Martuszewski, Edward
"Ostpreussische Literaturgeschichte
mit Danzig und Westpreussen",
Helmut Motekat, München 1977 :
[recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3-4, 512-514
5 1 2 R ecenzje i om ówienia
H e l m u t M o t e k a t , O s t p r e u s s i s c h e L i t e r a t u r g e s c h i c h t e m i t D a n z i g u n d W e s t p r e u s s e n ,
M ü n c h e n 1977, S c h i l d - V e r l a g , s s . 456.
O m ów ienie te j k sią żk i zaczynam od m ap i ilu s tra c ji, p o n iew aż n a o d w ro cie stro n y ty tu ło w e j p o d an o , że za w y b ó r ilu s tra c ji i za p o d p isy pod n im i od p o w ied zialn e je s t w y d aw n ictw o , a n ie a u to r.
K a rto g ra fię w te j p u b lik a c ji re p re z e n tu ją d w ie m ap y — je d n a z n ich , n a stro n ie 28, je s t szkicem k a rto g ra fic z n y m , k tó ry w ra c z e j p o g ląd o w y n iż p re cy zy jn y sposób ro zm ieszcza zam k i k rz y ża ck ie , d ru g a , n a stro n ie 14, p o k azu je z ew n ętrzn e i w e w n ę trz n e g ra n ic e p a ń stw a k rzy żack ieg o w la ta c h 1310— 1466. O bie w zad ziw iający sposób ro z ciąg a ją g ra n ic e Ż m udzi n ie ty lk o za S u w ałk i i G rajew o , a le te ż o b e jm u ją n im i M yszyniec i C h o rzele, aż pod Ł om żę i O stro łęk ę.
Z zad z iw iając ą te ż p ew n o ścią sie b ie w y d aw n ictw o p o k azu je n a s tro n ie 35 ja k iś m u ze a ln y p o kój, o k re śla ją c go ja k o „pokój K o p e rn ik a w e F ro m b o rk u , w k tó ry m w ie lk i astro n o m u k o ń czy ł d zieło sw o jeg o ż y cia ” , n a to m ia s t n a s tro n ie 62 p o lsk i, śre d n io w iec zn y te k s t d ziesięcio rg a p rz y k a z a ń o p a tru je in fo rm a c ją , że je s t to k atech izm , p rz etłu m a cz o n y n a jęz y k lite w sk i. N iezgodna z p ra w d ą je s t in fo rm a c ja n a stro n ie 294, jak o b y F e rd y n a n d G reg o ro v iu s u ro d z ił się n a zam k u n id zick im .
H e lm u t M o tek at, zd ając so b ie sp ra w ę z teg o , że w y b ra n y p rz ez n ieg o ty tu ł k sią żk i je s t co n a jm n ie j zag ad k o w y , p re cy z u je w e w stę p ie z ad a n ie, ja k ie so b ie p o sta w ił, w te n sposób: „m ow a m a być w n ie j o lite ra tu rz e w sch o d n io - p ru s k ie j, k tó re j h is to ria sk o ń czy ła się w 1945 ro k u ” .
O trzy m u jem y w ięc n ie h is to rię lite ra tu ry , p isa n ą n ie ja k o „z p e rsp e k ty w y ” P ru s W schodnich (z G d ań sk iem i P ru s a m i Z ach o d n im i), a le h is to rię w schod- n io p ru sk ie j lite ra tu ry , p isa n ą z p o zy cji „ F u n d a c ji W sch o d n io p ru sk ie j” (ściślej: O st- u n d W e stp re u sse n stiftu n g in B a y ern „ P ro f. D r. E m s t F e rd in a n d M ü lle r” eV S tiftu n g s - u n d K u ra to riu m sm itg lie d d e r „ S tiftu n g O stp re u ssen ” — Ö ffen tlic h e S tiftu n g b ü rg e rlic h e n R ech ts m it S itz in M ünchen).
N ie ty lk o n a obu m ap ach położono a k c e n t n a o k res p an o w a n ia k rz y ża c k ieg o n a te re n a c h p ru sk ic h i n a p o lsk im P o m o rzu G d ań sk im . R ów nież d la a u to ra k sią ż k i tra d y c je k rz y ża ck ie są b a rd z o isto tn e . W d zied zin ie lite ra tu ry je d n a k o k res zak o n n y je s t ra cz ej m ało ciek aw y , to te ż o „p o czątk ach ży cia lite ra c k ie g o w P ru s a c h ” a u to r m ów i ty lk o n a k ilk u n a s tu stro n a c h , n a k tó ry ch oprócz jeg o te k s tu w y d aw n ictw o zam ieszcza sześć ilu s tra c ji cało stro n ico w y ch o raz jed e n a ście ilu s tra c ji m n iejszeg o fo rm a tu , p o sz e rza ją c w te n sposób n ie jak o sztu czn ie te n m a le ń k i ro zd ział.
C hoć n ie w ie lk i o b jęto ścio w o , p ierw sz y ro z d ział n a d a je je d n a k to n całem u d ziełu , u w z g lęd n ia ją c ró w n ież d zieje p o lity c zn e , a p ró b k ą w ied zy a u to ra w d z ie d z in ie h is to rii p o lity c zn e j m oże być ta k ie stw ie rd z e n ie (s. 34): w ie lk i m is trz A lb re c h t B ra n d e n b u rs k i u k o ń czy ł p rz e k sz ta łc a n ie p a ń stw a zakonnego w k się stw o św ieck ie, w p ro w ad zając jed n o cześn ie re fo rm a c ję , co p o siad ało n ie ty lk o k o n sek w en cje p o lity czn e, a le te ż god n e u w ag i k o n sek w en cje h isto ry cz n o -lite ra c k ie , p o n iew aż o tw o rzy ło k ra j z ak o n n y [n a d al zakonny? — E. M .] d la now ego d u chow ego św ia ta e u ro p ejsk ie g o h u m an izm u .
J a k z teg o w id ać, H e lm u t M o te k at n a le ż y do ty c h u czonych, k tó rz y n ie w iedzą o ty m , że w 1525 ro k u , po se k u la ry z a c ji sw ego p a ń stw a , A lb re c h t zło ż y ł h o łd k ró lo w i p o lsk iem u , że zało ży ł p o tem U n iw e rsy te t K ró lew ieck i za
Recenzje i om ówienia 5 1 3
zgodą p o lsk ieg o su w ere n a i z pom ocą p o lsk ich u czonych z obozu re fo rm a c ji. P rz e m ilcz ają c ów czesne o stre k o n tro w e rsje o b e jm u je p o jęciem „ P ru s W schod n ic h ” (w rzeczy w isto ści b y ły to je d n a k „ P ru sy K siążęce”) k a to lic k ą W arm ię, k tó re j b isk u p b a rd z ie j jeszcze o d A lb re c h ta zw iązan y b y ł z p o lsk ą p a ń stw o w ością.
W o k re sie re fo rm a c ji H e lm u t M o te k at d o strz eg a pew n e zw iązk i k u ltu ra l n e ty c h ziem z P o lsk ą (D an ty szek , K ro m e r, H ozjusz, b ra k je d n a k M u rzy n o w - sk ieg o czy S e k lu c ja n a ), n a to m ia s t w d alszy ch ro z d ziała ch z g o d n ą u w ag i k o n se k w e n cją p o m ija m ilczen iem k o e g zy ste n cję w d zie d zin ie k u ltu ry m ięd zy zie m iam i p o lsk ieg o le n n ik a a re sz tą R zeczy p o sp o litej.
Z ubożonem u w te n sposób w iek o w i X V II a u to r pośw ięca zaled w ie 33 s tro n y (pod ty tu łe m P ły ń c ie m i, zło te ry m y ). W czw arty m ro zd ziale , trz y k ro tn ie o b sz ern iejszy m , u z n aje w iek X V III, w iek K a n ta , H am an n a, H e rd e ra za „ p ru s k i w ie k ” , chociaż w łaśn ie w ty m stu le c iu m ożna o dnotow ać n a te re n ie w schod n ich p ro w in c ji p a ń stw a H o h en zo llern ó w n a jw ię k sz y w k ła d p isa rz y z P ru s W sch o d n ich w d o ro b ek k u ltu ry o g ó ln o n ie m ie c k ie j.
T rzy d alsze ro z d z iały no szą ty tu ły R o m a n ty z m w sc h o d n io p ru sk i, D zie w ięt
n a ste stu lec ie i O kres w sp ó łczesn o ści. A u to r s ta ra się w n ich z a re je stro w a ć
w szy stk ie p rz e ja w y ży cia k u ltu ra ln e g o (nie ty lk o lite ra c k ie g o ), k tó re n a w iąz u ją do tra d y c ji n iem iec k iej e k sp a n sji n a w schód E u ro p y . W łaśn ie do ty c h ro z d ziałó w odnoszą się p rzed e w szy stk im p rz ed sta w io n e p rzez a u to ra w e w stę p ie k ry te ria se le k c ji m a te ria łu . M iędzy in n y m i m a ją one u zasad n ić dość dziw ne p o m in ięcie ta k ic h p isa rz y n iem iec k ich , ja k G ü n th e r G rass, S ie g frie d L en z czy Jo h a n n e s B o b ro w sk i, a w łączen ie do p isa rz y w sch o d n io p ru sk ich L itw in a K ri- stijo n a sa D o n e laitisa. P re z e n tu ją c ży cie i d o ro b ek teg o tw ó rc y n aro d o w ej lite ra tu r y lite w sk ie j, M o te k at w y k azu je c ałk o w ite n iez ro zu m ien ie o siem n a sto w iecznego p o jęc ia sło w a „ P ru sa k ” (czyli m iesz k an iec p a ń stw a p ru sk ie g o , bez w zg lęd u n a jęz y k i n aro d o w o ść). W y d aje się, że w książce, w k tó re j sp o ro m ie jsc a zn ala zło się d la D o n e laitisa i in n y ch p isa rz y lite w sk ic h , m ożna by o czek iw ać ch o ćb y w zm ian ek o J a n ie M onecie, K rzy szto fie C e le sty n ie M rongo- w iu szu , G u staw ie G izew iu szu , W o jciech u K ę trzy ń sk im (jak o a u to rz e to m ik u w ie rsz y A u s d em L ie d erb u ch ein es G erm a n isie rte n ) czy o M ich ale K ajce.
H elm u t M o tek at — ja k ju ż w sp o m n iałem — w o li je d n a k p rzem ilczać p o l sk ie a sp e k ty lite ra c k ie g o i k u ltu ra ln e g o ży cia P ru s n ieg d y ś k rzy ża ck ic h i P o m o rza G d ań sk ieg o , o p an o w an eg o n a ja k iś czas p rzez K rzy żak ó w . I ta k n a p rz y k ła d w y m ien ia w p raw d zie to m ik w ierszy F e rd y n a n d a G reg o ro v iu sa P o
le n - u n d M a g ya ren lied er, a le ty lk o ze w zg lęd u n a w p ły w , ja k i w y w a rli n a
p o e tę P la te n i L en au .
M o tek at w y m ien ia D ie Id e e n des P o le n tu m s teg o ż a u to ra , a le n ie w ycho dzi w łaściw ie poza w zm ian k ę, że k sią żk a ta z o stała d e d y k o w a n a L elew elo w i. N ik t n ie do w ie się w ięc od a u to ra W sc h o d n io p ru sk iej h isto rii lite r a tu r y , że G reg o ro v iu s w sposób n iezw y k le o stry p ię tn o w a ł p o lity k ę F ry d e ry k a II, ze zb ro d n iczy m i ro z b io ra m i P o lsk i w łączn ie. N ie m ożna się tem u z resztą dziw ić, sk o ro M o tek at (s. 243) p isze o ta k zw an y ch „ p o lsk ich ro z b io ra c h ” (so g en an n ten „P o ln isch e T eilu n g en ”) — z am iast o fa k ty c zn y c h ro z b io ra ch P o lsk i (T eilu n g en P o le n s, bez „ so g e n an n te ” i b ez cud zy sło w u ).
N a m arg in e sie teg o , co M o tek at n a p is a ł o G reg o ro v iu sie, d o d ajm y , że n ie p o p ra w ił w cy to w an y c h p rzez sie b ie w sp o m n ien iach p isa rz a jaw n eg o b łęd u
5 1 4 R ecenzje i om ówienia
fa k to g ra fic z n eg o : k o rp u sy R am o rin o (a n ie R om arino!) i G iełg u d a n ie p rz e k ro czy ły g ra n ic y p ru sk ie j p o d N idzicą.
C zy ty lk o w p o lsk im c z y te ln ik u le k tu ra k sią żk i M o te k ata ro d zić b ęd zie k ry ty c z n e u w ag i, z astrz eż e n ia , m ieszan e u czu cia? W y d aje się, że p rz y ję ta zo sta n ie dość k o n tro w e rsy jn ie n a cały m n iem ieck im o b szarze języ k o w y m , n ie ty lk o w N iem ieck iej R ep u b lice D em o k raty czn e j, A u s trii czy S z w a jc a rii, a le ró w n ież w R ep u b lic e F e d e ra ln e j N iem iec. Z astrz eż e n ia b u d zić b ęd ą n ie ty lk o k ry te ria w y b o ru , a le ró w n ież sposób in te rp re ta c ji zaró w n o z ja w isk , o kresów , ja k i p oszczególnych tw ó rcó w . M o tek at n a p rz y k ła d u z n a ł za w łaściw e om ó w ić w końcow ym ro z d ziale G łęb szy sen s — K o n iec tw ó rczo ść pochodzącego spod Ś w iecia („ P ru sy Z ach o d n ie”) O sk ara L o erk eg o , u ro d zo n eg o n a M azu rach E rn sta W ie c h erta i n a jb a rd z ie j sz tan d a ro w ą p rz e d sta w ic ie lk ę d w u d ziesto w iecz n e j p o ezji w sch o d n io p ru sk ie j, A gnes M iegel.
D o p a tru ją c się g łęb szeg o sen su w tw ó rczo ści n ie w ą tp liw ie n a jw y b itn ie j szego sp o śró d te j tró jk i p isa rz y E rn s ta W ie c h erta, a k c e n tu je jeg o o d w ag ę w sto su n k u do „w ład có w N iem iec w la ta c h 1933— 1945” (słow o „ H itle r” n ie p o jaw ia się a n i ra z u n a k a rta c h te j k siążk i), a tak ż e zasłu g ę a u to ra L asów
i lu d zi w u trw a le n iu d la p rz y sz ły c h p o k o leń o b ra z u k ra ju m ięd zy W isłą
i N iem nem , m ięd zy B a łty k iem a lasam i m az u rsk im i, k tó reg o n a zw a — P ru s y W schodnie — s ta ła się w n a sz y ch czasach jed y n ie o k re ślen ie m h isto ry c z n o -
-g eo g raficzn y m .
H e lm u t M o tek at w y m ien iając n iem a l w szy stk ie k sią ż k i W ie c h erta zapo m in a p rz ez d ziw n e p rzeo czen ie po d ać ty tu łu jeg o re la c ji z h itle ro w sk ie g o obozu k o n c en trac y jn eg o w B u ch en w ald zie (p rzy p o m in am w ięc: D er T o te n
w a ld — L a s u m a rłych ). N ie e k sp o n u jąc ty c h o p o w iad ań i p o w ieści, w k tó ry ch
W ie c h ert u k a z u je o k ru c ie ń stw o w o jn y , p o d k re śla, że k o n sek w en cją I w o jn y św iato w ej b y ły jeg o d e b iu ta n c k ie p o w ieści D er W a ld („dem oniczne p rzeży cie n a tu ry ”) i D er T o te n w o lf („p rzew arto ścio w an ie z asad n iczej odn o w y całeg o n a ro d u ” ).
W rzeczy w isto ści w o b u ty ch p o w ieściach m ło d eg o W ie c h erta d oszły do g ło su te k rzy żack ie tra d y c je , w ja k ic h w ych o w y w an o go w g im n azju m i n a U n iw e rsy te cie w K ró lew cu . P a m ię ta ją c o ty c h iu v e n ilia c h m in is te r G oebbels liczy ł, że W ie c h ert po p rz estro d z e, ja k ą o trz y m a ł w b u ch en w ald zk im „lesie u m a rły c h ” , w ró ci do tw ó rczo ści w ty m d aw n y m sty lu , k u zad o w o len iu „ w ład ców N iem iec w la ta c h 1933— 1945” . P isa rz je d n a k n ie d a ł się u g iąć, b y ł od w ażn y , ja k p isze M o tek at. S zk o d a ty lk o , że a u to r W sch o d n io p ru sk iej h isto rii
lite r a tu r y p rzem ilcza fa k t, że n a le ż ąc y n ie ty lk o do n iem iec k iej h is to rii lite ra
tu ry E rn s t W iech ert m ia ł o d w ag ę o dciąć się od ty c h d w u sw o ich p ierw szy ch p ow ieści.
H e lm u t M o tek at w sw o jej książce o sta tn ie słow o p rz y zn a je n ie E rn sto w i W iech erto w i, lecz A gnes M iegel: „B ył n ieg d y ś k ra j, jak ż e k o ch aliśm y te n k r a j . J a k n a m o czarach tro p je le n ia z ag in ą ł śla d czło w iek a i stw o rz e n ia ” . K a ta stro fiz m p o e tk i i h isto ry k a lite r a tu r y w y n ik a n ie w ą tp liw ie z b łę d n e go zało żen ia, że czło w iek iem m oże być ty lk o N iem iec, że k ra j m ięd zy W isłą i N iem nem , m ięd zy B a łty k iem a lasam i m az u rsk im i p rz e s ta ł istn ie ć , p o n iew aż n ie je s t ju ż pod n iem ieck im p an o w an iem . T ak ie u jęc ie sp ra w y m u si b u d zić z astrz eż e n ia n ie ty lk o w naszym k ra ju .
