Konserwacja polichromii i sztukaterii w pałacu w Konarzewie

Krzysztof Powidzki

Konserwacja polichromii i sztukaterii

w pałacu w Konarzewie

Ochrona Zabytków 52/4 (207), 391-402

1999

K rzyszto f P ow idzki

KONSERW ACJA PO LICH RO M II I SZTUKATERII W PAŁACU

W KONARZEW IE

W początku lat dziewięćdziesiątych X X w. w pała­ cu w Konarzewie pod Poznaniem odkryto barokowe polichromie ukryte przez wiele lat p o d warstw ą tynku. Z aró w n o one, jak i towarzyszące im sztukaterie zosta­ ły poddane konserwacji. Czas budow y pałacu przypa­ da na koniec XVII w., kiedy właścicielem wsi został starosta osiecki Andrzej R adom icki1. Autorstwo sztu­ katerii przypisywane jest Alberto Bianco2, nie w iado­ mo natomiast, kto jest autorem m alowideł3.

Poniżej przedstawiam różno ro d n e problemy, z jaki­ mi w trakcie konserwacji polichromii i sztukaterii w konarzewskim pałacu spotkali się konserwatorzy. Prace rozpoczęto na zlecenie KPGR Konarzewo i Wy­

działu Kultury i Sztuki Urzędu Wojewódzkiego w Po­ znaniu. Prowadzone byty etapami. W 1991 r. p rzep ro ­ w adzono konserwację polichromii i sztukaterii w sa­ lonie i alkowie na piętrze4, w 1994 r. — w dwóch pomieszczeniach^ usytuowanych we wschodniej części przedniego traktu parteru, a w 1996 r. — w wielkiej jadalni6, usytuowanej z drugiej strony sieni.

Salon

Salon, usytuowany na piętrze, jest pomieszczeniem prostokątnym o wymiarach 9,5 x 6,5 m. Przykryty jest sufitem z fasetą, a na jego północnej ścianie

umie-1. Pałac w K onarzew ie — rzut parteru: A — w ielka jadalnia; В — m ala jadalnia; С — pokój z czarownicą. Wg D zieje W ielkopolski, p o d red. J. Topolskiego, t. I, Poznań 1 9 6 9

1. Palace in K onarzew o, g rou n d plan o f the grou n d floor: A — grand dining room ; В — sm all dining room ; С — room w ith witch. Acc. to: D zieje W ielkopolski (The H isto ry o f G reat Poland), ed. J. Topolski, vol. 1, Poznań 1969

1. Por. D. M atyaszczyk, Pałac w K onarzew ie, „O chrona Zabytków ” 1 9 9 9 , nr 3, s. 2 5 0 - 2 6 3 .

2. „ W lu tym 16 9 9 spisuje się k on trakt ze sztu katorem W ojciechem Bianco, zapew n e z rodzin y zatru dn ion ej w spółcześnie u J ezu itó w w Poznaniu. M iał w y k o n a ć p iln ie ” m.in. sufity w czterech pokojach na piętrze, pisze E. K ręglew ska-F oksow icz, Barokow e rezydencje w W ielkopolsce, Poznań 1 982.

3. A czkolw iek pew ne cechy formalne wskazują, że m ógłby niektóre z nich wykonać Karol Dankwart.

4. К. Powidzki, M . Seredyn, D oku m en tacja konserwatorska: w ystró j

malarski i sztukatorski su fitó w 2 sal I piętra pałacu w Konarzew ie woj. poznańskie, Poznań 1 9 9 2 , mpis.

5. K. Powidzki, D okum entacja konserwatorska: w ystró j m alarski i sztukatorski 2 sal parteru pałacu w Konarzew ie w oj. poznańskie, Poznań 1 9 9 4 , mpis PSOZ. Pod kierunkiem Krzysztofa Pow idzkiego pracowały Róża C hodór i Alina Jankowska.

6. K. Powidzki, D oku m en tacja konsenvatorska: w ystró j m alarski sklepienia sali oznaczonej num eracją 0 16, 0 17, 0 1 8 — parter pałacu w Konarzew ie woj. poznańskie, Poznań 1 9 9 5 -1 9 9 6 , mpis PSOZ. Prace wykonał zespół: Krzysztof Powidzki (kierownik zespołu), Róża C hodór, Alina Jankowska.

2. Alegoria M ądrości — stan przed konserwacją. W szystkie fot. K. P ow idzki

2. Allegory o f W isdom . State prior to conservation. A ll ph otos : K. P ow idzki

3. Alegoria M ądrości — stan p o konserwacji 3. Allegory o f W isdom . State prior to conservation

szczone są 3 okna zamknięte od góry łukami odcin­ kowymi.

Dekoracja malarska sufitu salonu umieszczona była pierwotnie w pięciu polach obram o w an y ch bogatą, symetrycznie rozłożoną na płaszczyźnie sufitu i fasety sztukaterią. Dekoracja sztukatorska o motywach wici akantowej, z w plecionymi w nią w narożnikach fasety parami a m o rk ó w o bardzo plastycznym modelunku, i prostokątne pole centralne w lustrze sufitu, z w y p u ­ kłymi narożnikam i z uskokiem, w yodrębnione profi­ lowanym gzymsem, pokryte były grubą warstwą po- biał. Przed przystąpieniem do prac konserwatorskich sufit był biało -u g ro w y z polem centralnym w k o lo ­ rze złotego ugru.

Po usunięciu w tórnych nawarstwień okazało się, że powierzchnia m alowidła jest bardzo silnie przetarta, ma liczne, szeroko założone uzupełnienia tynku zapra­ wą w ap ien n o -p ia sk o w ą oraz gipsem. Z achow ane śla­ dy polichrom ii nie pozwalały na odczytanie treści przedstawień. N a fasecie występowały — umieszczone na osi ścian, w polach o wymiarach 1 x 1,9 m, o bokach w klęsło-w ypukłych — kompozycje malarskie. Pod p o ­ stacią m łodych kobiet umieszczonych na tle błękitnego nieba przedstawiono alegorie cnót: Umiarkowania, Sprawiedliwości, M ęstw a i M ądrości. Cechą wspólną wszystkich czterech kompozycji m alarskich jest ukaza­ nie postaci kobiecych w pozycji siedącej na tle nieba w otoczeniu s z a ro -ró ż o w o -u g ro w y c h obłoków. Posta­ cie mają wyraźnie zaznaczoną m uskulaturę ciała, p o d ­ kreśloną konturem . Przed przystąpieniem do prac k o n ­ serwatorskich, ogólna kolorystyka malowideł była brunatnoszara, o bardzo małej czytelności szczegółów.

Po konserwacji, z uwagi na nieczytelną treść przed­ stawienia, pole środkow e po k ry to w arstw ą pobiały wapiennej. W pozostałych czterech malowidłach za­ cho w an o kolorystykę tła w tonacji b łęk itn o -szaro -ró - żowej z dom inującą plam ą b a rw n ą szat: alegoria Wstrzemięźliwości — błękit rozwianego płaszcza, ale­ goria Sprawiedliwości — zieleń sukni, róż angielski płaszcza, alegoria M ęstw a — złoty ugier płaszcza, ale­ goria M ądrości — zieleń płaszcza, rozbielony róż suk­ ni. Sztukaterie sufitu z fasetą oraz w obramieniach okien są białe na tle o barwie rozbielonego różu indyjskiego.

Stan zachowania p odłoża był ogólnie dobry. Liczne d ro b n e spękania w ypełniono gipsem. Dość znacznych rozm iarów ubytki oryginalnego podłoża występowały w partii środkowej sufitu, tu uzupełnienia w ykonano w zaprawie w apienno-piaskow ej i gipsem. Sztukateria sufitu pokryta była grubą w arstw ą pobiał, farb klejo­ wych i farbą emulsyjną (wierzchnia warstwa) — wszystkie w kolorze białym. Zacierały one w znacz­ nym stopniu wyrazistość formy rzeźbiarskiej o rn a m e n ­ tu. Ślady uzupełnień i napraw, będące wynikiem p r o ­ w adzenia instalacji elektrycznej, występowały na fase­

7. W g fotografii salonu z 1928 r., będącej w posiadaniu ostatnich przed wojną właścicieli pałacu, p ole środkow e było już wtedy p o ­ kryte warstw ą pobiał. N ależy dom niem yw ać, iż było to sp ow od

o-cie północnej oraz w części środkowej (przebiegały od ściany północnej ku środkowi sufitu). Przyczepność drobnych elem entów podłoża oceniono jako dobrą. Powierzchnia malowideł na fasecie była silnie p ociem ­ niała w wyniku pokrycia jej pokostem w trakcie osta­ tnich prac malarskich we wnętrzu. Ubytki warstw y malarskiej były uzupełnione w technice klejowej (sil­ nie przeolejowanej) lub w technice olejnej. Uzupełnień d o k o n an o m etodą „wcierania” w powierzchnię orygi­ nalną malowidła. Było to widoczne zwłaszcza na k o m ­ pozycji na ścianie północnej (alegoria Umiarkowania). Z uwagi na liczne przetarcia powierzchni oryginalnej, ubytki oryginału określono na 50% . W tó rn e uzupeł­ nienie wykonane było bardzo „szeroko” i pokrywało całkowicie kompozycje pierwotną, z licznymi zm iana­ mi m odelunku ciała i szat postaci. Drobne wykrusze­ nia podłoża, wraz z warstwą malarską, rozmieszczone dość regularnie wzdłuż krawędzi obramienia, w ypeł­ nio n o gipsem i „scalono” kolorystycznie wyżej opisaną m etodą. Kompozycja malarska, umieszczona p ie rw o ­ tnie w lustrze sufitu jako scena centralna, pokryta była całkowicie w arstw ą pobiał i farby klejowej7. W ykona­ ne odkrywki potwierdziły bardzo zły stan zachowania malowideł — powierzchnia została zniszczona w w y­ niku przeszlifowania. Liczne, dość znacznych rozm ia­ rów uzupełnienia podłoża w ykonano w zaprawie w a ­ pie nno-piaskow ej i gipsem. Z achow ane drobne frag­ menty warstw y malarskiej nie pozwalały na odczytanie treści całego przedstawienia. Oryginalna kolorystyka tła sztukaterii, w tonacji rozbielonego różu indyjskie­ go, była zachowana bardzo fragmentarycznie: o d tw o ­ rzenie pierwotnej kolorystyki umożliwiły ślady (po stronie północnej oraz zachodniej).

Pierwotne obramienia okien zostały zniekształcone przez przesunięcie wtórnych okien ku wnętrzu. Umie­ szczona na osi podłucza sztukateria (rozety w bocz­ nych i plastyczny pelikan w środkowym) została prze­ słonięta częściowo nowym murem. Pod zewnętrzną w arstw ą farb olejnych i klejowych zachował się w y­ strój malarski pochodzący zapewne z końca X IX w., w ykonany w technice olejnej. W tym samym czasie sztukateria została pokryta folią złotopodobną (szlag- metal) w technice olejnej. Pod warstwą tej dekoracji widoczne było różowe pole w tonacji identycznej jak zachowane fragmenty kolorystyki sufitu.

Przystąpiono do usuwania przemalowań i pokostu w tartych w powierzchnię tynku. Przed przystąpieniem do prac konserwatorskich w ykonano dokumentację fotograficzną. W ykonano wstępne próby usuwania przem alow ań przy pom ocy rozpuszczalników orga­ nicznych (benzyna lakowa, terpentyna, toluen, ace­ ton). Nie dały one jednak zadowalających rezultatów, podobnie jak próby zastosowania detergentów w ro z­ tw orach wodnych. Zadowalające efekty uzyskano

do-w ane złym stanem zachodo-wania kompozycji malarskiej. E. Kręgledo-w- sk a-F ok sow icz, op. cit.

piero po zastosowaniu past na bazie chlorku metylu. Jednakże niezbędne było powtarzanie zabiegu. Pozo­ stałości preparatu usuwano acetonem, z równoczes­ nym doczyszczeniem pędzlem szczecinowym. Po cał­ kowitym usunięciu przeolejonych w arstw przem alo­ wania, powierzchnię malowidła doczyszczono 5 % ro z­ tw orem saponiny w wodzie destylowanej. Usunięcie przemalowań ujawniło obecność dość licznych kitów gipsowych, szczególnie na obwodzie kompozycji. Kity te usuw ano mechanicznie. N a powierzchni tynku stw ierdzono dość liczne przetarcia powstałe zapewne przez przeszlifowanie powierzchni w trakcie p oprze­ dnio prowadzonych prac rem o n to w y ch 8.

Odspojenie tynku podklejono 5 - 1 0 % roztw orem w odnym poliocetanu winylu. Ubytki tynku i spękania wypełniono masą w a pienno-piaskow ą (3:1), pokry­ wając mokre jeszcze cienką warstw ą podbarwionej lokalnym kolorytem pobiały wapiennej. Punktowanie ubytków i przetarć w ykonano w technice „kropki m a­ łej”, barwnikami mineralnymi firmy W in so r-N e w to n rozpuszczonymi w mleku wapiennym. Powierzchnię malowideł utrw alono 1% roztw orem Paraloidu B-72 w toluenie.

Usuwanie przemalowań sztukaterii w ykonano m e­ chanicznie, po uprzednim zwilżeniu w odą przy p o m o ­ cy spryskiwaczy. Rozpulchnione nawarstwienia zdej­ m ow ano przy użyciu narzędzi sztukatorskich i rzeź­ biarskich. Doczyszczenie powierzchni wykonywano pędzlami szczecinowymi i szczoteczkami. W trakcie prac zlokalizowano oryginalną kolorystykę tła. Po cał­ kowitym oczyszczeniu powierzchni sztukaterii i tła przystąpiono do wykonywania uzupełnień dekoracji, kitowania spękań i wykruszeń. Uzupełnienia dotyczy­ ły elementów profilowanych (rekonstrukcja zwornika w oprawie kompozycji malarskiej w miejscach p ro w a­ dzenia instalacji elektrycznej). Uzupełnienie wykonano w zaprawie w apienno-piaskow ej m etodą narzutu. Ko­ lorystykę sufitu zrekonstruow ano na podstawie zacho­ wanych fragmentów: biała sztukateria na tle rozbielo- nego różu indyjskiego. Prace malarskie w ykonano roz­ tw orem w a p ien n o -k azein o w y m bardzo rozrzedzo­ nym, o właściwościach laserunkowych. Pokrycie p o ­ wierzchni i uzyskanie właściwego efektu kolorystycz­ nego wymagało 2 - , 3 - k ro tn e g o malowania.

Alkowa

Alkowa o wymiarach 4,7 x 4,3 m usytuowana jest na I piętrze w p o łu d n io w o -zach o d n im narożniku pa­ łacu. Kompozycja malarska krzyżowego sklepienia w k o m p o n o w an a jest w wystrój sztukatorski o m oty­ wie liści akantu i dębu. Sztukaterie sklepienia są pła­ skie, m otyw wici akantowej gęsto pokryw a powierz­ chnię wysklepków. Przed konserwacją kolorystyka

by-8. Szczególnie w idoczne w kompozycji W strzem ięźliw ość, gdzie ubytki warstwy barwnej określa się na ok. 50% . Konserwację tego przedstawienia w ykonała Maria Seredyn.

la biało-ugrow a (sztukaterie białe na tle ugru o odcie­ niu zielonkawym). Kompozycje malarskie miały tonac­ ję brązową. D robne spękania i wykruszenia uzupełnio­ ne były gipsem. Odspojenie wierzchniej warstwy za­ prawy wraz ze sztukaterią występowało na ścianie zachodniej przy krawędzi z kompozycją malarską, po jej prawej stronie. W narożniku p ó łn o c n o -w sc h o d ­ nim, na powierzchni ok. 1,5 m 2 występowały później­ sze uzupełnienia podłoża wraz ze sztukaterią w ykona­ ne w zaprawie w apienno-piaskow ej dość gruboziarni­ stej. O rn a m e n t wykonany był schematycznie. Stwier­ dzono odspojenia dekoracji sztukatorskiej wraz z wierz­ chnią warstw ą podłoża na ścianie wschodniej na p o ­ wierzchni ok. 1 m 2, a także brak dekoracji oryginal­ nej w narożniku p ó łn o cn o -w sch o d n im na powierzch­ ni ok. 1,5 m 2. Stwierdzono też liczne pęknięcia tynku z dekoracją, z przemieszczeniami dochodzącymi do 1 0 -15 mm. Występowały ubytki oryginalnej sztukate­ rii w miejscach prowadzenia instalacji elektrycznej.

Powierzchnia silnie pociemniałego malowidła (za­ pewne w wyniku pokrycia pokostem) pokryta była błyszczącym lakierem olejnym. Uniemożliwiało to o d ­ czytanie treści kompozycji. Bardzo liczne, zwłaszcza w polu środkowym, przetarcia były wynikiem szlifo­ wania — w yrównywania powierzchni. Wzdłuż o b ra ­ mienia kompozycji centralnej nam alowany był pas o szerokości ok. 30 cm w kolorze czarnym wykonany w technice olejnej. Stwierdzono nierówność pow ierz­ chni i ubytki wypełnione gipsem. Zostały one „scalo­ n e ” z otoczeniem w technice olejnej m etodą „wciera­ nia” w powierzchnię oryginalną. Oryginalna kolory­ styka sufitów, pod warstwą pobiał i klejówek, w t o n a ­ cji rozbielonego ugru (sjena naturalna), chociaż silnie przetarta w wyniku licznych szlifowań, była zachowa­ na na dość znacznych fragmentach oryginalnej w y p ra­ wy. Przemalowania miały charakter podobny jak w sa­ lonie. D odatkow ym elementem utrudniającym w sp o ­ sób istotny prace konserwatorskie było pokrycie m a ­ lowidła warstw ą bezbarwnego lakieru olejnego, który częściowo został zaabsorbowany przez tynk. M eto d a usuwania lakieru i przem alowań była analogiczna do użytej w salonie, z tym że zabiegi trzeba było p o w ta ­ rzać wielokrotnie. Nie uzyskano w pełni zadowalają­ cego efektu końcowego z uwagi na praktycznie nieu­ suwalne przebarwienie powierzchni tynku i warstwy barwnej przez zaabsorbowany przez tynk lakier. M im o końcowego efektu „szorstkości” powierzchni charak­ terystycznej dla fresku, polichromia, szczególnie z pew ­ nej odległości, sprawia wrażenie temperowej.

Po konserwacji pola środkowego, wydzielonego pro ­ filowanym gzymsem, o kształcie zbliżonym do k w ad ­ ratu z wklęsłymi narożnikami, ukazało się przedsta­ wienie o treści alegorycznej: na tle zachmurzonego nieba dwie postacie siedzące w rydwanie — mężczyzna

4. Sklepienie a lk o w y: a — stan przed, konserwacją, 1990; b — p o konserwacji 4. C eiling o f alcove: a — sta te prior to conservation, 1990; b — a fter conservation

w złotej koronie na głowie i m łoda kobieta. Oboje mają nagie torsy, a ich szaty, okrywające kolana, silnie pofałdow ane i rozwiane tw orzą tło dla postaci. M ęż­ czyzna, w prawej wyciągniętej ręce, przytrzymuje uprzęż d w óch ptaków o rozpostartych skrzydłach. Cztery pozostałe kompozycje umieszczone są w owal­ nych polach na osi ścian. Pola te obram ow ane są plastycznymi liśćmi akantu z m otywem wici z liśćmi dębu i kwiatów róży. Treścią kompozycji jest alego­ ryczne przedstawienie planet pod postacią młodych mężczyzn: alegoria M erkurego (ściana północna), Słońca (ściana wschodnia), M arsa (ściana południowa) i Saturna (ściana zachodnia).

Konserwację sztukaterii p rzeprow adzono podobnie jak w sali wielkiej. W trakcie prac zlokalizowano ory­ ginalną kolorystykę tła — zachowanego fragm enta­ rycznie w tonacji ugrowej (sjena naturalna). W miejscu odspojeń na ścianie zachodniej niezbędny był częścio­ wy dem ontaż dekoracji, usunięcie gruzu, sadzy i in­ nych zanieczyszczeń w miejscu odspojenia. W naroż­ niku północno-wschodnim zrekonstruow ano w zapra­ wie wapienno-piaskowej elementy dekoracji na p o ­ wierzchni ok. 1 m 2. Kolorystykę sufitu zrekonstruo­ w a n o na podstawie zachowanych fragm entów — biała sztukateria na tle rozbielonego ugru.

M ała jad aln ia

Sąsiadująca z sienią sala to pomieszczenie na planie w ydłużonego prostokąta o wymiarach 6,3 x 9,2 m przykryte płaskim sufitem. Ściana północna przepruta jest trzema oknami zamkniętymi od góry lukami o d ­ cinkowymi. Dekoracja malarska sufitu umieszczona jest w bogato profilowanym obramieniu o wymiarach 1,9 x 4,6 m. N a dekorację sztukatorską składa się

5. Alegoria Z ie m i w sali na parterze

5. Allegory o f the Earth in a ground floor cham ber

bogato profilow any gzyms koronujący, dekoracja o m otywach ulistnionych gałązek oraz czterech, um ie­ szczonych w narożach, obramień sztukatorskich sta­ nowiących 1/4 koła z symbolami czterech żywiołów: Ognia, Wody, Ziemi i Powietrza. Sztukaterie w ykona­ no z narzutu, partie figuralne mają bardzo plastyczny m odelunek. Pole centralne w lustrze sufitu jest wyzna­ czone na rzucie wydłużonego ośmioboku z dłuższymi bokami wklęsłymi tworzącymi w partii środkowej w y­ raźne przewężenie w yodrębnione profilowanym gzymsem. Przed pracami konserwatorskim i sufit byl w kolorze białym.

Powierzchnia malowideł była pokryta kolejno: w a r ­ stwą farby temperowej o bardzo dobrej przyczepności do porowatej powierzchni fresku, sztablaturą gipsową 0 grubości od 0,3 do 5 mm, wypełniającą nierówności, ubytki tynku i wyrównującą całą powierzchnię (przy­ czepność do podłoża bardzo dobra), czterema w a r­ stwami pobiał w apiennych i farby klejowej oraz d w o ­ ma warstw ami farby emulsyjnej. Łącznie grubość prze­ m alowań w niektórych partiach malowidła dochodziła do 10 m m grubości.

Po usunięciu nawarstw ionych przem alowań stwier­ dzono bardzo poważne uszkodzenia powierzchni fre­ sku w formie dużych ubytków tynku powstałych w trakcie prow adzenia instalacji elektrycznej oraz na skutek usunięcia odspojonej warstwy tynku s p o w o d o ­ wanej ruchami drewnianego podłoża. Występowały też liczne przetarcia warstwy malarskiej powstałe praw d o p o d o b n ie w trakcie szlifowania jej w czasie za­ kładania łat i sztablatury gipsowej. Usuwanie przem a­ lowań w ykonano ręcznie przy pom ocy noży i skalpeli, doczyszczono pędzlami z włókna szklanego i chlebem. Największe zniszczenie stwierdzono w partii śro d k o ­ wej kompozycji, gdzie niejednokrotnie na granicy czy­ telności zachowały się ślady warstw y malarskiej. Poli­ chrom ia zachowana była w ok. 4 0 - 5 0 % . Zachowały się jednak ogólne zarysy kompozycji, dość dobra czy­ telność oryginalnej kolorystyki oraz fragmenty po zw a­ lające na w ykonanie p u nktow ań oraz scalających k o m ­ pozycję rekonstrukcji.

Treść przedstawienia zaczerpnięta z mitologii grec­ kiej przedstawia konkurs muzyczny pomiędzy Apolli- nem i sylenem Marsjaszem. Postacie antagonistów — Apolla i Marsjasza — umieszczono na lewej i prawej flance kompozycji, część śro d k o w ą zajmuje grupa trzech spoczywających w swobodnych pozach kobiet 1 siedzący mężczyzna. W tle widać drzewa, przez k tó ­ rych gałęzie prześwituje niebo. Kolorystyka jest k o n ­ trastowa w różnych odcieniach zieleni i ugrów, k a r­ nacje osób jasne, z wyjątkiem Marsjasza. Elementem kolorystycznym zdecydowanie wyróżniającym się jest jaskrawoczerwony płaszcz Apollina.

Przed przystąpieniem do prac konserwatorskich (punktowanie, rekonstrukcje) kolorystyka w niektó­ rych partiach była zachowana śladowo — bardzo silnie przetarta z dużymi fragmentami tynku, co stwarza­

6. A pollo przed i p o konserwacji 6. A pollo prior to an d after conservation

ło złudzenie, że dominuje kolor szarougrowy (wap- no-piasek). Po konserwacji okazało się, że tło jest z przewagą zieleni i brązu w różnych tonacjach i n atę­ żeniu. W partii nieba w prześwitach występują: ugier żółty, ślady błękitu i fioletu o różnym natężeniu. Kar­ nacje są cieliste z wyjątkiem Marsjasza (brunatna). Suk­ nie kobiet są dw ubarw ne: biało-czerw ona, biało-zie- lona, biało-złocista, szata mężczyzny ugrow o-fioleto- wa, płaszcz Apollina jaskrawoczerwony. Sztukaterie sufitu i obramienia mają tła o barwie rozbielonego różu indyjskiego.

Pokój z czarow nicą

Ta nieduża sala jest pomieszczeniem usytuowanym w p ó łn o c n o -w sc h o d n im narożu pałacu. M a plan w y­ dłużonego prostokąta o w ymiarach 6,2 x 3,9 m i przy­ kryta jest płaskim sufitem. W ścianie wschodniej jest jedno, w północnej — dwa okna zamknięte od góry łukami odcinkowymi. Dekoracja malarska sufitu um ie­ szczona jest w prostokątnym bogato profilowanym o b ­ ramieniu, którego krótsze boki zamknięto wklęsłymi łukami. Dekorację sztukatorską sufitu stanowią dwa,

obram o w an e wąskim profilowanym gzymsem, poła zamknięte łukiem odcinkowym skierowanym stroną w ypukłą ku śro dkow i sufitu. Pole wypełniają dwie ulistnione gałązki przewiązane wstążką, elementy r o ­ ślinne są płaskie. Sufit przed rozpoczęciem prac k o n ­ serwatorskich był biały.

Po w ykonaniu wstępnych prac, tzn. usunięciu n a ­ w arstwień tynku, pobiał i gipsu, ukazało się malowidło silnie przyciemnione, zabrudzone sadzą i kurzem. Po­ wierzchnia, silnie przetarta, miała liczne spękania i uby­ tki tynku. Kompozycja była w zasadzie czytelna i nie wymagała rekonstrukcji elem entów nieistniejących.

Stan zachowania podłoża ogólnie był niezbyt dobry. Tynki p o ło ż o n o na deskach podsufitki bez stosowania maty trzcinowej. Zamiast tego przybito poprzecznie do biegu desek podsufitki listwy drewniane. Tynk wci­ skano pom iędzy listwy. To spow odow ało, że na skutek ru ch ó w desek podsufitki, które przenosiły się bezpo­ średnio na tynk, powstały liczne spękania i odspojenia tynku od podłoża. D odatkow ym elementem stwarza­ jącym możliwość odpadania tynku i sztukaterii od su­ fitu jest fakt, że na wymienione listwy użyto materiału odpad o w eg o , tzn. odciętych krawędzi desek ze ślada­

mi kory. Jest to materiał najmniej o d p o rn y na ataki m ikroorganizm ów i o w a d ó w 9. Stw ierdzono, że d re w ­ no listew jest silnie zaatakowane przez owady. Jego wytrzymałość w partiach odkrytych była bardzo mała. N a powierzchni tynku występowały dość liczne spęka­ nia z przemieszczeniem tynku w pionie w granicach 0 ,5 - 1 ,5 cm. Tynki w ykonano w zaprawie w a p ie n ­ no-piaskow ej dw uw arstw ow o, zgodnie z zasadami: gruboziarnisty wypełniacz w warstw ie arciaito i d r o ­ bnoziarnisty w wypełnieniach intonaco. Powierzchnia tynku w yprow adzona była starannie, bez śladów p o ­ praw ek i zatarć.

Sztukaterie pokryte były warstwą pobiał, farb kle­ jowych, farby emulsyjnej, wszystkie w kolorze białym. Zacierały one w znacznym stopniu wyrazistość formy rzeźbiarskiej o rnam entu i partii figuralnych. Widoczne były ślady uzupełnień i napraw będących wynikiem przeprowadzenia instalacji elektrycznej. Występowały bardzo liczne spękania i odspojenia od podłoża z p o ­ w o d u techniki wykonania, a także dość liczne ubytki formy rzeźbiarskiej elementów roślinnych, brak było dużych fragm entów elem entów profilowanych. Uszkodzenia te miały charakter mechaniczny. Jakość zaprawy, jej spoistość i wytrzymałość na ścieranie o k a­ zała się bardzo dobra.

Powierzchnia malowidła pokryta była kolejno: w a r ­ stwą sztablatury gipsowej wyrównującej pęknięcia, ubytki oraz przemieszczenia pio now e tynku, a następ­ nie kilkoma w arstwami pobiał w apiennych i d w u k r o t­ nie warstwą farby emulsyjnej; wszystkie warstw y prze­ m alow ań były w kolorze białym. Po usunięciu sztabla­ tury okazało się, że stan zachowania malowidła jest dość dobry. W zasadzie została zachow ana w pełni czytelność kompozycji10.

Kompozycja malarska na lustrze sufitu przedstawia m łodą kobietę klęczącą na środku bogato r o z b u d o w a ­ nego wnętrza, której objawia się „ d e m o n ” ze skrzydła­ mi nietoperza, z głową psa i pazurami krogulca, który wyłania się z kłębów dymu. We w nętrzu znajduje się również kilka przedm iotów posiadających symbolicz­ ne znaczenie: kominek, płonący ogień, czaszka ludzka, lustro, siedząca na ziemi sowa i stojąca brzozowa miotła.

Uzupełnienie w ykonano w technice punktow ania. Kolorystyka po oczyszczeniu jest dość jasna, u trzy m a­ na w tonacji rozbielonych ugrów i brązów. Elementy kontrastow e tworzy czerwień ubioru i jasna, cielista karnacja kobiety.

Usunięcie przem alowań ujawniło istnienie dużej ilo­ ści ubytków tynku w jego całej grubości oraz liczne płytkie przetarcia powierzchni, które w znacznej m ie­

9. P odobne podłoże było w małej jadalni.

10. Liczne przetarcia i raczej pow ierzchniow e ubytki rozłożne były dość rów nom iernie na całej pow ierzchni, co p o z w o liło na w miarę łatw e scalenie kompozycji.

11. Zbyt płytkich, aby miały się na nich utrzymać kity w a p ie n n o - -p ia sk o w e. N iekóre z nich wym agały kilkakrotnego pow tórzenia zabiegu.

12. Tak przygotow ane pow ierzchnie p rzedstaw iono do akceptacji

rze spow odow ały zniszczenie warstwy malarskiej. Stwierdzono też występowanie dość licznych przesu­ nięć tynków w pionie (5 -1 0 mm) spow odow ane o d ­ spojeniem od podłoża. Po całkowitym doczyszczeniu utrw alo n o powierzchnię tynku (fresku) 0 ,5 -1 % roz­ tw orem Paraloidu В 72 w toluenie, aby zahamować osypywanie się rozluźnionej powierzchni zaprawy. Później przystąpiono do podklejania tynków do p o d ­ łoża zastrzykami z emulsji polioctanu winylu. N ie ­ zbędne było stęplowanie niektórych partii dla podnie­ sienia i w yrów nania poziom u przeniesionego tynku. Równocześnie w ykonano, w ram ach istniejących m oż­ liwości, tzn. w partiach odkrytych i w ich pobliżu, im ­ pregnację elem entów drew nianego podłoża przez na­ sączenie go 5 - 7 % roztw orem Paraloidu В 72 w toule- nie z dodatkiem 3 % pięciochlorofenolu. Po w ykona­ niu tych zabiegów przystąpiono do uzupełnienia uby­ tków tynków. Z uwagi na dość grubą jego warstwę (do 4 cm) zabieg ten w ykonyw ano d w u - lub trzywarstwo- wo, aby uniknąć w prow adzenia nadmiernej ilości w o ­ dy do drew nianego podłoża oraz uniknąć ew entualne­ go pękania kitów. Po położeniu kitów w a p ie n n o -p ia ­ skowych i w yrów naniu ich powierzchni oraz wypeł­ nieniu pęknięć i rozspojeń tynku, przystąpiono do uzupełnień w miejscach ubytków pobiał wapiennych („cienkie” mleczko w apienne z dołow anego wapna bez d o d a tk ó w organicznych). Pobialy kładziono d w u ­ warstw ow o. Warstwa pierwsza w kolorze białym miała na celu pokrycie nowych tynków oraz wyrównanie powierzchni tynku w miejscach licznych płytkich prze­ t a r ć 11. Po całkowitym w yrów naniu powierzchni i bar­ dzo ostrożnym przeszlifowaniu pobiał papierem ścier­ nym o granulacji 4 0 0 - 6 0 0 , przystąpiono do zakłada­ nia pobiał barwionych z mleczka wapiennego i pig­ m entów naturalnych w kolorze lokalnym z takim w y­ liczeniem tonacji barwnej, aby była ona jaśniejsza od o ry g in ału 12. Prace przy p unktow aniu i rekonstrukcji w y k o n an o w technice „kropki małej” pigmentami w proszku na spoiwie jajowym. Powierzchnię poli­ chromii utrw alono 0,5% roztw orem Paraloidu В 72 w toluenie.

Prace konserwatorskie przy sztukateriach rozpoczę­ to od usuwania nawarstw ień w tórnych tynków, uzu­ pełnień w ykonanych w gipsie oraz kilku warstw farby klejowej i emulsyjnej. Po oczyszczeniu podklejono o d ­ spojone fragmenty do podłoża i uzupełniono brakują­ ce fragmenty profili i form rzeźbiarskich masą w apien­ no-piaskow ą. Pęknięcia i drobne ubytki formy uzupeł­ niono masą w a p ie n n o -g ip s o w ą 1 \ W celu wzmocnie­ nia m ocno osłabionej przyczepności elementów

sztu-komisji konserwatorskiej powołanej przez w ojew ódzkiego konser­ watora zabytków . Uzyskano akceptację dla wykonania niezbędnych rekonstrukcji formy, łącznie z rekonstrukcją lub częściow ą rekon­ strukcją postaci ludzkiej niezbędną dla uczytelnienia kompozycji sceny.

13. Z astosow anie tego materiału okazało się niezbędne z uwagi na liczne drobne szczeliny, których w ypełnienie zaprawą w a p ien n o - -piask ow ą było niem ożliw e.

katorskich do podłoża oraz podklejenia ich na emulsję polioctanu winylu, stosowano śruby mosiężne w miej­ scach szczególnie zagrożonych z uwagi na ich duży ciężar (partia figuralna). Po wykonaniu napraw i u zu ­ pełnień oraz przeszlifowaniu powierzchni papierem ściernym o granulacji 4 0 0 - 6 0 0 , w ykonano prace m a ­ larskie na bazie mleka wapiennego bez do d atk ó w o r ­ ganicznych.

Elementy dekoracyjne: gzymsy, profile, partie figu­ ralne są w kolorze białym. Płaskie partie sufitu pokryto dw ukrotnie pobiałą wapienną z dodatkiem różu indyj­ skiego. Kolorystyka jest analogiczna do wykonanej na podstawie zachowanych fragm entów w salonie.

W ielka jadalnia

Jest to pomieszczenie na planie wydłużonego pros­ tokąta (13,9 X 7 m ) 14 przykryte sklepieniem beczko­ wym z lunetami. N a osi podłużnej sklepienie beczko­ we przechodzi w kolebkę spływającą w mury nośne

poprzez w sporniki umieszczone niesymetrycznie do osi ściany. Linie przecięcia sklepienia lunet i kolebek są w y odrębnione sztukatorskim profilem w ykonanym m etodą narzutu w zaprawie wapienno-piaskowej. Po­ mieszczenie w tórnie podzielono ścianami działowymi na trzy mniejsze (oznaczone roboczo jako: 016, 017 i 018). O becnie zachow ana jest masywna ściana (60 cm), w ykonana z cegły, która pełni równocześnie funkcję p o d p o ry dla silnie zarysowanego sklepienia.

Przed konserwacją sklepienie całkowicie pokryte było w tó rn ą warstw ą tynku o grubości 0 ,5 -2 cm w p o ­ staci zacierki oraz kilkoma warstwami pobiały w a p ie n ­ nej, farbą klejową i warstwą farby emulsyjnej. W yko­ nane w 1994 r. badania konserwatorskie, w formie sond i o dkryw ek placowych, wykazały istnienie na całym sklepieniu dekoracji malarskiej w formie plafo­ nu w części środkowej z wielopostaciową kompozycją malarską w y k o n an ą w technice al fresco oraz d ek o rac­ ję florystyczną w technice temperowej na pozostałych elementach sklepienia.

7. Fragm ent polichrom ii na sklepieniu w ielkiej sali jadalni — stan w trakcie konserwacji: p o odsłonięciu sp o d w tórn ych ty n k ó w i zabezpieczeniu k o tw a m i

7. Fragm ent o f p o ły chrom y on the grand dining room ceiling — sta te in the course o f con servation , after disclosure underneath secondary plaster an d p ro te ctio n by m eans o f braces

14. Jest to wymiar pierw otny jadalni, nie uwzględniający wtórnych p od ziałów .

Po usunięciu naw arstw ień tynku, pobiał i farby o d ­ słonięto na sklepieniu dobrze zachow ane duże frag­ menty dekoracji malarskiej (figuralnej) w technice al

fresco oraz stw ierdzono, że pierw o tn y wystrój sklepie­

nia składał się z dekoracji sztukatorskiej, zachowanej we fragmentach w postaci negatywów, dekoracji m a­ larskiej w technice al fresco oraz dekoracji malarskiej w technice tem perow ej, k tó ra stanowi zapewne póź­ niejszą (2 ćwierć XVIII w.?) replikę dekoracji sztuka­ torskiej. Przypuszczalnie pierw otny wystrój sali był utrzymany w charakterze dekoracji zachowanej w sali na I piętrze pałacu.

W polu środkow ym , pierw otnie wydzielonym p ro ­ filowanym obram ieniem (ślad zachował się w postaci skutej do cegły bruzdy) o szerokości ok. 20 cm, które wyznacza pole kompozycji malarskiej o wymiarach ok. 5,5 X 2,7 m, um ieszczona jest kompozycja na rzucie

rów noram iennego krzyża, o ram ionach zamkniętych lukiem półkolistym (tematem malowidła jest legenda 0 św. Pawle Pustelniku)15. W dolnej części kompozycji wyobrażone są dwie klęczące postacie brodatych m ni­ chów (pustelnicy) w pozach modlitewnych, w cen­ tru m kompozycji — k ru k unoszący się w powietrzu 1 niosący w dziobie dw a chleby. W górnej części k o m ­ pozycji błogosławiący pustelników Chrystus a d o ro w a ­ ny przez trzy anioły unoszące się w powietrzu. K om ­ pozycja figuralna um ieszczona jest na tle górzystego pejzażu i roślinności. Kolorystyka fresku jest sto n o w a­ na: niebo szarobłękitne, pejzaż w tonacji brunatnozie- lonej, habity brązowe, szaty aniołów i Chrystusa roz- bielone róże i fiolety; karnacje cieliste z dodatkiem ugru i ziemi zielonej; kruk czarny.

Stwierdzono zły stan zachowania oryginalnych tyn­ ków plafonu. Bardzo silne spękanie sklepienia oraz uprzednio p row ad zo n e prace r e m o n t o w e 16, s p o w o d o ­ wały ich rozwarstw ienie i bardzo znaczny stopień o d ­ spojenia od podłoża. Występujące liczne wzdłużne spę­ kania przechodzą przez tynk po spoinach sklepienia, układając się po linii luku po obu stronach osi sklepie­ nia. Odspojone cale połacie tynku oryginalnego utrzy­ mywały się tylko dzięki latom tynku wtó rnego. Stan tynków i ich zła przyczepność do podłoża wymagały bardzo ostrożnego (partiami) usuwania ty nków w tó r ­ nych oraz bieżącego podklejania, stemplowania oraz zakładania śrub z p odkładkam i podtrzymującymi tynk oryginalny. W trakcie usuwania przem alow ań i pobiał niektóre partie tynku wymagały zabezpieczenia ich przez zaklejenie bibułką japońską i gazą (podklejenie przez iniekcję). D o p iero po zapewnieniu przyczepno­ ści tynku oryginalnego d o k o n a n o usuwania p rzem alo­ wań.

Stan zachowania pierwszej warstw y malarskiej (z ok. 1699 r.) u znano za dość dobry, uzależniony lo­ kalnie od stanu podłoża. O sypywanie się powierzchni stwierdzono jedynie na nielicznych fragmentach fre­

15. J. de Voragine, Z ło ta legenda, W arszawa 1 9 5 5 , s. 4 9 .

sku. Dość liczne ubytki, sp o w o d o w an e nasiekaniem powierzchni fresku pod w tó rn e tynki, występowały na całej powierzchni. Nasieki nie spow odow ały jednak zniekształcenia kompozycji, k tó ra w zasadzie jest cał­ kowicie czytelna. Ubytki warstw y malarskiej wraz z tynkiem stanowią ok. 20% powierzchni fresku i roz­ łożone są na obrzeżach kompozycji. G ó rn a część pla­ fonu (fragment luku zamykającego plafon) została praw dopodobnie nieodwracalnie zniszczona przy sta­ wianiu ściany działowej. Obecnie jest zakryta. Dolna część kompozycji, w tym luk zamykający kompozycję, została skuta do cegły w trakcie stawiania drugiej ścia­ ny działowej (obecnie nieistniejącej). Widoczne są za­ chowane gniazda do zam ocow ania ściany.

Druga warstwa malarska pochodzi z ok. 1730 r. (?) W trakcie usuwania tynków i pobiał odkryto w sali 018, na konsze zamykającej sklepienie od strony za­ chodniej, zachowany szczątkowo zarys kompozycji malarskiej w technice al fresco, umieszczonej w okta- gonalnym obramieniu sztukatorskim, z którego zacho­ wał się tylko ślad wyryty w tynku. Figuralna k o m p o ­ zycja na plafonie, niewątpliwie późniejsza od u przed­ nio omawianej, o charakterze już rokokow ym , zacho­ wała się w ok. 1 0 - 1 5 % w postaci plam barwnych, z których odczytać można jedynie fragmenty. Ślady występowania analogicznej warstwy malarskiej stwier­ dzono również na powierzchni plafonu w sali głównej. Jednak bardzo nielicznie zachowane fragmenty nie pozwoliły na ustalenie tem atu malowidła.

W trakcie w ykonyw ania prac badawczych w 1994 r. stw ierdzono występowanie na wysklepkach barwnej warstwy malarskiej, wykonanej w technice temperowej na pobiale wapiennej, o charakterze flo- rystycznym (wić roślinna, akant). Pochodzi ona p raw ­ dopodobnie z ok. 1730 r. Polichromia w ykonana jest w charakterystyczny sposób: szary podm alunek, w a r­ stwa rozbielonej czerwieni z dodatkiem żółtego ugru, plastyka o rnam entu w ypracow ana białym konturem . Zachow anych jest ok. 60% ty n k ó w z warstwą barwną. Stan polichromii pozwala na uchwycenie występują­ cych modułów, co ułatwi odtw arzanie zniszczonych fragmentów. Schemat występowania poszczególnych warstw tynków, pobiał i warstw barwnych przedsta­ w iono na tablicach 1 i 2.

W ykonane wstępne próby usuwania mawarstw ień wykazały, że najskuteczniejszą jest m etoda delikatnego ostukiwania powierzchni m łotkiem tapicerskim, a na­ stępnie doczyszczenie powierzchni skalpelem lub sze­ rokim nożem. Doczyszczenia powierzchni d o k o n y w a ­ no pałeczkami z w łókna szklanego, pędzlami szczeci­ nowymi oraz miękiszem chleba lub gumką. Do doczy­ szczenia powierzchni fresku z zabieleń stosowano p re ­ parat do czyszczenia ty nków i fresków AB 57, w skład którego wchodzą: w oda destylowana, kwaśny węglan a m onu (Ы Н 4 Н С О З ), węglan sodu, sól dwusodow a,

16. W trakcie których usunięto część tynków oryginalnych, a p o z o ­ stałe nasiekano m łotkiem .

Tabela 1. Stratygrafia podłoża, tynku, warstw barwnych w wielkiej jadalni (pomieszczenia 016, 017, 018)

Warstwa technolo­ giczna Warstwa ch ro n o lo ­ giczna Dato­ wanie Określenie warstwy 1 4 X X w. farba emulsyjna biała

2 4 X X w. farba klejowa biała 3 3 XIX w. farba klejowa biała 4 3 XIX w. pobiała wapienna

biała 5 3 XIX w. tynki w a p ie n n o - -piaskow e, łaty, zacieki 6 2 XVIII w. warstwa barwna w technice temperowej, trójw arstw owa 7 2 XVIII w. pobiała wapienna

biała

8 2 XVII w. tynki w a p ie n n o - -piaskow e

9 1 XVII w. negatyw sztukaterii 10 1 XVII w. pobiała wapienna

barwna 11 1 XVII w. tynk w a p ie n n o --piaskow y drobnoziarnisty 12 1 XVII w. tynk w a p ie n n o -p i a s k o w y gruboziarnisty 13 1 XVII w. m ur ceglany neo-desogen i karboksymetyloceluloza (Fh — 7,5). W trakcie prac stwierdzono, że lokalnie, na ok. 3 0 % powierzchni sklepienia, niezbędne jest — równoległe z usuwaniem nawarstwień — podklejanie odspojo­ nych tynków oryginalnych przed usunięciem tynków wtórnych. Przyczepność tynków oryginalnych do p o d ­ łoża praktycznie nie istniała i utrzymywały się one w swoim położeniu wyłącznie dzięki obecności ty n ­ ków wtórnych. Zabieg ten w ykonyw ano przez w p r o ­ wadzenie p o d tynki oryginalne w miejscach szczelin lub ubytków w o dnego roztw oru emulsji polioctanu winylu z dodatkiem alkoholu etylowego ( 1 0 -2 0 % ro z­ tworu). W partiach szczególnie zagrożonych stosowa­ no stemplowanie, pozostawiając stemple na 2 4 -4 8 go­ dzin. Stan zachowania (zła przyczepność) części poli­ chromii, szczególnie dotyczy to części środkowej k o m ­ pozycji figuralnej, wymagał zabezpieczenia jej przed

Tabela 2. Sklepienie — plafon w wielkiej jadalni (po­ mieszczenie 016, 017, 018) Warstwa technolo­ giczna Warstwa c h ro n o lo ­ giczna D ato­ wanie Określenie warstwy 1 4 X X w. farba emulsyjna biała

2 4 X X w. farba klejowa biała 3 3 X IX w. farba klejowa biała 4 3 X IX w. pobiała w apienna biała 5 3 X IX w. tynki w a p ie n n o - p i a s k o w e , łaty, zacieki

6 2 XIX w. gips — łaty, p rze­ w ody elektryczne 7 2 XVIII w. warstw a barw na

fresku 8 2 1699 r. ty nk w a p ie n n o -p i a s k o w y drobnoziarnisty 9 1 1699 r. fresk 10 1 1699 r. ty nk w a p ie n n o -p i a s k o w y drobnoziarnisty 11 1 1699 r. ty nk w a p ie n n o -p i a s k o w y drobnoziarnisty 13 1 1699 r. m u r ceglany

usunięciem nawarstwień bibułką japońską i gazą, k tó ­ re usunięto po stabilizacji podłoża. Partie szczególnie zagrożone (wzłuż pęknięć sklepienia) zabezpieczono d o d atk o w o przez w prow adzenie na plastykowe dybie śrub rozporow ych z mosiężnymi podkładkam i o śred­ nicy 5 - 1 0 cm, podtrzymującymi podklejony tynk. Śru­ by te zostaną usunięte po w y konaniu niezbędnych prac r e m o n to w o -b u d o w la n y c h przy konstrukcji sklepienia. Po całkowitym odsłonięciu polichromii d o k o n a n o jej dokładnego przeglądu p o d kątem przyczepności tynku do podłoża oraz pobiał i warstwy malarskiej do tynku. W partiach, które tego wymagały, w y k o n a n o zastrzyki uzupełniające. Po ustabilizowaniu ty n k ó w przystąpio­ no do ostatecznego doczyszczenia powierzchni m a lo ­ wideł z reszty zabrudzeń, zabezpieczających bibułek oraz przebarw ień sp o w o d o w an y ch wyciekającym ze szczelin nadm iarem ś ro d k ó w wiążących. Zacieki poli- cetanu winylu i Primalu AC usuw ano przy pom ocy t a m p o n ó w nasyconych to lu en em i acetonem . N a za­ kończenie doczyszczono całą powierzchnię tynku p re ­ p aratem AB 57.

Po d o k o n an y m w dniu 22 m arca 1996 r. komisyj- czasu żadnych prac konserwatorskich w wielkiej jadal­ nym odbiorze prac, powierzchnię fresku zaklejono ni nie przeprowadzono,

bibułką japońską na okres prac budowlanych. Od tego

The Conservation of Polychromy and Stucco in Konarzewo Palace

In 1 9 9 1 - 1 9 9 6 , t h e a u t h o r s u p e r v i s e d t h e c o n s e r v a t io n o f p o l y c h r o m y a n d s tu c co in five c h a m b e r s in K o n a r z e w o Pala­ ce n e a r P o z n a ń : th e hall a n d alc o v e o n t h e storey, t h e m u sic a n d c o r n e r r o o m s o n th e g r o u n d flo o r, a n d t h e g r a n d d i n in g r o o m ; u n f o r t u n a t e l y , th e u n d e r t a k i n g r e m a i n s u n c o m p l e t e d . T h e p o l y c h r o m y r e p r e s e n t e d a s s o r t e d s tate s o f p r e s e r v a t io n , a n d c e r ta in p a r ts d isclo s ed m o r e t h a n 5 0 % ga ps. T h e c o n s e r ­ v a ti o n , p r e c e d e d by p h o t o g r a p h i c d o c u m e n t a t i o n , b e g a n w i t h t h e r e m o v a l o f r e p a i n ti n g a n d oil v a r n is h r u b b e d into t h e p l a s te r su rface. Initial a t t e m p t s w e r e m a d e t o r e m o v e th e r e p a i n ti n g w i t h t h e aid o f o r g a n ic s o lv e n ts (m in e ral spirits, t u r p e n t i n e , t o lu e n e , a ce to n e ) .

Sa tis fac to ry resu lts w e r e o b t a i n e d , h o w e v e r , a f te r th e a p p li c a t io n o f p a stes b a s e d o n m e t h y l c h lo r i d e . R e m n a n t s w e r e r e m o v e d w i t h a c e to n e , w i t h s i m u l t a n e o u s a d d it i o n a l c le an in g by m e a n s o f brist le p a i n t b r u s h e s . T h e c o m p l e te re m o v a l o f t h e o ile d p a i n t e d laye rs w a s f o l lo w e d by a cle a ­ n i n g o f t h e s u rfa ce o f t h e p a in t i n g w i t h a 5 % s o l u t io n o f s a p o n i n s in d istil led w ater. T h e e li m i n a t i o n o f th e r e p a i n ti n g re v e a le d t h e p r e s e n c e o f r a t h e r n u m e r o u s g y p s u m p u ttie s, espe cially a l o n g th e e d g e o f th e c o m p o s i t i o n . T h e p u ttie s w e r e r e m o v e d mec hanically. T h e l o o s e n i n g o f th e p las te r w as g lu e d w i t h a 5 - 1 0 % w a t e r s o l u t io n o f p o lyvin yl aceta te.

G a p s in th e p las te r a n d crac k s w e r e filled w i t h a l i m e - s a n d mass (3 :1), c o v e r i n g m o is te n e d a reas w i t h a t h in layer o f lime, t in t e d w i t h th e local colo ur.

R e p air o f th e gap s a n d r u b b e d o u t sp o ts w a s a c c o m p l i s h e d by re s o r t in g to th e “ small p o i n t ” t e c h n i q u e , a n d m in e r a l p a in ts p r o d u c e d by W i n s o r - N e w t o n , d i lu t e d in w h i t e w a s h . T h e surface o f t h e p a in t i n g w a s r e n d e r e d p r o t e c t e d w i t h a 1 % s o l u t io n o f P aralo id B - T 2 in to lu e n e . T h e r e m o v a l o f th e r e p a i n ti n g o f th e s tu c co w a s c o n d u c t e d mec hanically, afte r th e su rface w a s s p r i n k l e d w i t h w ater.

T h e s o f t e n e d a d d it i o n a l layers w e r e e li m in a t e d w i t h s t u c ­ co a n d s c u lp tin g to ols . T h e su rfa ce w a s c le a n e d w i t h st u b b le p a in t b r u s h e s a n d small b r u sh e s. T h e p e r f o r m e d w o r k m a d e it po ssible t o localise t h e o rig in a l c o l o u r o f t h e b a c k g r o u n d . A fter th e c o m p l e te c le a n in g o f th e su rfa ce o f th e s tu c c o a n d th e b a c k g r o u n d , th e c o n s e r v a t o r s s u p p l e m e n t e d th e d e c o r a ­ tio n (pro file d ele m en ts ), a n d a p p li e d p u t t y in c rac k s a n d chips, by u sin g l i m e - s a n d m o r ta r . T h e c o l o u r o f t h e ceilin g w a s r e c o n s t r u c te d u p o n th e basis o f p r e s e r v e d f r a g m e n ts . T h e p a in t i n g w a s p e r f o r m e d by u sin g a l i m e - c a s e in s o l u t io n , highly d i lu t e d a n d w i t h glaz ing p r o p e r t i e s . C o v e r i n g th e s urface a n d ach iev in g th e s uitable c o l o u r cal led f o r p a in t i n g it f r o m t w o to t h r e e tim es.