Józef Mandziuk
"Struktura i funkcjonowanie
nuncjatury Giovanniego Battisty
Lancellottiego (1622-1627), Tadeusz
Fitych, Opole 2005 : [recenzja]
Saeculum Christianum : pismo historyczno-społeczne 13/1, 293-296
O statn ie p aragrafy dotyczą tw orzenia b ib lio tek kapitulnych, klasztornych i p a rafial nych oraz ich znaczenie d la nauki. D alej przedstaw ione zostały archiw a kościelne z ich szczególnie zaw artością najcenniejszych dok u m en tó w o raz pierw sze d ru k a rn ie w rocław skie, działalność księgarzy, handlarzy i pośredników w nabyw aniu książek. A u to r ukazał też pierw sze przejaw y sztuki w czesnorenesansow ej w idoczne szczególnie w rzeźbie, k tó re z b iegiem czasu przyczyniły się do rozw oju kultury renesansow ej.
W podsum ow aniu swojej pracy ks. M andziuk wyraził nadzieję, a rów nocześnie p ra gnienie, aby dzieje średniow iecznego K ościoła n a Śląsku, przedstaw ione w obecnej p u blikacji, były inspiracją do kolejnych p rac analitycznych badaczy polskich i niem ieckich.
W zakończeniu książki zostały p o d a n e wykazy skrótów czasopism , w ydawnictw cią głych, seryjnych i zbiorow ych o raz innych w ystępujących w publikacji. N astę p n ie A u to r p o d a ł ź ró d ła i opracow ania w języku polskim i niem ieckim , odnoszące się do om aw ia nego o k resu czasu, co o grom nie pow inno ułatw ić p ra cę naukow ą przyszłym badaczom . N astęp n ie p o d a n e zostały indeksy osobow e i nazw geograficznych - w ystępujące w tej częsci pracy. C ałość kończy spis treści w języku niem ieckim o raz trzy m apy ukazujące diecezję w rocław ską w średniow ieczu, szkolnictw o n a Śląsku n a p rzeło m ie X V i X V I w. oraz organizację diecezji wrocław skiej ok. 1400 roku.
P rezen to w an a publikacja ks. prof. Jó zefa M andziuka, p o d o b n ie ja k wszystkie p o przednie, przygotow ana z o stała w op arciu o niezwykle bogaty w arsztat badaw czy i n a ukowy. D o sk o n ała m erytorycznie w artość dzieła, o g ro m n a ilość m ate ria łu historyczne go, p rzedstaw iona b ard zo obiektyw nie, bez jakiejkolw iek próby p om ijania trudniejszych tem atów , a przy tym dodatkow o z p ięk n ą fo rm ą językow ą, lekkością w przyjm ow ania i rozu m ien iu prezentow anej rzeczywistości, to jej głów ne walory. P o n ad to indeks o so b o wy i nazw geograficznych o raz spis treści w języku niem ieckim , ja k też m apy ilustrujące om aw iany ok res czasu, p ow odują dod atk o w e u d o g o d n ien ia d la czytelnika w sw obod nym poru szan iu się po m ate ria le faktograficznym . Tej książki, p o d o b n ie ja k p o p rz ed nich, nie m ożna nie przeczytać. Z niecierpliw ością też należy oczekiw ać następnych to mów, a A u torow i życzyć siły i wytrw ałości w ich twórczej realizacji.
Ks. Władysław Kret
Ks. Tadeusz F i t y c h, Struktura i funkcjonow anie nuncjatury G iovanniego Battisty
Lancellottiego (1622-1627). O p o le 2005, ss. 886, nlb. 20.
P rezen to w an a książka habilitacyjna ks. Tadeusza Fitycha, k a p ła n a archidiecezji w ro cławskiej, b. se k reta rza kard. M. V lk a jak o przew odniczącego R ady K onferencji E p i skopatów E uropy, je s t ow ocem jego w spółpracy z gro n em historyków p o d kieru n k iem ks. prof. H en ry k a D. W ojtyski, którzy przystąpili do opracow ania edycji akt nuncjatury apostolskiej w Polsce od początków jej ustan o w ien ia do II wojny światowej. M ając o d pow iednie stypendium F undacji L anckorońskich z B rzezia w Rzym ie, z ogrom nym z a angażow aniem i w ro d zo n ą system atycznością prow adził kw erendy w A rchiw um W aty
kańskim i innych rzym skich składnicach ź ró d e ł historycznych, a także d o ta rł do pryw at nych, rodzinnych zasobów ro d u L ancellottich, żyjących do dziś n a zam ku L au ro k. N e apolu. E fek tem tychże wysiłków był t. 22, cz. 1: 22 X I 1622-31 X II 1623 akt nuncjusza L an cello ttieg o , w ydany w 2001 r. w K rakow ie przez Polska A k ad em ie U m iejętności, k tórej prof. K aro lin a L an ck o ro ń sk a p rz ek aza ła praw a do kontynuow ania wyników edy torskich p rac w zak resie u d o stę p n ia n ia akt nuncjatury. N iestety ta do sto jn a instytucja nie zaliczyła w pełn i tego z ad a n ia do swoich priorytetów . N ależałoby p rz eto życzyć, aby ro zp o częte dzieło było n ad al k o n tynuow ane i w przyszłości pow stała synteza całego p a pieskiego epizodu dyplom atycznego w Polsce.
Z zak resu problem atyki nuncjatury J a n a Baptysty L ancellottiego w Polsce w l. 1622 1627 ks. Fitych opublikow ał kilkanaście artykułów naukow ych w różnych czasopism ach polskich i zagranicznych. W efekcie jego wysiłków badaw czych z o stał ukazany o braz wy p e łn ia n ia niełatw ego z ad a n ia papieskiego dyplom aty w R zeczpospolitej O bojga N a ro dów w schyłkowych latach p an o w an ia Z yg m u n ta III Wazy. Po latach wszystkie swoje osiągnięcia badaw cze um ieścił w obszernej dysertacji habilitacyjnej.
Przypatrzm y się tej zn ak o m itej rozpraw ie, k tó ra sk ład a się z przedm ow y, w prow a dzenia, trzech rozdziałów , p o dsum ow ania, zak o ń czen ia, w ykazu skrótów , bibliografii, aneksów i streszczen ia w języku włoskim . W obszernym w prow adzeniu A u to r om ów ił p rzed m io t sw oich b a d ań , p o dstaw ę źródłow ą, p ro b lem aty k ę pracy, m e to d ę b a d ań (w przypisach w ykazał o g ro m n ą erudycję, choć re d ag o w an e są o n e m oże niekiedy n a w et zbyt o bszernie), k o n stru k c ję rozpraw y. W rozdz. I-szym u k azał p o stać nuncjusza L an cello ttieg o , z p o d a n ie m genezy ro d u i pozycji społecznej rzym skich i w łoskich Lan- cellottich, form acji in telek tu aln e j o raz p rzeb ieg u jeg o k ariery kościelnej w trze ch k o lejnych etap ach : K urii Rzym skiej, w Państw ie K ościelnym i w diecezji N ola, w której zo stał ordynariuszem . W tym rozdziale znalazły też m iejsce rozw ażania dotyczące m e chanizm u n om inacji n a nuncjusza papieskiego, a tak że podstaw ow ych i dodatkow ych u p raw n ień jurysdykcyjnych o raz w stępnych z ad a ń b o h a te ra m onografii jak o p a p ie sk ie go dyplom aty.
R ozdział II-gi A u to r pośw iecił organizacji i funkcjonow aniu nuncjatury. Przybliżył p rzeto jej stru k tu rę i p ersonel, p o d jął p ró b ę u stalen ia członków wyższego p ersonelu w spółpracow ników , om ów ił p o ch o d zen ie i zasady n a b o ru niższego p erso n elu oraz p o d a ł d an e dotyczące w spółpracow ników , określanych m ianem eksterni (teologow ie, in fo r m atorzy, kom isarze, delegaci i agenci). N a stęp n ie z ap rezen to w ał praktyki i zasady fu n k cjonow ania nuncjatury, począwszy o d kw estii lokalizacji rezydencji dyplom aty p a p ie skiego o raz jej stru k tu ry funkcjonalnej. P o n ad to zajął się trudnym do b a d a ń zag ad n ie n iem finansów , kw estią organizacji i rytm u pracy służb pocztow ych oraz całokształtem kosztów ponoszonych w zw iązku z realizacją wym iany k o resp o n d en cji dyplom atycznej. W reszcie om ów ił p ro to k ó ł dyplom atyczny i cerem o n iał liturgiczno - kościelny.
W rozdz. III-cim A u to r w pew nym sensie pow rócił do kw estii podróży L a n cello ttie go z W iecznego M iasta do K rakow a i W arszawy. W to k u n arracji o pisał początki działa n ia dyplom aty w łoskiego w tychże m iastach, a także odtw orzył dwie p o d ró że nuncjusza po obszernym tery to riu m R zeczpospolitej. B acznie przyglądając się poczynaniom
Lan-cellottiego, sform ułow ał m. in. pytanie o skuteczność jego dyplom atycznych działań w kon tek ście w prow adzania w życie w ielkich refo rm S o b o ru Trydenckiego. In tereso w a ła go rów nież spraw a, w jak im sto p n iu m isja dyplom atyczna w Polsce w płynęła n a pozy cję i ew en tu aln ą dalszą k a rie rę w ysłannika papieskiego. P o d a n a treść w pełn i przybliża re alia dosk o n ale zorganizow anie i dośw iadczonej dyplom acji papieskiej w 1 połowie X V II stulecia.
N a szczególną uw agę w om aw ianej pracy zasługuje obszerny aneks, spełniający rolę ilustracyjną i dokum entacyjną. Z aw iera on m. in. k a le n d ariu m życia L ancellottiego, o b szern ą instrukcje początkow ą, b revia papieskie, zaw ierające k o lejn e w ersje przyznanych nuncjuszow i facultates, a także fragm enty istotnej d la p rzebiegu nuncjatury k o re sp o n dencji, w tym pism a uw ierzytelniające i reko m en d acy jn e o raz kw estionariusze pytań z a daw anych w trakcie p ro cesu inform acyjnego. M o żn a tutaj znaleźć rów nież rep ro d u k cje dok u m en tó w ilustrujących ko lejn e epizody życia L an cellottiego, faksym ilia k o re sp o n dencji, w tym autografów nuncjusza o raz rep ro d u k c je stosow anych p rzezeń szyfrów, ilu stracje miejsc, w których papieski dyp lo m ata żył i działał, m apy, itineraria podróży, ta b e le i drzew a genealogiczne, schem aty stru k tu ry organizacyjnej nuncjatury, zestaw ienia ob razu jące rytm przesyłania koresp o n d en cji, w reszcie wykazy osób pełniących funkcje publiczne isto tn e d la funkcjonow ania dyplomacji. W szystkie te aneksy są b ard zo cenne i p rzy d atn e d la czytelnika skłonnego do p o g łęb ien ia lektury, dotyczącej problem atyki n u n cjatu r papieskich.
C ennym in stru m e n tariu m prezentow anej dysertacji naukow ej je s t sta ran n e z es ta w ienie ź ró d eł rękopiśm iennych i drukow anych oraz bogaty zestaw literatu ry p rzed m io tu, obejm ujący p o n a d 1 200 tytułów. R z u ca się w oczy rzadko spotykany w polskiej h i storiografii tak dalece rozbudow any indeks rzeczow y z im ionam i własnym i i nazw am i geograficznym i. W ydaje się, że m o żn a było p o m in ąć „podsum ow anie”, a sform ułow ane rysy działalności nuncjusza L ancellottiego i postulaty badaw cze należało um ieść w „za k o ń czen iu ”. W książce znalazło się streszczenie w języku w łoskim o raz spisy treści p rz e tłu m aczo n e n a język angielski, niem iecki i w łoski (zam iast w łoskiego m o żn a było dać np. francuski).
Z o bow iązku re ce n ze n ta p rag n ę zwrócić uw agę n a pew ne niejasności, u sterk i czy p o myłki. W o dniesieniu do X V II stulecia niew łaściw e je s t określen ie „dyplom ata w atykań ski”, zam iast „papieski” czy „rzym ski”. Z pew nością do źródeł, a nie opracow ań, należy zaliczyć listy nuncjusza J a n a F ranciszka C om m endonego, opublikow ane w wydaw nic twie Pam iętniki o dawnej Polsce z czasów Zygm unta A ugusta (W ilno 1851), Opisanie Kró
lestwa Polskiego za czasów Zygm unta I I I S. Starow olskiego (W ilno 1765), czy też dzieła
A . W icq u efo rta L ’am bassadeur et ses fo n ctions (L a H aye 1681) o raz C. C odogno N uovo
itinerario delle Poste p e r tutto il M o n d o (V enetia 1611). P raca K. J a itn e ra pt.: Hauptin- stuktionen Gregors X V fü r N u n tien u n d G esandten an den europäischen Fürstenhöfen, 1621-1623 (T übingen 1997) je s t wydaw nictw em źródłow ym , a nie m onografią. Ks. Fi-
tych jest zauroczony postacią N o rm a n a D aviesa, lecz pow oływ anie się n a tego historyka angielskiego w kw estii dem ografii m iast polskich b udzi zdziw ienie i należy je przyjąć za n ieporozum ienie. R z u ca się w oczy n iep o p raw n a pisow nia niektórych nazwisk, ja k O
ra-zio Spanocchi [Spannochi], J e a n D elu m au [D elu m eau ], T eresa Chyńczew ska -H e n n e l [Chynczewska].
N ie uleg a w ątpliw ości, że recenzow ana rozpraw a ks. d ra hab. T adeusza Fitycha, n a pisan a z w ielką akrybią, zaw ierająca o g ro m n ą ilość faktografii, będzie p o m o cą d la n a stępnych historyków , zajm ujących się dziejam i n uncjatury w Polsce i w tym znaczeniu p o siad a o n a c h ara k te r pionierski. N ato m iast zwykły czytelni z najdzie w niej b ard zo w ie le szczegółow ych danych i często nieznanych faktów dotyczących e poki zygmuntowskiej w zakresie życia dw orskiego, religijnego, kultury, urbanistyki, podró żo w an ia i k o m u n i kacji.
Ks. Józef M andziuk
S pain B e t r a y e d , The Sowiet Union in the Spanish Civil War. N ew H aven and L o n d o n 2001 ss. X X X V I + 537.
E u ro p a po czątk u X X w ieku była m iejsce b ard zo różnych n ap ięć politycznych i id e ologicznych, a także religijnych, choć te nie m iały już ta k w ielkiego znaczenia. To w niej wyrosły i ukształtow ały się dw a d ram atyczne totalitaryzm y: ko m u n izm i nazizm , k tó re przybrały z czasem zróżnicow ane form y i przejaw y (np. Jap o n ia, W łochy, A lbania). Co w ięcej, w łaśnie w E u ro p ie wydały o n e swe najdram atyczniejsze ow oce te rro ru , cie rp ie nia, p o n iżen ia człow ieka, zniszczenia i śmierci.
Jed n y m z typowych d la tych system ów był fen o m e n ich ekspansjonizm u, tak id eo lo gicznego ja k i zbrojnego. Po p ro stu było to usilne p rag n ien ie i działanie n a rzecz rozsze rz an ia zasięgu o raz wpływów tych ideologii. W ymagały one, w ręcz dla swej żywotności, ro zp rzestrzen ian ia się.
T otalitaryzm kom unistyczny, ob o k innych krajów , w swej ekspansji p o d jął liczne działan ia n a tere n ie H iszpanii. Szczególnym w yrazem był u dział w w ojnie dom owej w latach 1936-39, tak w płaszczyźnie ideow ej ja k i m ilitarnej. Był to niezwykły fenom en stw orzenia przyczółka geograficznego n a zach o d n im k rań cu E u ro p y d la dalsze ro z p rze strzen ian ia się tej ideologii n a cały k ontynent.
W ydarzenia wojny dom ow ej w H iszpanii m ają je d n a k w yjątkow o szero k ą d o k u m en tację, ro zp ro szo n ą co p raw d a w licznych państw ach i archiw ach. N iestety są o n e nadal tru d n o d o stęp n e, czego sam dośw iadczyłem w B urgos b ad ając posługę polskich k a p ła nów po 1939 ro k u w obec Polaków związanych z brygadam i m iędzynarodow ym i. N a to m iast w ażnym jest, że niniejsza publikacja uprzy stęp n ia n iek tó re m ateriały strony rosyj skiej, k tó re d o tą d nie były dostępne.
C ałość ź ró d eł p o p rzed za podziękow ania za w sparcie finansow e (s. V ), dedykacja (s. V II), spis treści (s. IX -X ), spis ilustracji (s. X I) o raz podziękow ania e dytorskie (s. X III). Z kolei po w prow adzeniu (s. X V -X X V ) zam ieszczono p ró b ę o k reślen ia historycznych podstaw publikacji (s. X X V II-X X X ), n o tę o d o k u m en ta ch (s. X X X I) i wykaz skrótów (s. X X X III-X X X IV ).
