziem ię w celu założenia nowego gospodarstw a. Trzecia grupa m otyw ów , k tó ry m i kierow ali się n abyw ający ziemię, zw ią­ zana była z przekazaniem ziem i w form ie darow izny lub nabycia ziemi przedtem dzierżaw ionej.

Z badań ty ch w y nik a więc, że większość nabyw ców ziem i w swoich poczynaniach dąży do racjonalizacji swoich gospodarstw . F a k ty te w ska­ zują, że zm iany w obszarze są w yrazem procesów zm ierzających do p rzy ­ stosow ania obszaru do pozostałych czynników produkcji. J e st to nie­ w ątpliw ie bardzo isto tn a zm iana w skazująca, że decyzje podejm ow ane są na podstaw ie (uproszczonego) rac h u n k u ekonom icznego i stanow ią w yraz racjonalno-celow ego działania p ro du cen ta w określonych w aru n k ach .39

Р Е З Ю М Е В работе представлены вопросы влияния индустриализации на аграр­ ную структуру крестьянских хозяйств. Работа основывается на результа­ тах исследований, проводимых разными авторами в следующих инду­ стриализированных районах: Пулавском, Плоцком, Тарнобжеском, Ко- нинском, Легницо-Глоговском и Турошовском. Картина изменений в об­ ласти аграрной структуры зависит от расположения данного индустриа­ лизированного района, от рабочей силы, возможности занятости вне сельского хозяйства и т.д. Наблюдается широкая тенденция к образова­ нию небольших хозяйств с двумя профессиями. Для более полного понимания механизмов и структурообразующих сил в статье представлены некоторые вопросы, связанные с оборотом землей. В работе также содержатся замечания о хозяйствовании землей. S U М М A R Y

T he question of th e in d u strialization influence on th e ag rarian stru c ­ tu re of peasan t farm s is presented in th e paper. T he results of researches carried out by various au th o rs in th e follow ing industrialized régions: Puław y, Płock, Tarnobrzeg, K onin, Legnics-Głogow and Turoszow w ere

39 Por. M. P o h o r i l l e , A. W o ś : M o ty w y produ kcyjnych decyzji chłopów, PWE, Warszawa 1963, oraz A. W o ś : Uprzemysłowienie rejonu a gospodarstwo

chłopskie, „Ekonomista” z. 5, s. 1143—1166. Por. także S z e m b e r g : Przemiany w strukturze agrarnej..., s. 37.

Évolution directions in the agrarian structure of peasant farms.., 55

taken as a basis. The pictu re of changes in agrarian stru c tu re depends on th e localization of th e given industrialized region, th e resources of m an power, th e possibility of u n dertaking w ork outside agriculture, etc. The general tendency is th e form ation of sm all farm s belonging to people w ith two professions.

F o r th e fu ller understan d in g of the stru c tu re form ing m echanism s and powers, some of the problem s connected w ith th tu rn o v e r of land are p resented in the article. The p ap er also contains certain rem arks on land m anagem ent.