Igor P. Gorin
Weryfikacja przygotowania
zawodowego
artystów-konserwatorów zabytków
muzealnych w ZSRR
Ochrona Zabytków 33/2 (129), 169-171
1980
nawstwa, ale również z puntku widzenia stosunku po jawiających się w jego wyniku nowych jakości estetycz nych (a w szerszej mierze także artystycznych). Oceniane być winno zatem także z punktu widzenia krytyki a r tystycznej. Wiem, że są to na razie tylko pobożne życzenia : krytyka konserwatorska niemal u nas nie istnieje nawet w swym pierwszym — technicznym — zakresie. W tej dziedzinie, podobnie jak zresztą w wielu innych przejawach naszego życia tzw. kulturalnego, krytykę zastąpiły oficjal ne dymy kadzidlane i nieoficjalne złośliwości i paszkwile.
Nie mam najmniejszych wątpliwości, że z uwagi na wagę i wielkie ryzyko podejm owane przez konserw atora, po winna wreszcie powstać obiektywna i rzeczowa krytyka, którą nie będzie się odbierać ja k o „wykańczanie” czy „podrzucanie świni” , ale jak o wyraz wspólnej troski — wykonawcy i teoretyka-krytyka — o los dzieł sztuki minionych pokoleń. Taki krytyczny „wentyl bezpieczeń stwa” potrzebny jest zresztą i samym konserwatorom zarówno ze względów merytorycznych, ja k przede wszystkim psychicznych.
Tadeusz Chrzanowski Kraków
ESTHETIC PROBLEMS IN THE CONSERVATION OF MOBILE ART MONUMENTS
F ro m the point of view o f conservation works esthetic qualities can be divided into three basic groups: 1) intentional primary qualities (resulting from a conscious w ork of the creator and, to some extent, from natural properties of the material), 2) uninten tional secondary qualities which can be further divided into two groups : (a) caused by natural transform ations of the material (chemical changes, corrosion, patina, cracks, etc.), (b) mechanical im pairment resulting from organic causes, m ost frequently because of time effect bringing about losses, 3. intentional secondary quali ties. Considering the third group o f the phenom ena, the following conclusions can be d raw n: (1) intentional secondary qualities should not be assessed critically only because in fact they are secon dary and do not represent the conscious conservatory activities, (2 coonservatory activities should n o t be approached uncritically but should be subjected to verified opinions, (3) the conservator is and m ust be not only a technician but also an artist.
Of utm ost im portance in the conservation of art monum ents is the problem o f the internal space o f a work o f a rt and its relation to the external space. Observations in this field m ay be rendered as follows :
1. There is a need for new esthetic qualities resulting from conser vatory activities ; they may be m anifested both in the w ork of art,
i.e. in its internal space ; they can also appear in a broader context» within the external space in which it exists an d w ith which the internal space of the w ork is in a close correlation. 2. I t is not possible to codify precisely the principles according to which a conservatory procedure should develop. Every time the historic m onum ent poses new problems for the conservator ; they are particularly sharp not in the shpere of technical an d conservation activities but there where such activities assume the qualities o f artistic creativity. 3. It is a duty o f the conservator to get subordinated to the w ork o f art in its two dimensions (internal and external space) ; ap art from that he should show respect for everything that constitutes an authentic proof o f intenational prim ary qualities. Indispensable is also an objective evaluation o f secondary qualities and weighing ou t m utual relations between all these qualities and the qualities th a t are to be introduced into th a t polyphony. 4. In the case o f the w ork o f the conservator — the artist, on every occasion he takes up a great risk because every erro r may encum ber the w ork o f somebody else. C onservatory works should be evaluated no t only from the point of view o f the correctness o f the m ethod and of the precision of execution, b u t also from the point of view o f the relations of esthetic values resulting from it.
K ïQ R P. G O R IN
WERYFIKACJA PRZYGOTOWANIA ZAWODOWEGO
ARTYSTÓW-KONSERWATORÓW ZABYTKÓW MUZEALNYCH W ZSRR
Przed dwudziestu laty rozpoczęto w Związku Radzieckim weryfikację kwalifikacji artystów-konserwatorów. Jak dotychczas, jest to jedyna tego rodzaju akcja na świecie. Podlegają jej wszyscy konserwatorzy, zarówno ci, którzy mają specyficzne wykształcenie konserwatorskie, ukoń czyli wydziały konserwatorskie wyższych i średnich szkół 'artystycznych i otrzymali dyplom artysty-konserwatora, jak i ci, którzy zostali konserwatoram i w sposób p rak tyczny. Doświadczenie bowiem poucza, że dyplom artysty-konserwatora otrzymany po ukończeniu szkoły
nie zawsze czyni jego posiadacza konserwatorem o peł nych kwalifikacjach zawodowych. Akcję weryfikacyjną zapoczątkowało wydane w 1955 r. rozporządzenie M i nisterstwa Kultury ZSRR . N ą mocy tego zarządzenia weryfikacji podlegali konserwatorzy m alarstwa sztalu gowego. W opracowanym przez specjalną komisję regu laminie zostały ustanowione cztery kategorie artystów- -konserwatorów: trzecia, druga, pierwsza i wyższa. Nieduża grupa wybitnych specjalistów uzyskała tytuł artysty-konserwatora wyższej kategorii i ci weszli w skład
pierwszej komisji weryfikacyjnej. Głównym założeniem akcji weryfikacyjnej było niedopuszczenie konserwatorów z małym doświadczeniem lub wręcz osób przypadkowych do prac konserwatorskich. Zadanie to zostało spełnione jedynie częściowo. Według danych z 1979 r. w Związku Radzieckim jest dziewięciuset zweryfikowanych konserwa torów w muzeach; trzystu z nich ma wyższą kategorię. Oczywiście liczba uprawiających konserwację jest o wiele większa. Wyraźnym osiągnięciem jest jednak to, że kon serwatorzy nie zweryfikowani pracują pod kontrolą specjalistów zweryfikowanych, a prac bardziej skompli kowanych w ogóle nie mogą wykonywać osoby nie poddane weryfikacji.
W 1961 r. również na mocy zarządzenia Ministerstwa K ultury ZSRR, zadania akcji weryfikacyjnej zostały rozszerzone. W komisji weryfikacyjnej, obok istniejącej już sekcji malarstwa, utworzone zostały sekcje grafiki, rzeźby i rzemiosła artystycznego. Obowiązkiem weryfi kacji objęto konserwatorów sztalugowego olejnego m a larstwa, temperowego, monumentalnego freskowego i temperowego, rzeźby, grafiki, ceramiki i szkła, metalu, tkaniny, kości i rogu. W regulaminie weryfikacji znalazły się warunki kwalifikacyjne dla poszczególnych dziedzin i kategorii. Skład każdej komisji weryfikacyjnej oraz decyzję o przyznaniu konserwatorowi kategorii zatwier dza zastępca m inistra kultury ZSRR.
W 1973 r., w związku z rozwojem sieci muzealnej, ponow nie rozszerzony został zakres akcji weryfikacyjnej. Powstał regulamin konserwatora muzealnego, pracowni konserwatorskiej i innych jednostek konserwatorskich, w którym ustalono prawa i obowiązki konserwatora, potwierdzono podział komisji weryfikacyjnej na sekcje, zatwierdzono nowe kategorie kwalifikacyjne oraz nowe formy świadectw konserwatorskich. Utworzone też zosta ło Prezydium Komisji Weryfikacyjnej Konserwatorów, na którego czele stanął naczelnik Zarządu Sztuk Plas tycznych i Ochrony Zabytków. W 1974 r. wprowadzona została również weryfikacja w dziedzinie m onum ental nego m alarstwa klejowego i olejnego, pozłotnictwa, mebli, rzeźby drewnianej i płaskorzeźby, rzeźby kam ien nej i gipsowej oraz materiałów bibliotecznych. W ten sposób akcją weryfikacyjną zostały objęte praktycznie wszystkie dziedziny konserwacji muzealnej, bibliotecznej i archiwalnej oraz częściowo konserwacji dekoracji wnętrz zabytkowych architektury. W wypadku dziedziny nie wymienionej w regulaminie komisja ma prawo przeprowadzić weryfikację na podstawie analogii z dzie dziną najbardziej zbliżoną.
W arunki dopuszczenia konserwatorów do weryfikacji są następujące: dla wszystkich kategorii wymagane jest wykształcenie średnie lub wyższe oraz określony staż pracy (dla artysty-konserwatora wyższej kategorii jest to 10 lat, dla pierwszej kategorii — 6 lat, drugiej — 4 lata, trzeciej — 2 lata). W stosunku do osób, które nie m ają wykształcenia średniego lub wyższego wykształcenia specjalistycznego, zwiększono wymagania co do stażu pracy (dla uzyskania wyższej kategorii wymagane jest 15 lat stażu, pierwszej — 10 lat, drugiej — 7 lat, trzeciej — 5 lat). Zgodnie z nowym regulaminem konserwator, który nie pracował więcej niż 3 lata podlega ponownej wery fikacji.
Oprócz dokumentów takich, jak ankieta, życiorys i podanie, weryfikowany konserwator przedstawia kom i sji co najmniej osiem dokumentacji konserwatorskich (ze zdjęciami, rysunkami, diapozytywami, odpisami pro tokołów posiedzeń komisji konserwatorskich, opiniami,
170
rekom endacjąTady konserwatorskiej), co stanowi cha rakterystykę jego kwalifikacji. Weryfikowane mogą być również osoby nie zatrudnione w żadnej instytucji państwowej ; muszą one przedłożyć opinie przedsiębiorstw i osób kom petentnych o jakości wykonywanych przez siebie prac.
Charakterystyki kwalifikacyjne m ają dwa rozdziały. Pierwszy poświęcony jest charakterystyce prac, drugi — rodzajowi prac wykonywanych przez konserwatora danej kategorii. N a przykład konserwator trzeciej ka tegorii sztalugowego malarstwa olejnego wykonuje nastę pujące prace: dezynfekcję o b n z u dotkniętego pleśnią, dezynfekcję drewna niszczonego przez szkodniki, oczysz czenie z werniksów, wzmocnienie warstwy malarskiej i podłoża, dublowanie obrazów o powierzchni nie więk szej niż 1 m 2. Przygotowuje materiały niezbędne do przeprowadzenia tych prac oraz prowadzi dziennik prac konserwatorskich.
K onserw ator tej kategorii powinien mieć ogólne wia domości z zakresu techniki i technologii sztalugowego malarstwa olejnego, a także z zakresu historii sztuki. Winien również znać przyczyny i rodzaje uszkodzeń m alarstwa sztalugowego, właściwości podstawowych materiałów używanych w praktyce konserwatorskiej, typy krosien i płótna, porządek dokum entowania i fo tografowania prac konserwatorskich, zasady chronienia eksponatów w muzeach i na wystawach, prawidła pako wania, transportu i eksponowania dzieł malarskich. Powinien też mieć podstawowy zasób wiadmości n a tem at toksycznych właściwości materiałów używanych przy pracach konserwatorskich oraz zasad działania przyrzą dów do pom iaru i rejestracji tem peratury i wilgotności powietrza.
Konserwator wyższej kategorii jest wykonawcą złożonych prac konserwatorskich przy wszelkiego rodzaju dziełach malarstwa olejnego, w tym również przy dziełach wy bitnych. Wykonuje szczególnie trudne oczyszczenia z lakierów i werniksów, regeneracji żywic wiążących warstwę malarską, uzupełnianie ubytków obrazu, nie jednokrotnie dokom ponowywanie fragmentów na pod stawie studiów archiwalnych. Sprządza opis stanu zacho wania obiektu w najbardziej skomplikowanych przy padkach, opracowuje metodykę przeprowadzenia prac dla artystów-konserwatorów wszystkich pozostałych ka tegorii, kieruje pracam i artystów-konserwatorów i sta żystów, prowadzi nauczanie dla młodych specjalistów, uczestniczy w pracach komisji konserwatorskich. W spól nie z fizykami, chemikami, biologami i zabytkoznawcanii prowadzi badania naukowe w w arunkach laboratoryj nych, konserwator tej kategorii powinien znać technikę sztalugowego malarstwa olejnego i jego rozwój histo ryczny. Winien znać materiały i sposoby ich przygoto wania do prac konserwatorskich oraz umieć ustalić zespół cech stanowiących o odrębności artystycznej da nego obiektu. Obowiązuje go również znajomość p ro cesów starzenia się materiałów używanych w konserwacji oraz współczesnych metod konserwacji zabytków mu zealnych stosowanych w ZSR R i za granicą. Ponadto powinien znać metody organizacji pracy zespołu, wy działu czy sekcji oraz przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy.
W trakcie działania komisji weryfikacyjnej dokonano pewnych spostrzeżeń ogólnych, mających podstawowe znaczenie dla sprawy konserwacji. Za rzecz niezwykle ważną uznano konieczność sprawowania naukowej i metodycznej kontroli poprawności prowadzonych prac.
Jeszcze do niedaw na o jakości prac weryfikowanego komisja wyrokowała na podstawie dokumentacji oraz opinii sporządzanych przez prowadzącego prace i człon ków komisji; szczegółowe oględziny odbywały się tylko sporadycznie. Obecnie obowiązuje zasada oględzin prac n a miejscu przez 3— 5 osobową grupę złożoną z członków komisji weryfikacyjnej. G rupa ta składa następnie spra wozdanie, w którym przedstawia komisji weryfikacyjnej swoją opinię na tem at obejrzanych prac oraz sugeruje ich kwalifikację do odpowiedniej kategorii. Ostateczne postanowienia komisji, ja k już to zostało powiedziane, zatwierdzane są przez zastępcę m inistra kultury ZSRR, na wniosek przewodniczącego prezydium komisji, którym zgodnie z zarządzeniem m inistra jest naczelnik Zarządu Sztuk Plastycznych i Ochrony Zabytków.
Ponad dwudziestoletnie wyniki weryfikacji kwalifikacji konserwatorów w Z SR R wyraźnie wskazują na potrzebę i pożytki tej akcji. Udowodniła ona konieczność stałego podwyższania umiejętności zawodowych i rozszerzania wiedzy fachowej konserwatorów. Opinie wydane przez komisję weryfikacyjną doceniane są przez dyrektorów muzeów i dyrektorów pracowni konserwatorskich. Nawet instytucje religijne żądają obecnie, żeby pracam i w cerk wiach kierowali konserwatorzy zweryfikowani.
W ynika z tego, że akcja weryfikacyjna i jej cele są głęboko umotywowane. U doskonala ona wszechstronne działania w dziedzinie ochrony skarbów kultury.
'J u c c u fg#r- P. Gorin
M oskwa
THE VERIFICATION OF THE QUALIFICATIONS
OF ARTISTS-CONSERVATORS OF MUSEOLOGICAL MONUMENTS IN THE SOVIET UNION
In 1955 the Soviet U nion undertook an unprecedented campaign of verifying professional qualifications of art conservators. A rt conservators were divided into four categories : the first, the second, the third and the fourth category. The verification was applied to conservators o f paintings (easel-oil, distemper, glue and oil as well as wall-paintings), engravings, ceramics, glass, metal, textiles, ivory and h orn, gilding, furniture, carvings and bass-reliefs, sculptures in stone and gypsum, and finally of library materials. In this way, the verification campaign covered practically all branches of
muse-ological, library and archival conservation and partially m onum ent of architecture. The results of the verification o f the qualifications o f conservators carried out in the Soviet U nion for m ore than twenty years have clearly pointed at the need and usefulness of such a campaign. It has also proved the necessity to increase profe ssional skills and to expand professional knowledge o f conservators. Besides, the campaign has brought about an im provem ent in the activities taken up in the field of the protection of treasures o f art.
