darczym basenu M orza Śródziem nego. I n te re s u ją c e je s t p o d k reśle n ie n isk ich kosztów ivstemu a d m in istra c ji w o k resie rzym skim , w zro stu w łasności p ry w a tn e j i m ożli wości bogacenia się w łaścicieli. W z ra sta ją też dochody m iast, k tó re uzy sk ały w łas ność ziemi. W skazuje też a u to r n a p o ja w ien ie się w ielk iej w łasności ziem skiej ju ż »■ okresie rzym skim (np. Tib. Iu liu sa T heona) — w sy stem ie licznych rozproszonych działek zarządzanych c e n tra ln ie , co s ta je się re g u łą w ok resie b izatyńskim . D zier żawcom tych d ziałe k n ie działo się źle, n a to m ia st p o d staw o w a m a sa chłopów , ży ją cych na m ałych d ziałk a ch ziem i b y ła n a pogran iczu nędzy i każde niepow odzenie, braki w naw odnieniu czy in n y k a ta k liz m sta w ia ł ich w obliczu ru in y . Istn ia ł oczy wiście i sta n śre d n i — w łaściciele 15—30 a r u r, k tó ry m w ok resie rzy m sk im działo się nieźle w m etropoleis. S poro m ie jsc a pośw ięca B ow m an n ie ty lk o w pływ ow i p rzy bycia Greków n a ro ln ic tw o a le ta k ż e n a rzem iosło i h an d el. O gólne w n io sk i są bardzo w yważone, k o n se k w e n tn ie je d n a k p rze p ro w ad z o n a je s t teza, że E gipt greck i ; rzymski oraz jego ludność k o rzy sta ły z pom yślności, k tó ra w późniejszej h isto rii tego kraju p o jaw ia się dopiero w X IX w.
Rozdział V „G reeks a n d E g y p tia n s” dzieli się n a trz y części: „C lass a n d S ta tu s ”, „The Physical S e ttin g ” i „ C u ltu ra l P a tte r n s ”. W p ierw szej części ro z p a tru je B ow m an wzajemny stosunek różnych g ru p etn iczn y ch w o k resie p to le m e jsk im i rzy m sk im (Egipcjanie, G recy, Żydzi) z w ra c a ją c uw agę, że z biegiem czasu a szczególnie w kresie bizantyńskim o p ra w a c h i p rz y w ile ja c h d e c y d u je w p ra k ty c e ju ż n ie pocho dzenie etniczne a pozycja ekonom iczna i społeczna w b re w przep iso m p ra w n y m s ta ra jącym się u trzy m ać dziedziczność sta tu su . W części d ru g ie j m a m y opis m iast, osad, obyczajów a ta k ż e sto su n k ó w w ieś — m iasto.
W części trzeciej rozw aża B ow m an sp ra w y językow e, um iejętn o ść czytania . pisania, sp raw y lite r a tu r y i n au k i. B ardzo isto tn e za g ad n ien ia re lig ijn e ro z p a tru je : punktu w idzenia k u ltó w g reckich, rzy m sk ich i b iz an ty ń sk ich p rz e jm u ją c y c h ele menty m iejscow ych. D zia ła ją tu , ja k p o d k re ślił w przedm ow ie, i jego k o m p e ten c je badawcze, ale także, ja k słu szn ie zauw aża, i fa k t, że zarów no bad acze ja k i czytel nicy ukształtow ani p rzez relig ie e u ro p e jsk ie i ta k m a ją podobny p u n k t w idzenia. Bardziej szczegółowo k u lty E g ip tu aż d o o k resu a ra b sk ieg o om ów ione są w roz dziale VI — „G ods, T em ples a n d C h u rch e s”, a w rozdziale V II d o k ła d n iej p rze d stawiona je st s tr u k tu r a n ajw ięk sz eg o m ia sta E g ip tu albo raczej, w ed łu g o k reśle ń starożytnych, „przy E gipcie” — A lek san d rii.
Kończy k siążk ę A p p e n d ix I — ta b lic a chronologiczna p an o w a n ia P tolem euszy i Appendix I I — szczególnie w ażny, ta b lic a m ia r i pien iąd za, b ib lio g ra fia i indeks rzeczowy.
Książka je s t in te re su ją c a , po u czająca, o p a rta n a a k tu a ln y m sta n ie b ad a ń , choć niewątpliwie m a te ria ł je s t p o d p o rzą d k o w a n y o kreślonem u w p rzedm ow ie u ję ciu autora. Szczególnie u d a n e je s t w p ro w a d ze n ie o bfitego m a te ria łu źródłow ego ściśle związanego z n a r r a c ją ja k i św ietn y ch fo to g ra fii za b y tk ó w w szelkiego ro d zaju . Było by bardzo pożyteczne p rze tłu m a cz en ie te j k sią żk i n a ję zy k polski.
Iza B ie żu ń ska -M a ło w ist
H einz H e i n e n , T rie r u n d das T re v e re rla n d in rö m isch er Z eit. 2000 Ja h re T rier. Bd. 1, T rie r 1385, s. 468, 3 m apy.
Badania n a d poszczególnym i m ia sta m i Im p e riu m rzym skiego b u d zą w h isto rio - grafii, zarów no sta rsz e j, ja k też i w spółczesnej, duże za in tereso w an ie, zw łaszcza w wypadku, gdy tr a d y c je jak ieg o ś ośro d k a antycznego k o n ty n u u je p ręż n e in te le k tualnie ce n tru m w spółczesne. W s tu d ia c h ty c h łączą się bow iem d w a n u r ty za in te
reso w ań : z je d n e j stro n y b a d a n ia n a d d z ie ja m i lo k a ln y m i, z d ru g ie j za ś—nad h isto rią pow szechną, ja k ą je s t h is to ria Im p e riu m rzy m sk ieg o .
Z naczenie ty c h p ra c d la p o zn a n ia ogólnej p ro b le m a ty k i d ziejó w rzym skich zależ» (a b stra h u ją c n a tu ra ln ie od sposobu w y k o n a n ia założonego p ro g ra m u badawczego od dw óch zasadniczych czynników . B ędzie to zn aczen ie d a n e g o o śro d k a w starożyt- ności o raz ilość źródeł, k tó r y m i ro zp o rzą d zam y .
G dy będziem y p a trz y li z tego p u n k tu w id ze n ia n a k sią ż k ę H. H e i n e n j pośw ięconą sta ro ż y tn e m u T re w iro w i, to m u sim y stw ie rd z ić , iż m a m y t u do czynienia z pozycją w ażną. T re w ir, w sta ro ż y tn o śc i A u g u sta T re v e ro ru m , b y ł jed n y m z naj w ażniejszych c e n tró w p ó łn o c n o -w sc h o d n iej G alii. S zczególną ro lę odgrywało to m ia sto w k ońcu I I I i w IV w., k ie d y z n a jd o w a ła się tu p rz e z sz e re g la t je d n a z głów- n y ch rez y d e n c ji cesarsk ich .
Co w ięcej, ilość źró d e ł dotyczących sta ro ż y tn e g o T re w ir u je s t dość pokaźna. M ożna za ryzykow ać tw ie rd z en ie , że A u g u sta T re v e ro ru m je s t w s k a li całej Galii je d n y m z ośrodków m ie jsk ich , k tó ry p o sia d a n a jb o g a ts z ą d o k u m e n ta c ję , zarówno d la o k resu w czesnego, ja k te ż późnego C e sa rstw a . Z T r e w ir u o ra z z je g o terytorium pochodzą liczne p łask o rzeźb y zdobiące w sta ro ż y tn o śc i m o n u m e n ta ln e grobowce, k tó re ilu s tru ją p rze d e w sz y stk im ró żn e d zied zin y a k ty w n o ś c i z m a rły c h . Najbardziej zn an y m z ty c h p o m n ik ó w je s t k o lu m n a z Igel, k tó r e j re lie fy p o k a z u ją , skąd brały się bogactw a p o ch o w an y ch w ty m g ro b o w c u p rz e d s ta w ic ie li ro d z in y Secundmii Pochodziły o n e w św ie tle ty c h p rz e d sta w ie ń z d o chodów z ziem i, k o n k re tn ie zaś ze św iadczeń kolonów , o raz z zysków , k tó r e p rz y n o siła p ro d u k c ja te k s ty ln a . Z teryto riu m civita s T r e v e ro ru m , k o n k re tn ie z M o n tau b a n — B u zen o l, z A rio n i z samego T re w iru pochodzą z n a n e p rz e d sta w ie n ia ż n iw ia rk i g a lijsk ie j u ż y w a n e j w ed łu g Pliniu sza S tarszego w la ty fu n d ia c h g alijsk ich . W sa m y m T re w irz e zach o w a ło się kilka m o n u m e n ta ln y ch b u d o w li p u blicznych, ja k P o rta N ig ra — je d n a z zachow anych bram m iejskich, czy też sły n n a bazylika. W o k o licach a n ty c z n e g o m ia s ta b a d a n ia archeolo giczne odsłoniły zaś cały szereg w illi b ę d ą c y c h c e n tra m i d u ży c h p o sia d ło śc i wiejskich. N ie ty lk o je d n a k źró d ła arch eo lo g iczn e słu ż ą d o r e k o n s tr u k c ji d z ie jó w starożyt nego T re w iru ; h isto ria tego o śro d k a m ie jsk ieg o je s t ró w n ie ż d o b rz e udokumentowana ź ró d ła m i pisanym i. T e k sty T a c y ta m ó w ią ce o p o w s ta n iu p o d w o d zą S a k ro w ira i Flo- r u s a w 21 r. n.e. ja k ró w n ież u d z ia ł m ie sz k ań có w T re w ir u w w ie lk im powstaniu a n ty rz y m sk im w 69/70 r. p o z w a la ją n ie ty lk o n a dość d o k ła d n e p o z n a n ie ty c h wyda rz e ń z zak resu h isto rii p o lity czn ej i sp o łe cz n ej, a le ró w n ie ż r z u c a ją ciek aw e światło n a p rze m ian y s tr u k tu r gospodarczo-społecznych te g o r e g io n u w p o cz ątk o w y m okresie pan o w an ia rzym skiego.
Szczególnie liczne s ą źró d ła p isa n e do d z ie jó w T re w iru w o k re sie późnego C esarstw a. W ty m m ieście zostało w y g łoszonych p ię ć lu b sześć m ów , k tó re weszły w sk ład zbioru „ P a n e g y ric i L a tin i”. Do T re w iru od n o si się te ż z n a cz n a część utworów A uzoniusza, a jego p o em at „M osella” d a je n a d z w y cz aj p la s ty c z n y o p is okolic tego m iasta. W reszcie należy w ym ienić lic zn e ź ró d ła e p ig ra fic z n e p o c h o d z ąc e z Trewiru Szczególnie cen n e p rzy ty m są n a p isy z o k re su późnego C e sa rstw a . T re w ir dostarczył bow iem n ajw ięk sz ej ilości in s k ry p c ji c h rz e śc ija ń sk ic h w s k a li całego o b sz a ru położo nego n a północ od A lp. W a rto te ż w sp o m n ie ć o b a rd z o s ta ra n n y m z e b ra n iu w pracy J. K r i e r a w szy stk ich in sk ry p c ji d o ty c zą cy c h m ie sz k ań có w T re w iru a znalezionych poza o b sz aram i tego m ia sta .
To bogactw o oraz ro zm a ito ść źró d e ł d o ty c zą cy c h h is to rii A u g u s ta T re v e ro ru m
zostało w p e łn i za p re z e n to w a n e w p ra c y H. H e in e n a . A u to r m ia ł z a d a n ie częściowo
u ła tw io n e, gdyż lite r a tu r a d o ty c zą ca sta ro ż y tn e g o T re w ir u je s t b a rd z o b o g ata. Oprócz p ra c pośw ięconych p o w sta n io m w G alii w I w . n.e., czy te ż h is to rii politycznej C e sarstw a Z achodniego w IV w ., n ależy w y m ie n ić b ard z o lic z n e s tu d ia badaczy zaj
m ujących się ró żn y m i z a b y tk a m i z te re n u T re w iru i jego okolic. W yniki ty c h
studiów określanych n ie słu sz n ie tro c h ę p e jo ra ty w n y m te rm in e m b a d a ń regionalnych, CIy też b adań lok aln y ch , są w p ra k ty c e b ard z o tr u d n o dostępne.
Praca H. H ein e n a została w y d a n a z o k a z ji d w u ty się cz n ej rocznicy p o w sta n ia
Trewiru jako p ie rw sz y tom sy n te zy d ziejó w te g o m ia sta p rzy g o to w y w an e j po d patronatem U n iw e rsy te tu w T re w irze. S tą d te ż w y n ik a c h a r a k te r te j p ra c y p rz e z n a - cjonej dla szerszego k rę g u czytelników . H . H e in e n p rz e d sta w ia h isto rię T re w iru na tle dziejów całej G alii, a n a w e t d ziejó w C e sarstw a rzym skiego. H isto ria jednego miasta została w te n sposób w to p io n a w h isto rię znacznie szerszego obszaru. Je d n o cześnie H. H ein en w ydo b y w a z lite r a tu r y lo k a ln ej, b ard z o tr u d n o zazw yczaj d o stęp nej, te elem enty, k tó re m ogły posłużyć d la za ry so w a n ia głów nych lin ii rozw ojow ych miasta i jego regionu.
Za szczególnie ce n n e n ależy u zn a ć p rz e d sta w ie n ie p rz e m ia n zw iązanych z począt kiem procesu ro m an izac ji do m o m e n tu w ie lk ic h w y stą p ie ń an ty rz y m sk ic h w okresie roku czterech cesarzy. P u n k te m w y jśc ia ro zw aż ań je s t t u p rze d staw ie n ie sy tu a cji osadniczej i k u ltu ro w e j lu d u T re w iró w w m om encie p o d b o ju G alii p rzez C ezara. Następnie a u to r s ta ra się p rze d sta w ić p o cz ątk i o sa d n ictw a rzym skiego n a ty m te r e nie. W obydw u w y p a d k a c h d e c y d u ją c ą ro lę o d g ry w a ją źró d ła archeologiczne.
Archeologia rzu c iła te ż ciek aw e św ia tło n a d a tę założenia rzym skiego m ia sta Augusta T re v ero ru m . B a d an ia dendrochronologiczne pozw oliły bow iem u sta lić , że most na M ozeli n a te re n ie T re w iru zo stał z b u d o w a n y w 18—17 r. p.n.e. P o w stan ie przeprawy p rze z rz e k ę p o śred n io m oże św iadczyć o istn ie n iu m ia sta rzym skiego.
Ciekawie rów n ież w y g ląd a w u ję c iu H. H ein e n a proces z a ła m y w an ia się religii pogańskiej i zw ycięstw a ch rz eśc ija ń stw a. I w ty m w y p a d k u źró d ła archeologiczne dostarczają w ielu cennych in fo rm acji. A u to r a n a liz u je tu z je d n e j stro n y koniec pogańskich ośrodków kulto w y ch , z d ru g ie j zaś p o ja w ien ie się kościołów c h rz eśc ija ń skich. Na uw agę za słu g u je też a n a liz a p e n e tra c ji n a te re n c iv ita s T re v e ro ru m osad nictwa b arbarzyńskiego. O statecznie w V w. obszary te zostały d e fin ity w n ie opano wane przez G erm anów . N asu w a się w zw iązku z ty m p y ta n ie, czy g ran ic a językow a francusko-niemiecka p rze b ieg a jąc a przez o b szar antycznego civita s T re v e ro ru m sięga swymi korzeniam i do o k resu późnoantycznego.
Na uw agę za słu g u ją też, ze w zględu n a bogactw o m a te ria łu źródłow ego, p a rtie dotyczące s tr u k tu r gospodarczych i społecznych civitas T re v e ro ru m zarów no w okresie w czesnego, ja k też i późnego C esarstw a. Je d y n y m zastrzeżeniem , k tó re można by tu w y su n ąć je st b ra k opraco w an ia p ro b le m a ty k i obiegu pieniężnego zaró w no w sam ym T rew irze, ja k też i n a jego te ry to riu m rolniczym . D ane p o trze b n e do takiego opraco w an ia są dostęp n e dzięki odpow iednim zestaw ieniom katalogow ym . Dla T re w iru istn ieje bow iem o d p ow iedni to m p u b lik a c ji „Die F u n d m ü n z e n d e r römischen Z eit in D eu tsc h la n d ”, A bt. IV, Bd. 3/1, B e rlin 1970. R ozporządzam y ró w nież podobną p ra c ą dotyczącą zn alezisk m o n e ta rn y c h z te re n u W ielkiego K sięstw a Luksemburg.
K siążka H. H e in e n a je s t bogato ilu stro w a n a. K ażd a ze 120 ilu s tra c ji zaopatrzona jest w szczegółowe w y jaśn ien ia. W idać tu w p ły w k o n cep cji R ostovzeffa z m ie rz a ją cych do m aksym alnego w y k o rz y sta n ia źródeł archeologicznych nie ty lk o w procesie analizy, ale rów nież i w tra k c ie n a r r a c ji historycznej. R ów nież cały szereg in fo r macji je st p rze k azy w a n y ch przez liczne ry s u n k i re k o n stru k c y jn e an ty czn y ch b u dow li i ich zespołów o d k ry w a n y ch w czasie p ra c archeologicznych. R e k o n stru k c je te zaw ie rają, n a tu ra ln ie , sporo elem en tó w hipotezy, a le za to n ie sły c h a n ie p rz y b liż a ją rzeczy wistość h isto ry c zn ą szerszym kręg o m czytelników .
Bardzo sta ra n n ie zostały te ż op raco w an e tr z y m a p y o b ra z u ją c e poszczególne elementy o sa d n ictw a n a te re n ie civita s T re v e ro ru m (rozm ieszczenie d ró g i osad,
ośrodków k u lto w y c h oraz villae). A naliza ty c h m a p p ro w a d z i do b a rd z o ciekawych w niosków dotyczących zależności u ją ć k a rto g ra fic z n y c h od s ta n u b ad a ń . Obszar antycznego civitas T re v e ro ru m z n a jd u je się n a te r e n ie c z te re c h w sp ó łczesn y ch orga nizm ów p ań stw o w y c h (R ep u b lik a F e d e ra ln a N iem iec, W ie lk ie K się stw o Luksemburg, B elgia i F ra n cja ). R óżnice w in te n sy w n o ści b a d a ń arc h e o lo g ic z n y c h d o prow adzają do bard zo n ierów nom iernego rozm ieszczenia p oszczególnych ty p ó w stanow isk. Tak np. villa e są n a jle p ie j re p re z e n to w a n e n a te re n ie B elgii, a p ó źn iej Republiki F e d e ra ln e j N iem iec. W leżącym m iędzy ty m i te re n a m i L u k s e m b u rg u je s t ich znacz n ie m niej. Z te re n u civ ita s T r e v e r o r u m n ależ ąc eg o do F ra n c ji n ie m a m y prawie zu p ełn ie ślad ó w o sa d n ic tw a rzym skiego.
A neks n a u k o w y („W isse n sch a ftlich e r A n h a n g ”) o b e jm u ją c y 40 s tr o n drobnego d r u k u (s. 385—424) p rzy n o si b a rd z o b o g atą b ib lio g ra fię ro z u m o w a n ą p r a c dotyczących T re w iru w staro ży tn o ści. P rz y cz y n ia się ona w p o w aż n y m sto p n iu do tego, że k siążka H. H ein e n a przezn aczo n a d la szerszy ch k rę g ó w cz y te ln ik ó w s ta je się jedno cześnie je d n ą z ce n n ie jszy c h p ra c do ty czący ch h is to rii m ia s t I m p e riu m rzymskiego,
J e r z y Kolendo
E n tre H o m m e s e t D ieu x . L e c o n v iv e , le héros, le p ro p h è te . L ire les p o ly th é ism e s 2. C e n tre de R e ch e rc h es d ’H is to ire A n cie n n e. V olum e 86. A n n ales L itté ra ire s de l ’U n iv e rsité de B e san ç o n 391. L es B elles Lettres. P a ris 1989, s. 199.
W 1986 ro k u u k az ał się w ty m sa m y m w y d a w n ic tw ie i w te j sam ej serii pokaźny tom za ty tu ło w a n y L es grandes fig u r e s re lig ie u ses z p o d ty tu łe m Lire les p o ly th é ism e s 1. Z a w ie ra ł'o n m a te ria ły colloque zo rg a n izo w an e g o p rz e z C entre de R echerches d ’H istoire A n c ie n n e U n iw e rs y te tu w B esan ço n w d n ia c h 25—26 kwietnia 1984 p rzy u d ziale C e n tre d ’h isto ire des relig io n s U n iw e rs y te tu w S tra s b u r g u i przy n o sił zapow iedź dalszy ch p ra c p ro w a d z o n y c h p rz e z ró żn y c h b a d a c z y p o d kierunkiem ty c h ośrodków . P re z e n to w a n y t u to m je s t w ła ś n ie w y n ik ie m ta k ic h plan o w y ch stu diów zespołow ych z z a k re su h isto rii re lig ii u p ra w ia n y c h w e d łu g n a k re ślo n e g o planu, w k tó ry m idzie p rz e d e w sz y stk im o zro z u m ie n ie fe n o m e n u p o lite iz m u i sposobu m yślen ia człow ieka u k sz tałto w an eg o w sy ste m ie re lig ii p o lite is ty c z n e j zakładającej m entalność in n ą od „m yśli n ie o sw o jo n ej” a le ró ż n ą też od ra c jo n a listy c z n e g o myśle n ia pow stającego w k u ltu rz e e u ro p e jsk ie j od czasó w o św ie c e n ia greckiego w V w. p.n.e.
K ie ru n e k b a d a ń p ro w a d zo n y c h p rze z b ad a cz y p o d z ie la ją c y c h w d u że j m ierze ten sam p u n k t w id ze n ia i r e p re z e n tu ją c y c h p o d o b n y ty p z a in te re s o w a ń (o czym pisze w e w stę p ie A .-F. L a u r e n s ) m ożna d o sk o n a le p o m ieścić w n u r c ie antropologii fra n c u sk ie j, k tó ra n a g r u n t stu d ió w n a d sta ro ż y tn o śc ią k la s y c z n ą w eszła wraz z b ad a n ia m i w ielk ieg o L o u is G e r n e t a , a k tó r ą dziś n a ty m p o lu r o z w ija ją przede w szy stk im J.-P . V e r n a n t i P. V i d a l - N a q u e t z g r u p ą u cz n ió w i współ pracow ników . B a d a n ia te w ie le cz erp ią dziś ze s tr u k tu r a liz m u L é v i - S t r a u s s a ale ta k że i z psychologizm u V e rn a n ta , k tó ry sa m n ie rz a d k o p o d k re ś la sw e związki in te le k tu a ln e z k o n ce p cjam i I. M e y e r s o n a , sk ą d in ą d p rz y ja c ie la i w spółpracow n ik a Louis G ern eta. N ic w ięc dziw nego, że re c e n z o w a n y to m p o św ięco n y proble m a ty ce n a tu ry h ero sa w relig ii g rec k iej i k o n ta k to m m ię d zy s f e r ą b o sk o śc i a świa te m lu d z i za m y k a n ie w ie lk i k o m u n ik a t zaw odow ego p sy c h o lo g a, J .- J . R a s s i a ł a z M ontp ellier (C lin iq u e d u héros). A u to r a n a liz u je z n a n y m u z w ła s n e j praktyki klinicznej p rz y p a d e k szesn asto letn ieg o chłopca fra n c u s k o -a lg ie rs k ie g o pochodzenia cierpiącego n a w y ra ź n e za b u rzen ia osobow ości n a tle zakłóconego poczu cia tożsa
