Ewa Cytowska
Prasa polska we wrześniu 1939 r. :
przegląd informacyjny
Kwartalnik Historii Prasy Polskiej 17/3, 115-118
EWA CYTOWSKA
PR A SA PO LSK A WE W RZEŚN IU 1939 R.
PRZEGLĄD INFORMACYJNY
Celem nin iejszej inform acji jest p rzed staw ien ie sy tu a c ji p ra sy pol skiej w e w rześn iu 1939 r. oraz w skazanie ostatniego n u m e ru poszcze gólnych dzienników i periodyków . P rzeg ląd nasz nie w y czerp u je cało k sz ta łtu p roblem u , nie udało się bow iem dotrzeć do w szystkich pozycji, n a d to k w e re n d a biblioteczna u jaw n iła w w ielu p rzy p ad k ach stan zde k om pletow ania p osiadanych zbiorów.
Ju ż n a podstaw ie k ilk u przy p ad k ów m ożna stw ierdzić, że osłabienie polskiej działalności w ydaw niczej, a n a stę p n ie jej zakończenie w iązało się z sy tu acją polityczną i rozw ojem k am p an ii w o jen nej. Jeszcze w końcu sierp n ia 1939 r., a w ięc w m om encie, gdy sy tu a c ja polityczn a staw ała się z dnia n a dzień coraz bardziej niep ew na, słabsze ośrodki praso w e i słab sze o rg a n y kończyły sw oją działalność. P rzykładow o w ym ienić m ożna dziennik białostocki „ K u rie r B iałostocki” , którego o statn i n u m e r ukazał się 31 V III 1939 r., „D ziennik C hojnicki” rów nież 31 V III 1939 r., czy „N ow iny, P rz y ja c ie l L u d u ” (Kępno). O statn ie n u m e ry k w a rta ln ik ó w i m iesięczników w w iększości u k azały się w sierpniu. P rzykładow o w sie rp n iu w yszedł białostocki m iesięcznik „ Ik a ru s ” łódzki „T ech n ik W łó k ienn iczy” oraz n a stę p u jąc e m iesięczniki w ojskow e: „B ellona” , „P rzegląd A rty le ry js k i” , „P rzegląd K a w a le ry jsk i” . Je d n y m z niew ielu w rześnio w ych m iesięczników był katow icki „G ó rn ik ”, „R ycerz N iep ok alanej” o raz w y d a w an y w W arszaw ie „ P rzeg ląd P ie ch o ty ” . W pierw szy ch d niach w rześn ia m iał się ukazać łódzki m iesięcznik „W y m iary ”1.
Spośród tygodników o statnie, co ch arak tery sty czn e, w y szły 3 w rześ n ia (niedziela). B yły nim i dwa tyg o d n iki łódzkie: „Szpilki”2 oraz „Głos P ra w d y ”3, katow icki „Z w ro t”, poznański „P rzew odnik K atolicki” oraz
ł W. K a s z u b i n a , Bibliografia prasy łódzkiej 1863—1964, Warszawa 1967, s. 221.
2 W. K a s z u b i n a , op. cit., s. 192. 8 Op. cit., s. 71.
116 E W A C Y T O W S K A
w ileński „Tygodnik K ato lick i”. Spośród w arszaw skich: „S trzelec” , „W ia r u s ” w raz z dodatkiem z a ty tu ło w an y m „Głos K ob iety” , „ In w a lid a ” o raz „Z jednoczenie” .
I IX 1939 r. u kazał się o sta tn i n u m e r dziennika „G azeta B iałostocka. D zień D o b ry ” , zaś drugiego w rześnia „D ziennika Białostockiego”4.
Zajęcie Łodzi przez w ojska niem ieckie 3 w rześnia p rzerw ało ciągłość p ra sy polskiej. Trzeciego w rześnia ukazał się o statn i n u m e r d ziennika „Ł odzianin” , zaś czw artego w rześn ia „K u riera Łódzkiego”5. Podobnie w C zęstochow ie — zajęcie m iasta n astą p iło trzeciego w rześn ia i trzeciego w rześnia po raz o statn i u kazał się w sprzedaży dziennik „Głos C zęsto chow y”6.
M iasta P olski północnej graniczące z obszarem N iem iec, a więc przede w szy stk im n arażo n e na u d erzen ie, tak że w pierw szy ch d n iach w rześnia oddały do d ru k u i ro zk o lpo rto w ały sw e o statn ie dzienniki. U dało się u s ta lić, że „Słowo P o m o rsk ie” ukazało się w T oruniu jeszcze trzeciego w rze śnia, zaś płocki „ K u rie r M azu rsk i” czw artego w rześnia. Na w ym ien ion ym te re n ie n a jd łu ż ej ukazy w ało się w łocław skie „ABC” — do dziesiątego w rześnia.
J a k w spom niano, losy p ra sy polskiej w iązały się z losam i kam panii w o je n n e j, zw łaszcza zaś z losam i b ron io n y ch m iast. P ośw iadczają to lo sy p rasy poznańskiej. Z tam te jszy c h dzienników dw a u k azy w ały się do końca pierw szej dek ad y m iesiąca: „ K u rier P o znań ski” do dziew iątego, „D ziennik P o zn ań sk i” do dziesiątego w rześn ia7.
M iasta Rzeczypospolitej położone poza początkow ym c e n tru m w y d a rze ń w ojennych u trz y m ały dłużej sw oją prasę. L ub lin do 17 w rześnia, kiedy to u kazał się o sta tn i n u m e r „Głosu L ubelskiego”8, 20 w rześnia u kazał się lw ow ski „D ziennik P o lsk i”9, zaś 18 w rześnia „W ileńskie Sło w o”10.
O m aw iając p rasę w rześniow ą w arto zwrócić uw agę n a fa k t pow sta n ia n a k resach w schodnich no w y ch pism . O bszary obsadzone przez A rm ię C zerw oną o trzy m ały po 17 w rześn ia kilka gazet. W W ilnie w okresie 25 XI 1939— 19 V III 1940 u k azy w ała się „G azeta C odzienna” . Tamże ukazał się 14 I 1940 pierw szy i o sta tn i n u m er gazety „Nowe Słow o”11.
* Z. S o k ó ł , Czasopiśmiennictwo białostockie w latach 1918—1939, [w:] Studia i materiały do dzie jów miasta Białegostoku, t. 1, Białystok 1968, s. 390, 400.
5 Z. S o k ó ł , op. cit., s. 122, 107.
8 L. D o b r o s z y c k i , Prasa polska w okresie kampanii w r ześn iow ej, „Rocz nik H istorii Czasopiśm iennictwa P olsk iego” (dalej RHCzP), t. 5, z. 1, s. 153.
7 Tamże.
8 L. D o b r o s z y c k i , op. cit., s.; por. Dzieje prasy lubelskiej. Katalog w y sta w y , Lublin 1972, s. 29.
9 L. D o b r o s z y c k i , op. cit., 153. 10 Tamże.
II J. M y ś 1 i ń s k i, Prasa w j ę z y k u polskim na L itw ie radzieckiej, RHCzP, t. 7, z. 2, s. 201.
We Lw ow ie od 17 w rześnia 1939 r. ukazyw ało się „Słowo Ż ołnierza” ; od 27 w rześnia n a jp ie rw w Tarnopolu, a n astęp n ie w e Lw ow ie, w ycho dził „C zerw ony S z ta n d a r” . Także we Lw ow ie przejściow o ukazyw ało się pism o „K rokodyl n a Zachodniej U k ra in ie ” (16— 26 X 1939 r.)12.
Losy p rasy krako w sk iej w iążą się ściśle z losam i m iasta. D nia 6 w rześnia m iasto zajęte zostało przez w ojska niem ieckie, w cześniej, 3 w rześnia, w yszedł o sta tn i n u m e r pop u larn ego „IK C ” . W o k upow anym m ieście w dniach 14 IX — 26 X 1939 r. usiłow ano jeszcze w ydaw ać pism o i nadaw ać m u quasi-polski c h a ra k te r. A kt prok lam acji G eneralnej G u b e rn i p rzerw ał i tę działalność13.
Od 8 w rześn ia część d zien n ik arzy k rak o w skich w y daw ać zaczęła pism o we Lw ow ie. W K rak o w ie n ato m iast 5 w rześnia pow ołano do ży cia „G azetę K ra k o w sk ą ” . D ziennik te n wobec zw iązanych z w alk am i tru d n o śc i w ydaw n iczy ch m iał być w spólnym o rganem w szystkich k r a kow skich red ak cji. P ierw szy i o sta tn i n u m er dziennika u k a z ał się 5 w rz e śn ia 14. P rzejściow o u k azy w ał się w K rak ow ie „D ziennik K ra k o w sk i” 8 IX — 13 IX 1939 r.
N ajw iększy ośrodek praso w y — W arszaw a, stolica k ra ju m im o n ie zw ykle tru d n y c h w aru n k ó w , n a jd łu ż ej p o tra fił u trz y m ać sw oją p rasę. P odobnie jak i w p rzy p a d k u in n y ch m iast u trz y m an ie ciągłości p ra sy w ydaw niczej w iązało się z sy tu a c ją na froncie. N asilenie w alk o W a r szaw ę w trzeciej dekadzie w rześnia u tru d n iło , a z czasem uniem ożliw iło działalność dzien n ik arzy.
J a k w spom niano w yżej, 3 w rześn ia u k azały się w W arszaw ie o s ta t nie n u m e ry tygodników . W n a stęp n ej kolejności zrezygnow ano z w y d a w an ia czasopism o m niejszej częstotliw ości, tzn. takich , k tó re u k a z y w a ły się dwa raz y na tydzień. U stalono, że b y ły nim i „N aród i W ojsko” , k tó reg o o statn i n u m e r uk azał się 1 IX 1939 r., oraz „Ż ołnierz P o lsk i” ró w nież 1 IX 1939 r. 4 w rześnia 1939 r. po raz o statn i ukazała się ofi c ja ln a „G azeta P o lsk a ” , n astępnego dnia, tj. 5 w rześnia, pojaw ił się o sta tn i n u m e r dziennika „Ilu stro w a n y D ziennik L u d o w y ” . 23 w rześnia w y dano o sta tn i n u m e r „R o b o tn ika”15, 3 w rześnia red a k c ja „R o botnika” w y d ała swój o sta tn i tygodniow y do d atek „Tydzień R obotnika” . B iało stocka m u ta c ja „R o b o tn ik a” u k azała się 28 sie rp n ia 16. „ K u rie r P o ra n
12 J. D a s z k i e w i c z , Prasa polska na Ukrainie radzieckiej. Zarys histo- ry czno-bibliograficzny, RHCzP, t. 5, z. 2, s. 107.
13 J. L a n k a u, Prasa krakow ska w przełom ow ych dniach w rześn iow ych 1939 r., „Prasa Dawna i W spółczesna”, 1958, nr 1, s. 85; por. też D o b r o s z y c k i , loc. cit.
14 L. D o b r o s z y c k i , loc. cit.
15 Ostatni 264 numer „Robotnika” ukazał się 23 IX 1939 r. Por. Wspom nienia dzienn ikarzy o wrześniu 1939 r., oprać. E. R u d z i ń s k i , Warszawa 1965, s. 103. Autor relacji S. N iem yski podaje datę 25 IX 1939 r.; por. K. M i c h a l s k i , „R o bo tn ik ” w e wrześniu 1939 r., „Świat”, 1968, nr 36.
118 E W A C Y T O W SK A
n y ” u k a z a ł się o sta tn i raz 27 w rześnia, „ K u rie r W a rszaw sk i” — 28 w rześn ia.
O dnaleziono egzem plarze „E x pressu P o ra n n eg o ” z 24 w rześnia, „W ieczoru W arszaw skiego” z 10 w rześnia, „ K u rie ra C zerw onego” z 20 w rześn ia. 27 w rześnia po zaw arciu ro zejm u i naw iązan iu p e rtr a k ta c ji o k a p itu la c ję m iasta, dzien n ik arze w arszaw scy, podobnie ja k w cześniej ich koledzy krakow scy, zaw arli porozum ienie o w y d a w an iu w sp ó ln y m i siłam i jed neg o dziennika. C h a ra k te ry sty c zn y był jego ty tu ł — „G azeta W sp ó ln a” 17. Do porozum ienia p rzy stą p iły n a stę p u jąc e d zien nik i w a r szaw skie: „Goniec W arszaw y ” , „ K u rie r P o ra n n y ” , „C zas” , „W ieczór W a rszaw sk i” oraz „E x p ress P o ra n n y ” . „G azeta W spó lna” uk azała się trz y ra z y 27, 28 i 29 w rześnia.
Z a w a rte porozum ienie nie okazało się trw ałe , od 30 w rześnia p ró bow ano pow rócić do p rac y w s ta ry c h red ak cjach . W y d aw anie d zien n i ków polskich w now ych w a ru n k a ch udało się u trz y m a ć jeszcze p rzez kilk a n a stę p n y c h dni, do 7— 8 października. W okresie ty m w stolicy u k a z y w a ły się n a stę p u jąc e ty tu ły : „ABC — N ow iny C odzienne” — 30 IX — 8 X 1939; „ K u rie r W arszaw ski” — 30 IX — 6 X 1939; „Czas” — 30 IX — 8 X 1939; „W ieczór W arszaw ski” — 30 IX — 9 X 1939; „E x p ress P o r a n n y ” — 30 IX — 8 X 1939; „D obry W ieczór” — 30 IX — 8 X 1939; „ K u rie r P o ra n n y ” — 30 IX — 8 X 1939; „W arszaw ski D ziennik N aro do w y ” — 1 X — 8 X 1939 oraz „ Ilu stro w a n y D ziennik L u d o w y ” — 1 X — 7 X 193918.
N a zakończenie w ypada odnotow ać fa k t pow ołania w W arszaw ie we w rz e śn iu 1939 r. „ B iu le ty n u P rasow ego do u ż y tk u pism w a rsza w sk ic h ”. P ie rw sz y n u m e r „ B iu le ty n u ” w yszedł 11 IX 1939 r., o sta tn i zaś 20 IX 1939 r. Z aw ierał in fo rm acje krajo w e i zagraniczne. N ak ład jego w y n o sił 100 e g zem p larzy 19.
17 J. K r a w c z y ń s k a , Na przełomie września i października 1939 r., RHCzP, t. 8, z. 3, 1969, s. 340; por. też L. D o b r o s z y c k i , loc. op. cit., s. 160.
18 J. K r a w c z y ń s k a , op. cit., s. 296.
19 W. G i e ł ż y ń s k i, Prasa w dniach oblężenia W a rszaw y, „Stolica”, 1959, nr 36.
