620
ZA PISK ID w a w a ria n ty p ro cesu tw o rzen ia m o n a r c h ii feu daln ej dają się w y ró żn ić w S zw ecji. V ä sterg ö t- la n d i Ö ste r g ö tla n d to tereny g d z ie m o n a r c h ia feu d a ln a rozw ijała się sto p n io w o . Z ty ch w ła śn ie p ro w in cji w y w o d z iły się zn an e z drugiej p o ło w y X I w . ro d y k rólew sk ie; w tych p ro w in cja ch p o w sta ły też p ierw sze in sty tu cje k o ście ln e i k la szto ry . R e g io n M ä la ru n a to m ia st z d o m in o w a n y b y ł w X I w. p rzez lo k a ln y c h m o ż n y c h czer p ią cy c h źr ó d ła sw ej p ozycji z ek sp lo a ta cji zew n ętrzn ej. F eu d a ln a m o n a r c h ia u zy sk a ła tu w p ły w y w k o ń c u X II w . D o p ie r o je d n a k w drugiej p o ło w ie X III w . k ró lo w ie zd o ła li u z y sk a ć k o n tr o lę nad lo k a ln y m i m o ż n y m i i k o n tr o lo w a n y m p rzez n ich ledung. W ty m też o k resie ledu n g p r zek szta łco n y z o s ta ł w z o b o w ią z a n ie fisk a ln e, c h o ć je sz c z e w k o ń c u X III i p o c z ą t ku X I V w . ledu n g sp ełn ia ł n iek ied y fun k cje m ilitarn e.
P raca T h o m a sa L in d k v ista g o d n a je st u w a g i nie ty lk o ze w z g lę d u n a in teresu ją cą te zę, ale ró w n ież o b sze rn ą b ib lio g r a fię, zaw ierającą n a jn o w szą literatu rę p rzed m io tu (w a rto za u w a ży ć, iż a u to r z n a p ra cę S ta n isła w a P i e k a r c z y k a ) .
M . K .
D a s S oldbu ch d e s D eu tsch en O rd en s 1 4 1 0 /1 4 1 1 . D ie A brechnungen f ü r die S o ld tru p p en , w y d . S v en E k d a h l , cz. I: T e x t m it A n h an g u n d E rläu teru n gen , „ V erö ffen tlich u n g en a u s d en A rch iv en P reu ssisch er K u ltu r b e sitz ” t. 23/1, B ö h la u V erla g , K ö ln — W ien 1988, s. V III, 206.
O p u b lik o w a n a przez S ven a E k d a h 1 a k sięg a ż o łd u z a k o n u k rzy ża ck ieg o z 1 4 1 0 /1 4 1 1 r. (o b e cn ie w G e h e im e s S ta a tsa rch iv P reu ssisch er K u ltu r b e sitz w B erlin ie Z a c h o d n im ) n a le ż y d o p o d sta w o w y c h źró d eł d o h isto rii pruskiej g ałęzi Z a k o n u w ok resie W ielkiej W o jn y z P o lsk ą (1 4 0 9 — 1411). O d d a w n a o p iera li się n a niej b ad a cze w o jsk o w o śc i, fin a n s ó w , n u m izm a ty k i K r z y ż a k ó w , a ta k ż e g e n e a lo g o w ie (z o b . s. 1 n n .). P rzyjdzie z niej k o r z y sta ć ta k ż e w stu d ia ch n ad r a c h u n k o w o śc ią o ra z k an celarią k rzy ża ck ą X V w .
K się g a ż o łd u za w iera zesta w ie n ie w y p ła t d la za ciężn y ch Z a k o n u z o k resu m ięd zy p o ło w ą czerw ca 1 4 1 0 r . i p o c z ą tk ie m lu te g o 1411 r. S p o r z ą d z o n o ją w c ią g u k ilk u m iesięcy , zaraz p o zaw arciu p o k o ju z P o lsk ą w T o r u n iu 1 lu te g o 1411 r. P racę w y k o n a n o w centralnej k a n cela rii w M a lb o rk u . N a o d g ó r n e z a p la n o w a n ie ca łe g o p rzed sięw zięcia w sk a z u je je d n o lity fo rm a t k art k sięg i o ra z to , że w ię k sz o ść w p isó w w y szła sp o d ręki je d n e g o k o p isty (o z n a c z o n e g o p rzez E k d a h la ja k o A ; u d zia ł pisarzy В— E je st n iezn a czn y ).
Z d a n ie m w y d a w cy (s. 10 n n .) c en tra ln y m w ła d z o m Z a k o n u c h o d z iło o p o sia d a n ie p o d r ę c z n e g o , p rzejrzy steg o w y k a zu w y p ła t, ab y o r z e k a ć o za sa d n o śc i d o d a tk o w y c h ż ą d a ń fin a n so w y c h ze stro n y z a ciężn y ch . C zy k sięg a ż o łd u słu ży ła r ó w n ie ż sz e r o k o rozu m ian ej sp r a w o z d a w c z o śc i finan sow ej Z a k o n u (w sza k c h o d z iło tutaj o n ie b a g a te ln e su m y ) — nie w ia d o m o .
K a n cela ria k rzy ża ck a m ia ła d u że d o św ia d c z e n ie w teg o ro d za ju p rzed sięw zięcia ch . N p . k sięg ę p o d sk a r b ie g o Z a k o n u sp o r z ą d z a n o w p o d o b n y s p o s ó b c o k sięg ę ż o łd u , a w k a ż d y m razie jej d ru g ą (i w p ew n ej m ierze trzecią) część. T e fra g m e n ty k sięg i ż o łd u o p a rte są n a b a r d z o n iejed nolitej p o d sta w ie: sp isa ch i n o ta tk a c h ró żn y ch u rzęd n ik ó w za k o n n y c h w y p ła ca ją cy ch ż o łd (ch o d z i o w ie lk ie g o k o m tu ra , p o d sk a r b ie g o , k iero w n ik a m en n ic y w T o r u n iu , sz a fa rz a z K ró lew ca , k o m tu r ó w ). E k d a h l u w a ża , że cz ę ść d a n y ch o w y p ła ta c h w z ię to z k sięg i p o d sk a r b ie g o , resztę — z lu źn y ch kart z n o ta tk a m i. T o n ie u leg a w ą tp liw o śc i, p o n ie w a ż K rzy ża cy n ie p ro w a d zili jednej k a sy , z drugiej za ś stro n y m ieli k an celarie w zg lęd n ie sk ry p to ria n a ró żn y ch sz czeb la ch ad m in istracji. Jed n ak z a m ia st k art m o g li u ży w a ć ta b licz ek w o sk o w y c h (ich zn a c z e n ie w k an celarii k rzyżackiej p o d k r e śla ł K . G ó r s k i ) . Z a d a n ie sp o r z ą d z a ją c e g o k sięg ę ż o łd u i pisarza sk a rb u (w p isu ją c eg o d o k sięg i p o d sk a r b ie g o w k o ń c u ro k u rach u n k i z c a łe g o ro k u n a p o d sta w ie p r o w a d z o n y c h n a b ieżą co z a p isó w ) b y ło p o d o b n e : u p o r z ą d k o w a n ie , u je d n o licen ie i o d p o w ie d n ie u ło ż e n ie rach u n k ó w .
ZA PISK I
621
— rejestrze w y p ła t d o k o n a n y c h w M a lb o r k u 20 lip ca 1410 r. p r o w a d z o n y c h w e d łu g przejrzystego w zo ru . (C zy w y ra ża się w ty m o rg a n iza cy jn a i fa c h o w a w y ż s z o ść k an celarii stołeczn ej n ad k a n cela ria m i lo k a ln y m i? ). T ę część k sięgi ż o łd u m o ż n a o k reślić ja k o k o p ia riu sz. D la te g o jest o n a r ó w n o m iern ie za p isa n a , w p rzeciw ień stw ie d o d w ó c h n a stęp n y ch części, g d zie z o sta w ia n o w o ln e m iejsca n a e w en tu a ln e u z u p ełn ien ia i p o p ra w k i. T y c h p o p ra w ek je st zresztą sp oro; w y szły o n e sp o d ręki g łó w n e g o k o p isty (A ), o d p o w ie d z ia ln e g o za je d n o lity u k ład c a ło śc i. O g ó ln ie k sięg a żo łd u św ia d cz y o dużej sp ra w n o ści b iu rok racji k rzyżack iej, n a w e t w tru d n y m o k resie p o g ru n w a ld zk im .
K się g a ż o łd u n ie za w iera w sz y stk ic h w y d a tk ó w na za ciężn y ch . Z d a n iem E k d a h la te g o b rak u ź r ó d ła nie n a leży a b so lu ty z o w a ć , lecz w id z ie ć g o w k o n tek ście celu , k tó r em u w y k a z m iał słu żyć. W ła d z o m z a k o n n y m n ie c h o d z iło o u m ie szcze n ie w k sięd ze w szy stk ich zw e r b o w a n y c h , lecz jed y n ie ty ch , k tó r zy m o g li w y stą p ić z r o szczen ia m i fin a n so w y m i. W id a ć tutaj gen era ln ą c e c h ę r a c h u n k o w o ści w strefie bałtyckiej — n o to w a n ie ty lk o części, a n ie w sz y stk ic h transakcji.
T o m sk ła d a się z trzech części. P ierw sza je st w stę p e m w y d a w n ic z y m z w szech stro n n y m o p isem ręk o p isu , ch a ra k tery sty k ą je g o w a r to śc i źró d ło w ej, prezen tacją m e to d y w yd a w n iczej. D ru g a — zaw iera tek st k sięgi ż o łd u . W trzeciej z a m ie sz c z o n o 2 6 in teresu ją cy ch te k stó w źró d ło w y ch z z a s o b ó w G eh e im e s S ta a tsa rch iv . S ą to listy , p o k w ito w a n ia , sk ry p ty d łu żn e, z esta w ie n ia w y p ła t o ra z k a p ita ln y w y k a z je ń c ó w k rzy ża ck ich (sp rzed 2 4 sierpnia 1412 r.) p r zetrzy m y w a n y ch p rzez P o la k ó w i L itw in ó w . W sz y stk ie te źró d ła są isto tn y m u zu p ełn ien ie m d a n y ch w k sięd ze żo łd u . E dycję u zu p ełn ia ją o d ry sy zn a k ó w w o d n y c h i fo to g r a fie z p ró b a m i p ism a p o sz c z e g ó ln y c h k o p istó w księgi ż o łd u .
E k d ah l m a d u że d o św ia d c z e n ie e d y to r sk ie , d la te g o m e to d a w y d a w n ic z a , p o d p o r z ą d k o w a n a n a c z e ln e m u p o stu la to w i: w iern o ści te k sto w i, nie bu d zi zastrzeżeń . W y k a zu je o n a w iele p o d o b ie ń s tw d o zasad sto so w a n y c h p rzy w y d a w a n iu źró d eł śr ed n io w ie czn y ch z terenu p a ń stw a k rzy ża ck ieg o w P ru sach w ra m a ch serii „ F o n t e s ” T o w a r z y stw a N a u k o w e g o w T o r u n iu .
P rzyp isy rzec zo w e są liczn e i w yczerp ujące. K o r z y sta n ie z ź r ó d ła u ła tw i d ru g a c z ęść w y d a w n ic t w a (w p r z y g o to w a n iu ), zaw ierająca o b ja śn ie n ia o só b o ra z in d ek sy .
M . D .
Ja k ó w A le k sa n d r o w ic z L e w i c k i j , G o ro d i fie a d a liz m w A n g lii, A k a d e m ia N a u k S S S R , In stitu t w sie o b szcze j isto rii, „ N a u k a ” , M o s k w a 1987, s. 284.
P o śm iertn ie w y d a n y zb ió r p rac J. A . L e w i c k i e g o (1 9 0 6 — 1970) p o d w sp ó ln y m tytu łem „ M ia s to i feu d a lizm w A n g lii” za w iera n ie p u b lik o w a n ą d o tą d je g o d ysertację k a n d y d a c k ą „ A n g ie lsk ie m ia sto w X I w ie k u ” , cztery arty k u ły d ru k o w a n e u p rzed n io w ró ż n y c h c z a so p ism a c h i zb io ra ch , d w a tek sty w y k ła d ó w o śr ed n io w ie czn y m m ieście a n g ielsk im w y d o b y te z arch iw u m u c z o n e g o , m a ter ia ły d o ty c z ą c e m ły n ó w w o d n y c h w D o m e sd a y B o o k . D o r o b e k p isarsk i L e w ick ie g o nie je s t p o k a ź n y ilo śc io w o (zo b . b ib lio g r a fię je g o p rac n a s. 280— 282): k sią żk a „ G o r o d i g o r o d sk o je riem iesło w A n g lii X — X II w w .” w y d a n a w 1960 r. (z o b . recenzja w P H L III, 1962, nr 2, s. 352— 355), k ilk a n a ście a rty k u łó w o śr ed n io w ie c z n y c h m ia sta ch a n g ielsk ich o ra z o rew olu cji a n gielsk iej p o ło w y X V I I w ., p o n a d to u d zia ł w p o d ręczn ik a ch i en c y k lo p e d ia c h , recenzje, p ra ce red ak cyjn e. M im o to jest o n u w a ża n y za je d n e g o z n a jw y b itn iejszy ch m e d ie w istó w ra d zieck ich , z n a w c ó w h isto rii A n g lii, g d y ż w a g a je g o o sią g n ię ć n a u k o w y c h je st z n a czn a . P race te g o u c z o n e g o ch arak teryzu je w n ik liw a a n aliza źró d eł o b o k gru n tow nej z n a jo m o śc i d aw n iejszej h isto rio g ra fii.
J. A . L ew ick ij, u czeń i w sp ó łp r a c o w n ik E. A . K o sm in sk ie g o , b y ł k o n ty n u a to r e m św ie tn y ch tradycji rosyjskiej m ed iew isty k i i a n g listy k i. P o c z ą tk i je g o k ariery n a u k o w ej p rzy p a d ły je d n a k na sc h y łe k lat trzy d ziesty ch i p o c z ą te k czterd ziesty ch — c z a sy sta lin o w sk ic h represji i w o jn y , n iezw y k le tru d n y ok res ta k ż e d la radzieckiej h isto rio g ra fii, w której o b o w ią z y w a ła w ó w c z a s d o k try n a d o g m a ty c z n e g o m a rk sizm u , sc h e m a ty z m ujęć, w r o g o ś ć w o b e c h isto r y k ó w z a c h o d n ic h o k reśla n y c h
