Gawlas, Sławomir
"Inwentarze dóbr żywieckich z XVIII
wieku zawierające obciążenia feudalne
ich ludności", Franciszek Lenczowski,
Bielsko-Biała 1980 : [recenzja]
Przegląd Historyczny 7 6 /1 ,183-184 1985
Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,
gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych
i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie
w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,
powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego
i kulturalnego.
Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki
wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach
dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.
ZAPISK I
183
pejskłej doktryny prawniczej z treścią m aterialnego praw a karnego zaw artego w Soborowym Ułożeniu 1649 roku. W pracy zanalizowano przepisy praw a karnego tej kodyfikacji i porównano je z dawniejszym praw em rosyjskim , głównie sudieb- nikam i XV—XVI w., oraz praw em litew skim (III sta tu t z 1588 r.) i niem ieckim (Constitutio Crim inalis Carolina z 1532 г.). We „Wstępie” autorka zwięźle i przez to nieuchronnie ogólnikowo przedstaw iła ustrój społeczno-polityczny Rosji w XVII w. oraz źródła praw a rosyjskiego sprzed 1649 r. i stan badań nad Soboro wym Ułożeniem. Następnie w kolejnych rozdziałach zanalizowała pojęcie ogólne praw a karnego, rodzaje przestępstw i rodzaje stosowanych kar. W zakończeniu autorka dokonała ogólnej charakterystyki praw a karnego w Soborowym Ułożeniu oraz jego stosunku do innych pomników praw a europejskiego. Przekonyw ująco pokazano wagę tej kodyfikacji w rozwoju rosyjskiego praw a karnego i zwrócono uwagę na znaczne uwzględnienie starych tradycji praw a ruskiego i wierność starej kulturze (silna więź praw a i religii prawosławnej). Uwypuklono znaczny w pływ doktryny prawniczej Bizancjum i niem ały zakres samodzielności wobec S tatu tu Litewskiego. Recepcja fragm entów S ta tu tu oznaczać może, według a u to r ki, nie tyle recepcję praw a litewskiego, co poprzez nie, instytucji innych praw europejskich. Brak bezpośrednich dowodów na to, by ustawodawca rosyjski znał sam tekst Caroliny, ale istnieje bardzo duże podobieństwo pojęć ogólnych praw a karnego, ogólnych zasad karania i system u k ar w Rosji i w państw ach zachodnio europejskich, co może być argum entem na rzecz możliwości wpływów zachodniej k u ltu ry prawniczej n a praw ników rosyjskich. W sumie otrzym aliśm y dobrą i po żyteczną pracę. Trzeba jednakże podkreślić, że p rak ty k a sądowa naw et w sp ra w ach o dużym znaczeniu społecznym była w Rosji bardzo często inna niż n a k a zywała ustaw a. W dodatku niektóre obszary olbrzymiego państw a rządziły się „swoimi” praw am i. A utorka nie zawsze jest tego świadoma.
K. S.
Franciszek L e n c z e w s k i , Inw entarze dóbr żyw ieckich z X V III w ie ku zawierające obciążenia feudalne ich ludności, N akładem Tow a rzystw a Miłośników Ziemi Żywieckiej w Żywcu, Bielsko-Biała 1980, s. 236, ilustr.
Książka przynosi publikację czterech inw entarzy. Z inw entarza z 1712 r. w y dane zostały tylko klucze: obszarski i jeleśniański, których brakow ało z powodu w ydarcia odnośnych k a rt w następnym inw entarzu w 1715 r. Edycja tego o stat niego objęła klucze: Węgierskiej Górki, wieprzski, lipowski i starożywiecki. B ra kujące w zdefektow anym tekście opisy wsi Cisiec i Milówka uzupełniono danymi z 1712 r. (s. 66—69). Publikację dopełniają bogatsze w treść od poprzednich: in w entarz klucza jeleśniańskiego z 1790 r. oraz dóbr ślemieńskich z 1798 r. i drob
niejsze dodatki. .
A utor w ydając w 1957 r. „M ateriały do dziejów m iasta Żywca od XV do XVIII w.” sta rał się przestrzegać zasad „Instrukcji wydawniczej dla źródeł histo rycznych od XVI do połowy X IX w.” Obecnie, stw ierdzając, że oryginały inw en tarzy zostały spisane w układzie tabelarycznym trudnym do oddania w druku, powołał się na a rt. 3 tejże instrukcji, który dopuszcza możliwość zastosowania zasad w łasnych. N iestety w brew zaleceniom nie w yjaśnił ich wystarczająco. O ile można się zorientować inw entarze zostały znacznie przepracowane. Trudno je d n ak ocenić zasięg ingerencji edytorskiej ponieważ autor nie odróżnia graficznie tekstu oryginalnego od w łasnych dodatków w ynikających z likw idacji układu tabelarycznego i wprow adzanych objaśnień. N iektóre niew ątpliw ie oryginalne p a
r-ZAPISK I
tie wyróżnione zostały kursyw ą podczas gdy ogólnie obowiązujące zasady rezer w ują ją dla części pochodzących od wydawcy. Odstępstw od ogólnych zasad jest zresztą dużo. Nie podano np. sygnatur archiw alnych ani bliższego opisu ręko pisów. A utor nie zaznaczył w tekście (a jedynie zasygnalizował s. 6—7 i 59) opusz czenie opisania gospodarstwa leśnego W ęgierskiej Górki (z opisem hal i polan oraz wym ienieniem właścicieli i należnych opłat) twierdząc, że „nie przedstaw ia ona istotnej w artości” (s. 7). Ze względu na ch arak ter wydaw nictw a i znaczenie gospodarki leśnej n a tym obszarze trudno tę opinię uznać za zasadną — tym bardziej, że jednym z adresatów książki jest środowisko miłośników tak atra k c y j nej turystycznie żywiecczyzny. W stosunkowo obszernych w stępach do poszcze gólnych inw entarzy autor omówił ich w artość oraz ważniejsze i bardziej ch a ra k terystyczne dane gospodarcze i społeczne w nich zaw arte. N iestety nie obeszło się bez znacznych powtórzeń możliwych do uniknięcia przy skom asowaniu tych inform acji w istniejącej już zresztą ogólnej przedmowie.
S. G.
M ichał M arian G r z y b o w s k i , M ateriały do dziejów ziem i płoc kiej. Z archiwów diecezjalnych płockich X V III w ieku, zebrał i do druku przygotował..., Towarzystwo Naukowe Płockie, cz. 1, Płock 1981, s. 216; część 2, Płock 1982, s. 238, ilustr.
Od kilku la t obserw ujem y coraz częstsze w ykorzystywanie a k t w izytacji p a rafialnych. Głównie n a tym m ateriale opierają się, owocujące wieloma publikacja mi, badania środowiska skupionego wokół Zakładu Geografii Historycznej Koś cioła KUL. Omawiane wydawnictwo jest publikacją ak t w izytacji diecezji płoc kiej, przeprowadzonej n a polecenie biskupa Michała Poniatowskiego w 1775— 1776 r. Pierw szy tom ik zawiera opis dekanatu bieżuńskiego i sierpeckiego, drugi bodzanowskigeo i wyszogrodzkiego. N astępnym dekanatom poświęcone zostanie trzynaście kolejnych tomików.
W izytacje przeprowadzone były w oparciu o 14-punktowy kw estionariusz uprzednio w ysyłany proboszczom. Zadaniem w izytatora było dokonanie w eryfi kacji spraw ozdania napisanego przez plebana ze stanem faktycznym. Opracowany przez kancelarię biskupa w W arszawie schem at w izytacji obejmował działy: o sa mym kościele, liczbie parafian, m iast, wsi, o praw ie patronatu (1), o ołtarzach, prebendach i innych beneficjach (2), o chrzcie i chrzcielnicy (3), o N ajśw iętszym Sakram encie i nam aszczaniu chorych (4), o bractw ach (5), o stanie budynków koś cielnych i innych zabudowań (6), o rzeczach należących do m ajątku beneficjalnego, 0 uposażeniu kościoła, a także o praw ach i dokum entach kościoła (7), o proboszczu 1 innych duchownych (8), o dziekanie (9), o szkole parafialnej (10), o zakonnikach i zakonnicach (11), o szpitalu parafialnym (12), o kaplicach (13), o nadużyciach, ekscesach i różnych niezwykłych rzeczach n a terenie kościoła i p arafii (14). Zgod nie z in stru k cją odpowiedzi dawane były po polsku, Micihał Poniatow ski liczył się, że łacina może być b arierą zniechęcającą do szerokiego charakteryzow ania parafii. '
Trudno przecenić przydatność badawczą wizytacji. Nie ogranicza się ona do zainteresow ań regionalistyki, dla której są one kopalnią szczegółowych inform acji. W izytacje um ożliw iają wszechstronne badania stanu kościoła. Opis kościołów i ich wyposażenia służyć tpoże historykom sztuki. Podaw ane w aktach inform acje o szkołach czy inw entarze bibliotek plebańskich mogą wiele powiedzieć h istory kom oświaty. Dla demografii historycznej podają liczbę parafian, dzieci, ch arak teryzują stany społeczne, grupy zawodowe, wyznaniowe, narodowościowe, mówią
