POLSKA ENCYKLOPEDIA NAUKOZNAW CZA XVII W IE K U 1
W iek X V II w E uropie został obecnie u zn an y przez jego znaw ców za w ielkie stulecie, stu lecie eru d y c ji, k tó re m im o nie sp rz y ja ją c y c h w a ru n k ó w życia, okazało się okresem ro zk w itu n au k i. P o w sta w a ły w te d y na św iecie w y b itn e sy ste m y filozoficzne, dokonyw ano przełom ow ych od
k ry ć naukow ych, budow ano coraz doskonalszą a p a ra tu rę badaw czą, ro dziły się koncepcje m etan au k o w e. B y ły to sy m p to m y w ielk iej rew o lu cji um ysłow ej i zapow iedź n a u k i n am w spółczesnej.
W Polsce epoka b a ro k u sw ą żyw iołow ością, w szechstronnością, no
woczesnością i oryginalnością koncepcji n au k o w y c h d o ró w n y w ała d o ro b kow i polskiej n a u k i zarów no doby odrodzenia ja k i ośw iecenia. N auce polskiej nie b y ły obce także osiągnięcia m y śli zach o d n ioeuropejskiej. Na zachodzie E uropy, ja k i u nas dzieła w ielu uczonych w y k a z y w a ły ency
klopedyczne ten d e n c je w po jm o w an iu nau k i. T en p o lih isto ry zm , dążący do ogarnięcia różnorodnych dziedzin w iedzy, zaow ocow ał rów nież w P o l
sce dziełam i nau k o w y m i i podręcznikam i szkolnym i B a rtło m ie ja K ec- k e rm a n n a, J a n a Jomstona, Szym ona S tarow olskiego i innych. 2
W w iek u X V II naro d ziły się też pierw sze encyklopedie p o lsk ie. 3 A u to rem encyklopedii w y rosłej z zain tereso w ań polih isto ry czn y ch i n a u k o - znaw czych b a ro k u b y ł A n toni Sulcz. On to w ostatn im dw ud ziesto leciu
1 Sulcz (Sulc, Szulc) A n to n i: O rbis Q uod V u lt: II In O biectis C e n tu m S cien- tia riu m {sic!]. II S eu II O m n i-S c ib ile, II Compenddose, et Distimcte, II E x p lic a tu m . II In M ysterio C oncrucifixionds C h risto : II B. F ran cisci, P a tr ia rc h a e M in o ru m . II N ova M ethodo, ac M a teria , L ec to rib u s et P ra e d ic a to rib u s O p p o rtu n a, O m n ib u sq S cien- tific is Iu cu n d a , II U t C o rd a F idelium , in C h risti C ru cifix i, a c c e n d a n tu r am o re m . II
< Iuxta B ull. P a u li V. P o n tif. M a x .) II D ec laratu m . II O m n ig e n ae q u e [sic!]. In v e n - tio n is e t M ultip łicis S ensus, II Q u in g en tis C onceptibus, R .P. A n to n ii Sulcz, P olo n i. II O rd. M inor. Reg. Obs. P ro v . R ussiae, S. T h. L ecto r, e t P ra e d . G en, II Anino D om ini M D C L X X X II [1682], II D antisci, II Im p rim e b a t D a v id -F rid e ric u s R h e tiu s . II 4° s. nib.
26, L ib e r I s. 100, L ib e r II s. 184, L ib e r I II s. 92, L ib e r I I I I — L ib e r V s. 98, s. n ib . 35 [in d ek sy i e rra ta ]. E X X X 24. W d ru g im w ersec ie ty tu łu b łą d : „ s c ie n tia riu m ” ; p o w in n o być: sc ien tiaru m . R óżnice z E.: w egz. B ib lio te k i U niw . K U L p rze d K sięgą I je s t s. nłb. 26; u E.: s. n lb. 16. W egz. te jż e B ib lio te k i oraz w egz. W B P im . H.
Ł opacińskiego w L u b lin ie zo stały w y m az an e lite r y „ q u e ” w w y ra z ie „ o m n ig en e aq u e”
ja k o błędne.
2 V oise W.: M yśl społeczna X V I I w . W a rsza w a 1970 s. 9— 11, 181; K am iń sk i St.: P ojęcie n a u k i i k la sy fik a c ja n a u k . L u b lin 1970 s. 82—83; N auka, [w:] W EP, T. 7 s. 648; B arycz H ,: B arok. W : H istoria n a u k i p o lsk ie j. T. 2. W r. 1970 s. p assim i 224; H istoria P olski. Red. J. T az b ir. W a rsz a w a 1980 s. 289.
3 P o r. P ro ta so w icz J a n : In v e n to re s re ru m . W yd. K. S w ierk o w sk i. W r. 1973.
R a k w y d a n ia pierw szego: 1608.
ORBIS Q U O D HILT:
I n O b i e c t i s C e n t u m S c i e n t i a r i u m .
S E t l
OMNISCIBILE,
Compcndfiosć, & Diftinćtó,
EXPLICATVM.
In Myfterio Concrucifixionis ChriAb : : B . F R A N c i $ G i * P a t r i a r c h
2e M i n o r u m ,
N eva Methods, ac ŁtBoribmtS Pfsdicai#*
rihm OffortmdsOmmiuuj'.Sciemtfick iucuajla^
411 Cwda Fideliom > in Chrifti Crucifix!, secendan&r amors®.
( ; » x u £h!L FohU f. V m t f A f s x . ) f C - r t i U t V i ' . 1
D E C L A R A T U M I
nX :
Q t m ig z m * Invention is & M uftipticis S c m u s £ % ; Quingemis C O N C E P T I B U S , - E , f ,
K . P. A N T O N I I S . U L C Z , P o l o o l : ^ v :
t>rd. Minor. R<g. Obf. Prov. Rtisfisc,S.Th. Leflor. & P r ^ d tX iAN MO D O M I N I M DC LXXXI L f l > r ' A
■ I> A N r i s e /»
Imprimeb** j > A V I D * F R l D £ R i C U S H ME T H IS ,
d- ' ‘ /-" r"i * ! 4 f , ' .
/ n r .
S tro n a ty tu ło w a encyklopedii A ntoniego Sulcza
X V II w. p odarow ał w spółziom kom encyklopedię naukoznaw czą, p raw d o podobnie p ierw szą tego ty p u w naszym k ra ju . W ypada zatem uznać A n
toniego Sulcza za p re k u rs o ra w Polsce now ego g a tu n k u encyklopedii spec
jalnych.
A ntoni Sulcz (Sulc, Sulcius), a w łaściw ie Szulc *, b y ł zakonnikiem franciszkaninem , g w ardianem k la sz to ru oo. b e rn a rd y n ó w p ro w in cji ru s- 4
4 N a s. n lb . 14 n az w a a u to ra A n to n iu s S zulc; p o r. dzieła re lig ijn e zap ew n e tego sam ego a u to ra , A. S zulca — E X X X 305—306.
kiej w B rześciu. Jednocześnie zaś sp raw o w ał w e Lw ow ie fu n k cję lek to ra teologii, czyli pro feso ra k lery k ó w zakonnych. P on ad to p iasto w ał godność kaznodziei generalnego zakonu franciszkanów , czyli m in o ry tó w (braci m niejszych) reg u ły obserw antów , zw anych w Polsce b e rn a rd y n a m i.
W 1682 ro k u A ntoni Sulcz opublikow ał w G d ań sk u dzieło po łacinie Orbis quod vult..., k tó ry to ty tu ł m ożna odtw orzyć n a stę p u jąc o w ję z y k u polskim : „[To w szystko] Co S ystem W iedzy O znacza: || W P rz ed m io tach S tu N auk. I) Albo |[ W S Z E C H . — W I E D Z A , '|| Zw ięźle, i W y raź
nie: || W Y JA ŚN IO N A . i| W T ajem nicy W spółukrzyżow ania z C h ry s tu sem : || Św iętego F ranciszka, P a tria rc h y M inorytów . || N ow ą M etodą, jak i Treścią, C zytelnikom i K aznodziejom P rz y d a tn ą , a zw łaszcza W szyst
kim U czonym P rz y je m n ą, [| A by Serca W iernych, do C h ry stu sa U k rz y żowanego, zapłonęły m iłością. || (W edług B ulli P a w ła V N ajw yższego K a p ła n a ) || UKAZA NA . || W R óżnorodnej T em aty k i i W ielorakiego Z n a
czenia, || P ięciu set Pozycjach, || [przez] N ajp rzew ielebniejszego Ojca A n
toniego Sulcza, P olaka. || Z akonu M inorytów R eguły O bserw antów P ro w incji R uskiej, Ś w iętej Teologii L e k to ra i K aznodzieję G eneralnego. || Ro
k u Pańskiego 1682 || w G dańsku || Tłoczył D a w id -F ry d e ry k R h e tiu s”.
Dwa słow a ty tu łu : orbis i w szechw iedza — omni-scibile są p ra w d o podobnie bezpośrednio pow iązane: p ierw sze — z ty tu łe m słow nika ency
klopedycznego z ro k u 1658 Orbis pictus — „Ś w iat m alo w a n y ” lub „Ś w iat w o b razach” J a n a Am osa K om eńskiego, pedagoga czeskiego; d ru g ie •—
z głoszoną wów czas przez tegoż K om eńskiego oraz J a n a Jo n sto n a ideą pansofii —- w szechm ądrości, zm ierzającej do osiągnięcia w iedzy u n iw e r
salnej 5, P ośrednio jed n a k pierw szym słow em ty tu łu n a w iązu je e ru d y ta X V II stu lecia do średniow iecznych nazw encyklopedii: ogólnych o b ra zów i zestaw ień. Orbis znaczył bow iem k rąg , okrąg, całokształt poglądów , system w iedzy, zbiór d y sc y p lin naukow ych, w y k ształcen ie encyklope
dyczne. I rzeczyw iście, w przedm ow ie n a s. 7 a u to r podobnie objaśnia to słowo. Jego k o m pendium łu b w o k ab u łarz, ta k ja k m a te ria ln y okrąg ziem i —- orbis terrarum, jest pod w zględem rac jo n aln y m m ikrokosm o- sem , czyli m ały m św iatem — parvus orbis, k tó ry się sk łada z w ielkiej liczby przedm iotów (tem atów ) naukow ych, u k azan y ch w m ądrości krzyża.
P orów nanie centum scientiarum A. S ulcza i hekatontas scriptorum Sz. S tarow olskiego 6 w sk azu je na barokow ą m an ierę, p rz e ja w ia ją c ą się w chęci ogarnięcia p e łn i om aw ianych zjaw isk, poniew aż centum znaczy nie ty lk o „ sto ”, ale i „bardzo w ie le ”. N ato m iast liczba p ięćset je s t oznaką religijności a u to ra — fran ciszk an in a, k tó ry ty m sposobem p ra g n ie uczcić
5 K o p aliń sk i W.: S ło w n ik w y ra zó w obcych... W yd. 5. W a rsz a w a 1965, s. 539;
P ansofia. W : W E P T, 8 s. 443.
6 S taro w o lsk i S.: S c r ip to ru m p o lonicorum h e k a to n ta s. F ra n c o fo rti 1625; W yd.
w jęz. poi. S ta rn a w s k i J,, B ielak F. p t. S e tn ik p isa rzó w p o lsk ic h . K r. 1970.
pięć ra n Je zu sa 7 8, objaw ionych w ciele św. F ranciszka. Z tego pow odu a u to r n a d a je liczbie pięć zasadniczą rolę w kom pozycji Orbisu.
W arto p rzy jrze ć się bliżej sta re m u , sprzed trz y s tu la t dziełu, aby się przekonać, jak ą m etodę zastosow ał w nim au to r, i czy treść encyklo
pedii m oże jeszcze dziś zaciekaw iać sw oim i w arto ściam i poznaw czym i.
A naliza dzieła A. S ulcza będzie zatem c h a ra k te ry s ty k ą Orbisu od stro n y koncepcji m etodologicznej a u to ra i e d y to ra oraz a u to rsk ie j koncepcji m e
ry to ry c zn e j — tre śc i encyklopedii.
K O M PO Z Y C JA W EW NĘTRZNA I ZEW NĘTRZNA
Zarów no kom pozycja w e w n ętrzn a , w ydaw nicza encyklopedii, u fo rm o w ana przez a u to ra i e d y to ra , ja k i zw iązana z n ią je j s tr u k tu r a zew n ę trz n a, czyli u k sz ta łto w an ie graficzne i ty p ograficzne są przep ro w ad zo ne jednolicie i k o n sekw entnie.
G łów ny zrąb encyklopedii — te k s t w łaściw y podzielił a u to r na sto n u m ero w a n y c h haseł. H asło, k tó re podaje in fo rm acje o jed n e j u m ie ję t
ności lu dzkiej — scibilium, czyli nauce bądź sztuce (rzem iośle) składa się z dw óch części: injormatio i inventio, te zaś z kolei z a w iera ją po pięć pozycji. P ierw sza część każdego hasła, zw ana informatio, je s t w łaściw ą encyklopedią o n au k ach . Do informatio w chodzi pięć pojęć w rodzonych
— praenotanda: 1. Nomen lu b interpretatio, ethymologiat explicatio — objaśnienie znaczenia i pochodzenia słow a, np. Theologia, a Theos et Logos... id est Sermo de Deo;8 2. Descriptio — d e fin icja d an ej n a u k i lub u m iejętności p ra k ty c z n e j, np. M edycyna je s t n a u k ą zachow yw ania zdro
w ia, leczenia chorób i p rze d łu ża n ia życia ludzkiego n a tu ra ln y m i le k a r
stw am i; 3. Divisio lub partitio — podział, k lasy fik a c ja d anej nau k i, np.
Podział... n a g ra m a ty k ę teo rety czn ą, czyli badaw czą — speculativa i h i
storyczną, czyli opisow ą — expositiva. P ierw sza sk łada się z prozodii, etym ologii i sk ładni, d ru g a — z odczytania, objaśniania, p o p raw ia n ia i oceny m ow y; 4. Obiectum — przed m io t d an ej n au k i, np. Obiectum geographiae est orbis terrarum; 5. D ifferentio lub distinctio — u k azy w a
nie różnic m ięd zy n a u k am i, np. M etafizyka i teologia zgadzają się w przedm iocie, bo obie tr a k tu ją o Bogu, różnią się zaś sposobem p oznaw a
nia: p ierw sza dochodzi do P ra w d y drogą n a tu ra ln ą , d ru g a —- n a d n a tu ra l
ną, naukow ą. W ym ienione pojęcia typow e, k tó re zazw yczaj w y stę p u ją
7 N a s. n łb. 7: „Q u in e u n x is V u ln e ru m Ie s u ” . Q u in cu n x , -uncis, m .: k s z ta łt p ią tk i rzy m sk iej, pięć p u n k tó w ro zsta w io n y ch w pro sto k ącie, c z te ry w rogach a je d e n w śro d k u , ja k w ko stce g ry w dom ino lu b w k a r ta c h do g ry ; tu — sym bol g eo m e try czn y pięciu r a n C h ry stu s a . P o r. K oncew icz Ł.: N ow y sło w n ik p o dręczny ła- ciń sk o -p o lsk i. W a rszaw a, D ru k . K . P ro c h a sk a , C ieszyn [hr.].
8 T eologia od T heos i Logos... to je s t m ow a o Bogu.
w injormatio są w ielo k ro tn ie zastępow ane innym i; w te d y szy k nieco się zm ienia, ale liczba pozycji trw a nie naru szo n a. W ogóle w księgach od trzeciej do p iąte j zdarza się w ięcej w a ria n tó w nazw pozycji. N ajczęś
ciej pozycja p ią ta nazw an a je s t consideratio — rozw ażania, uw ag i d o d a t
kow e albo, rzadko, laudes — p o chw ały d an ej u m iejętn o ści, w y ra ż ają ce się w w ierszach czy pow iedzeniach sław n y ch ludzi, np. K siążk i „W y jesteście zn ak o m ity m m y śli odpoczynkiem , || P rz y je m n ą rozkoszą szla
chetnego d u c h a ” 9 10 11. N iekiedy, a d otyczy to zw łaszcza u m ie ję tn o ści p ra k - tyczno-gospodarczych i m echanicznych — rzem iosł, k tó ry c h opisy są um ieszczone w księgach czw artej i p ią te j, po d aje A. Sulez nazw iska w y nalazców , tw órców , a u to ró w — inventores. Są one um ieszczone w je d nej z pozycji części p ierw szej hasła, z a ty tu ło w a n e j inventio, czyli w y n a lazek, p rzem ysł, np. „W sztuce d ru k a rs k ie j w y n alazcam i byli: Jo an n es G u n d e rb e rg e r [sic!], Jo a n n es F a u s t [sic!], Jo a n n es M endinbach [?], oby
w atele M oguncji” 1#. N ajrzad ziej, ty lk o sporadycznie, w spom ina a u to r o m etodzie — officium, modus, qualitas d an ej nauki; są to in fo rm acje w prow adzane n iekonsekw entnie, bądź to w sp e cjaln y ch pozycjach, n az
w anych modus, bądź w tekście innej pozycji, np. w consideratio m e dycyny.
Część d ru g a każdego ze stu h aseł Orbisu, podzielona rów nież na pięć pozycji, pojęć —• conceptus, nosi nazw ę inventio — te m a t, czyli p rz e d staw ienie, pogłębienie i analizow anie d anej u m iejętn o ści zależnie od jej c h a ra k te ru . Inventio, w edług A. Sulcza, „uczy szukać, odk ry w ać i zro zum ieć zjaw iska, k tó re m ów ca p rzed staw ia; je st zatem zgłębieniem p ro blem ów p raw d z iw y ch albo praw dopodobnych, k tó re czyni zagadnienie w ia ry g o d n y m ” n . Inventio jest syn tety czn ie, encyklopedycznie opracow a
ny m zbiorem m ate ria łó w , przed e w szy stk im do kazań. Obok p o dstaw o
w y ch w iadom ości z z ak resu d an ej d y sc y p lin y n au kow ej czy zaw odu A.
Sulez n o tu je p rz y k ła d y z życia, c y ta ty z P ism a Św iętego, ojców K oś
cioła i in n y ch a u to ró w o raz różne w łasne sko jarzen ia, zw iązane niek ied y ty lk o d ro b n y m ry se m z głów nym te m a te m hasła, nie zapom inając w o sta tn ic h zdaniach każdej p raw ie pozycji pow iązać sw oich w yw odów z m ęk ą Jezu sa C h ry stu sa i sty g m a ta m i św. F ranciszka. C iekaw ie p rz e d sta w ia się inventio scibiiium chalcographicum seu typographicum. Po k il
k u w zm ian k ach o biały m pap ierze, m eta lo w y ch czcionkach i in n y ch p rz y rząd ach z z a k resu d ru k a rs tw a p rzy ta cz a A. Sulez d w a dłuższe p rzy k ła d y : o d użej literz e T, k tó ra oznacza k rzy ż i o cudzie w S andom ierzu, k tó ry
9 „L ibri...: II Vos estis re q u ie s h o n esta m e n tis II J u c u n d a ingeniis bonis v o lu p - ta s ”. — Ks. IV sc. 96 [w łaśc. 95] s. 73.
10 J a n G u ten b e rg , w łaściw e n azw isko Jo h a n n e s G en sfleisch ; J a n F u st; J a n M e n d in b ac h (?). — K s. V sc. 94 s. 69.
11 K s. I I sc. 47 poz. 5 s. 126. In v e n tio je s t p ie rw sz ą z p ięciu części re to ry k i.
CONGEP? V< Sf t S c n d o m iria , In R cj^n o PoI©isIx j C I v i t łi jv « M .f7« > c e id b r w .ib i i n C o n r c o t u fh P r a & c a r o r u o s , e b e t m t e p r to -
f a t u m B o r o S s d o c , c u r s q u a d r a g i n n n o v e r a F rae rib u $ ,p fa l«
. I c o o b u s m E c c l d i a D o m i n o , H o t m u * Ic g ę n s M a r t y r o l o e a S h ^ m m C h o r o , i n y c n i t a u r e is l i t e m im p r c f f u n u
s ' D om o b f t a p u i t . *tq* c u m ie g iffc t VOCC c ia r a , Pr«fc2 In © b f tu p u c re o m n c s . p r o b a r u n t i t a q } a f p id c & d o k b n i m ,& a g - C h r;S a .« a . p t o b a m t t t , E t a s y f t e m r a e t a t , T a r r a m P o J o n ia m t« n c dc*
jPoloa. v a f t a n t i b u s i m r c i d a t i o n c c v i t a f q b la t© s ,a4 i o k m n i u t « » caeleftis J c r u f a l e m , m i g r a t u r o s . U t t e r n p r o t a v i r e x itu s , In L ib ro q u o q > S t i g m a t u m . e i p r e f f i i t n d l m re k thsraUtńhm Cbitrmt0 Senptum iW /o Dommi »e fin J E S U C H R I S T L
«ftq» S c rip t© h o c , p r o o u n c i a t i o MdrtjmRegu Mtrtyrnm,pa- m i o o r e v u in c r u c u ,
C A P U T X,
D c 9 6 , S c tb t li B i b l t o p a f g i c o ,
I N F O R M A T f O . P r a e n o t a n d i s V : D e jc r ip tit*
t r e m D iv ifio n e m > O b jc 8 u m } C o n fid cra ta , I n v e n - t tonem ^ B ik lt& p x g U ) d ecla ra n t.
L O I b l i o p x i c a : e ft A rs m e c h a n i c s , c o m p a ć U o n is o rd tn a - J O t i o n i s q * c h a r t s L i b r o m r u , c a u s a d e c o r a , r o b o m , c o m m o d i t a m I c g e n u u m , & p ra rc ip u c c o n f c r v a t i o n i s ,
I I , B ib lio p a r g i, m u l ti p l e x l a b o r e f t: a l i t c r c o m p in - g it id? id atq * F i b r e s , in p a r g a m e n a c h a r t a , (cu c o r i o S c rip ts * • a u t x m p rc ilb s, a l itc r in p a p y r o . a l i t c r o b v e J a n d o p e i l e f tt r i c o ,
h g n o . a l itc r to la p a p y r o t e g e n d o .
I I I . O b j e c h m i m a tcn tic,»e ł«m e» Łihri.fu m ir n o m e n a win?»do vet jnwiutndo. r c v o i u u m u r e n itn c h a r t * c ju s , ac n « fa c ile d c f tr u a n u ir , c o n o m v o l u u n t u r . i t e m a iHUando f o l a
i u«k b L t b r i , i n f t a x t o h t a r b o t s s , p ra t r c e u f t a r e J e v ita te q « tuAitrt*. - Fragment tekstu głównego dzieła: hasło „introligatorstwo”
to opis je s t rzad k o sp o ty k a n ą w te j księdze in fo rm a c ją o Polsce, a za
czyna się od słów Est Sendomiria, in Regno Poloniae; Civitas Celebris.
Z anim 49 zakonników san dom ierskich zginęło śm iercią m ęczeńską z rą k T atarów , pustoszących ziem ie polskie, p rzeczytało p rze d tem w księdze
podczas m odłów w chórze słow a w y d ru k o w a n e zło ty m i lite ra m i Sendo- miriae passio 49 Martyrurn 12.
Pod w zględem fo rm a ln y m budow a informatio — części p ierw szej h a sła nie odbiega w iele od dzisiejszej s tr u k tu r y typow ego h a sła encyklo
pedycznego. Z aczyna się w y razem hasłow ym , np. de scibili philosophico;
ponadto jeszcze m a ro zbudow any nagłów ek h asła: w y m ien ia bow iem nie ty lk o sam w y ra z informatio ale rów nież, zaraz obok niego, określn ik i pięciu pozycji (podobnie zresztą, ja k w h aśle inventio). P rz y ta c za zna
czenie i etym ologię w y ra z u hasłow ego, n a w e t h e b ra js k ą i egipską, cza
sam i sy ry jsk ą ; przew aża je d n a k źródłosłów g recki lu b łaciński. Dużo nazw n a u k pochodzenia greckiego lub będących zlepkiem g recko-łaciń- skim zupełnie dziś w yszło z użycia, albo zostało u tw o rzo n y ch p rzez a u to ra? U stali to m oże kiedyś sp ecjalista. E ncyklopedia p o d aje n a stę p n ie d e
finicję w y ra z u hasłow ego oraz w iadom ości d o stęp n e a u to ro w i o stan ie teo re ty c z n y m d an ej n a u k i czy rzem iosła, a tak że k lasy fik a c je te rm in o - logiczno-pojęciow e ty c h um iejętności. B ra k u je n a to m ia st p rogram ow o rozw iniętego ry su historycznego n au k , choć sporadycznie są w ym ien ian e postacie h istoryczne — w ynalazców ; nie m a też p ra w ie w cale in fo rm acji o nauce polskiej. Te pom inięcia są jed n a k do w ybaczenia, gdy się zw aży a b stra k c y jn y w d u żej m ierze a sp ek t encyklopedii i w y ra ź n ą ten d e n c ję a u to ra do kondensacji treści. Oczywiście, co ju ż całkiem nie dziw i, nie m a w haśle w yrazów odsyłaczow ych, ta k bardzo rozpow szechnionych w dzisiejszych encyklopediach. A. Sulcz zasłu g u je n a to m ia st n a uznanie jako m istrz „ sty lu encyklopedycznego” p ierw szej części h aseł — infor
matio, k tó ry się odznacza n au k o w ą obiektyw nością u jęc ia te k s tu , a za
niechaniem d y sk u sji, polem ik, sądów k a te g o ry czn y ch i w y ra ż an ia p ro gnoz, choć pozw ala n a stosow anie sy n tez i sądów w arto ściu jący ch , jak w ocenie n a u k i n r 100 — sophiologii. A u to r p o słu g u je się języ k iem la p id arn y m , p o p raw n y m term inologicznie i zrozum iałym d la niesp ecjalis- tów.
C h a ra k te ry s ty k a ro d zaju h asła informatio p rze d staw ia się n a s tę p u jąco: ze w zględu na budow ę opracow ania je s t to dłuższe hasło opisowe o określonej ciągłości te k stu , a nie k ró tk ie , zw a rte hasło d efin icy jn e, czyli słow nikow e; z uw agi na stopień au tonom ii — hasło sam oistne, sam o
dzielne, poniew aż encyklopedia nie m a p odhaseł i odsyłaczy; w edług k ry te riu m zaw artości — hasło jednostkow e, ob ejm u jące in fo rm a c je w sk a zane nagłów kiem hasła. P on ad to jed n ak , w ed łu g tego sam ego k ry te riu m , encyklopedia zaw iera in n y rodzaj haseł, w yższego stopnia. Są to zacząt-
12 W K ró le stw ie P o lsk im je s t S andom ierz, sła w n e m iasto. C ierp ien ie (m ęka) 49 m ęczenników z S an d o m ierza. — Ks. V sc. 94 s. 72.
4 B iu le t y n ...
ki, ja k gdyby zalążki w spółcześnie w y stę p u ją c y ch w encyklopediach h a seł zbiorczych, su m u jący ch in fo rm acje w ielu haseł pojedynczych. H aseł jed n o stk o w y ch w Orbisie je s t sto, a haseł zbiorczych — pięć. H asła zbiorcze, nazw ane aditus —• w stęp , są um ieszczone n a po czątk u pięciu w ielkich grup n a u k w celu ich ogólnego, skrótow ego sch arak tery zo w an ia.
P rzed e w szystkim je d n a k h asła zbiorcze pełn ią sp e cja ln ą fu n k cję : in fo r
m u ją o dalszym logicznym podziale n au k , ty m razem w obrębie każdej z ich pięciu gru p .
. Liczba pięć jest, ja k już w spom niano, specjalnie p refe ro w a n a przez m iłośnika sty g m ató w św. F ranciszka. Toteż nic dziw nego, że i te k s t głów n y Orbisu dzieli się n a pięć zasadniczych g ru p n a u k , a zarazem pięć ksiąg: 1. scibilia sacra — n a u k i św ięte, 19 haseł; 2. sc. scholastica — n.
szkolne, 40 haseł; 3. sc. politica bądź civilia — um iejętn o ści polityczno- obyw atelskie, 17 haseł; 4. sc. aeconomica lu b domestica — um . gospo
darcze, dom ow e, p ry w a tn e , 9 haseł; 5. sc. mechanica lub artificialia — um . m echaniczne, czyli sz tu k i albo rzem iosła, 15 haseł. P odział n a u k w edług k ry te riu m ad re sa ta , w zględnie p rzy d atn o ści d la zbiorow isk osób, p ry w a tn y c h lub stow arzyszonych w zaw odach i in sty tu cja ch , jest u k ła dem p rz e jrz y sty m , celow ym i użyteczn y m d la czytelników . S tru k tu r a m a te ria łu hasłow ego w encyklopedii A. Sulcza je s t rzeczow a, logiczna.
J e st to u k ła d sy stem aty czn y , zew n ętrzn ie ty lk o d w ustopniow y, w zasa
dzie zaś n a w e t pięciostopniow y. H asła zbiorcze, n ad rzędne nad s tu n a u k a m i są pierw szym , najw yższym stopniem uogólnienia. D rugi sto p ień k la sy fik acji stanow i podział n a pięć ksiąg, g ru p n a u k . Trzeci zaś sto p ień — to zróżnicow anie n a dalsze podrzędne pięć zbiorów n a u k w obrębie je d nej głów nej g ru p y , w edług w skazań a u to ra, z a w a rty c h w h asłach zb io r
czych. M ożna jed n ak , a n a w e t należy, idąc za tro p e m liczby pięć, do
szukiw ać się poddziałów czw artego, a n iek ie d y też i piątego stopnia.
T kw ią one ju ż w e w n ątrz te k s tu hasła, w pozycji divisio, w k tó re j a u to r przep ro w ad za k lasy fik a c ję n a u k szczegółow ych, ja k w scibilium g ra m a tyki. Orbis je s t w ięc system aty czn ie rozbudow aym schem atem k la sy fik a c y jn y m n au k , u ję ty m jed n a k w ra m y syntetycznego, uporządko
w anego w y d a w n ic tw a inform acyjnego, w ygodnego w doraźn y ch p oszu
kiw aniach.
W now oczesnej encyklopedii sp ecjaln ej o u k ładzie sy stem aty czn y m trz o n głów ny — corpus encyklopedii u z u p e łn iają spisy pom ocnicze. P ow sta ła p rz e d trz y s tu la ty encyklopedia A. Sulcza została zao patrzona ob
ficie w d o d a tk i do te k s tu podstaw ow ego. Nie zapom niał a u to r zam ieś
cić spisu treści, a w łaściw ie — ty lk o spisu nau k : Anacephalaeosis scibi
lium ... n a s. n lb . 19— 22. W yposażył też sw ą księgę na s. nlb. 7 w p rz e d m ow ę — praefatio, w k tó re j w y k ład a m etodę dzieła oraz w e w stęp, od
noszący się do d ru g ie j części h a seł Orbisu — re lig ijn e j. W stęp te n sk ła
da się z dw óch a rty k u łó w na s. nlb. 23— 26: Informatio et relatio histo- rica concrucifixionis Christo, B.(eati) Francisci oraz A lter a narratio hi- storica mysterii stigmatum 13 14. Szczególną je d n a k w arto ść m a a p a ra t n a u kow y, na k tó ry się s k ła d a ją p rzy p isy i indeksy, dotyczące obu części h aseł Orbisu. P rzy p isy , um ieszczone na m arg in esach te k s tu po d staw o w e
go — hasłow ego n o tu ją sk ró ty przew ażn ie trz e c h lu b czte re c h ele m en tów bibliograficznych, ja k a u to r, ty tu ł, n u m e r to m u i n u m e r rozdziału, np. Vovin: de Herb.; c. 5 lub Isid.: Lib. 7. cap. 10 u . Ja k o uzu p ełn ien ie z rę b u głów nego encyklopedii A. Sulcz w p row adza pirzy końcu ostatn iej księgi aż trz y indeksy, a w ed łu g jego n o m e n k la tu ry — jed e n index, k tó ry się sk łada z trz e ch zbiorów collectiones. K ażd y in d ek s jest zaopa
trz o n y n a początku, jakże now ocześnie, w uw agę — advertendum, ob
jaśn ia ją c ą sposób k o rzy sta n ia z niego. P ie rw sz y indeks, działow y, naz
wany „Z biorem tek stó w św ię ty c h ” lu b „ stro n św ięty ch te k s tó w ” w y m ienia w p o rząd k u chronologicznym ty tu ły k siąg n a jp ie rw S tarego, a p o tem Nowego T estam en tu , a w ich ram a ch — c y ta ty z tegoż P ism a Ś w ię
tego, poprzedzone n u m e ra m i u tw o ru (rozdziału) i w iersza, a zakończone cy frą pozycji — conceptus. C yfra ta pochodzi z inventio, czyli z d ru g ie j części hasła, np. Psalmorum ... 65.16 Audite et narrabo omnes qui timetis Deum, quanta fecit animae meae. 161 1S. In d ek s d ru g i: „Z biór głów nych i godnych uw agi tem a tó w (haseł), w y ja śn ia ją c y c h p odstaw ow e zasady s tu n a u k ” je s t indeksem klasow ym , czyli w y kazem w kolejności abecadła^
s tu głów nych dziedzin w iedzy — pierw szy ch w yrazów, h asłow ych bez w y m ien ian ia nazw n a u k szczegółow ych, pochodzących z te k s tu en cy k lo pedii. Indeks zaw iera: nazw ę um iejętności, jej n u m e r k o lejn y , in fo rm a - cie o tre śc i hasła, n u m e ry księgi i rozdziału — caput, np. Bibliopaegicum.
[Scib.] num: 95. Descriptio I. Varietas operis II. Obiectum et Denomi
n a te III. Decoris Obiecti Inventor IV . Librorum laus V. L ib : [e r ] 5, c.
[aput] 10 16. Z tego p rz y k ła d u w ynika, że a u to r um ieszcza zaw artość h a sła w pięciu k ró tk ic h n u m ero w a n y c h n o tk ach , podobnie ja k to uczynił n a p o czątku h asła informatio, z tą jed n a k różnicą, że w indeksie określenie treści n a u k i je st b ard ziej obszerne, tra fn e i zindyw idualizow ane. In deks trzeci — to „Z biór ogólnych tem ató w , o b e jm u jący ch i w y m ie n ia ją cych pojedynczo w łasne c h a ra k te ry sty c z n e pozycje (pom ysły)”. M ożna go nazw ać um ow nie num ery czn y m , w yliczającym , poniew aż c y tu je , p ra -
13 In fo rm a c ja i sp raw o zd a n ie h isto ry c zn e o w sp ó łu k rzy ż o w a n iu z C h ry stu se m B łogosław ionego F ra n c isz k a ; In n e opow iad an ie h isto ry c z n e o ta je m n ic y sty g m ató w .
14 K s. IV sc. 81 s. 20.
15 P sa lm 65 [właśc. 66] w . 16: P ójdźcie, p o słu c h ajcie a opow iem , wszyscy, k tó rzy boicie się Boga, co d la duszy m o jej uczynił. — K sięga p sa lm ó w . T łum . z h e b r. Cz. M iłosz. P a ris 1981 s. 165.
16 In tro lig a to rstw o ... . Opis I. R óżnorodność p ra c y II. P rz e d m io t i n a z w a III.
W yn alazca o p raw y k sią żk i IV. P o ch w a ła k siąg V. ...
I I C O L L E C T ! O,
•' Frosemialium dCnotandorum Prsemiflbrum,
‘Trimark Dogmata, Centum Scibiltum , explicantim.
.j^fduertendum: Numcrum priorcm, fignifścarcZifcrw.
non ni fi Quinquc. Pofteriorein, denotare 2Vfo- Singulis fabilibus, quinquiesfolum appofita.
A.
Ac y o c r a p h s c y m. S r i b i l e $ u m: ę.
fiScienti* Ster* Script nr*. D m m inM w N o ta n d o L Explicate. N o tr a n d o M.Dmfio Librmim>Piter: & N . Ttfł*m%. I II, Obiecium Materiale ( f For- m * le ,lV * ynmrfttMemftkmUrum, (crip tm * em tim t. V , L ib : I , e , f ,
A t c H i M i c v M , S c i b ii c n u m ; 3 1,
titterpretsth etm. N . I . ghtidfit.il. Ad quam fcientiam rtd m itu r, I II . P r*-
‘& u * Pbihfephi&dktin?. I V , Median* infamię & qu*ndo Mech*m-
c*U, V , L ib : 2, c. 1 2.
A l p h a b e t i c n i . Scib. n u m - ę f ,
InterpretathNomints, 1, Defcriptio A rid, 11 Liter Arum Dmifie. I I I , Ute- r * Apttd Grecos LMimfdfi quid denotAt .I V , imtntor prim tu, V . LtX,<.%6.
As a t o m i c v m. m im : 3 0,
Sigm/kdtw N m m k . Nf, I Explustie II. C u m N oM m fttpart. I I I , Deceit- dt Metbedm. IV . ObicBumąuodt ( f qu*iu d m fie, V . L , 3* c**H.
A p o c a l y p t i c v m. o u m : g ,
Interpret Atio quo Ad ResttłAti$ne$, L Defcriptio m titi*. I f , InfftirMitms Re- -rnei*m m m §em t ( f modi.I I I ,ObteBum Materiale 0* Form ateA V.ghf*
& KentłMitt m iu rn iu (jt fttperminrsiM, t f qmmedo fiat. V . JL. I»c S.
Aa c h i t e c t o n i c v m, Scib: 87.
V’m k g m m m M cepłh. I . ObieB* AnbiteBonic*. IL Ceutpt ed tfin m m
• , Q U l .
P o czątek indeksu klasow ego
w ie dosłow nie, ty tu ły h asła inventio w edług kolejno n a stę p u ją c y c h n u m erów . Na p o czątku zapisu indeksow ego a u to r staw ia n u m e r bieżący inventio, na końcu zaś pow iela te n sam n u m e r scibilium, np. 95, A r tiji- ciola voluminum perfectio... [Scib:] 95. O ile indeksy pierw szy i d ru g i, opisujące m a te ria ł dzieła w odm iennym porządku, niż w zrębie głów
nym , stanow ią w łaściw e u zu pełnienie podstaw ow ego te k s tu dzieła, o t y le indeks trzeci je s t ty lk o pow tórzeniem u k ła d u trz o n u głów nego e n c y klopedii. Mimo to sp ełn ia sw ą rolę in fo rm acy jn ą, u ła tw ia bow iem po
szukiw ania sk u p iając w jed n y m m iejscu te m a ty s tu rozw ażań.
C iekaw a s tr u k tu ra w e w n ętrzn a encyklopedii — kom pozycja a u to r
ska i e d y to rsk a m a swój b o gaty odpow iednik w u k sz ta łto w a n iu zew n ę trz n y m — typ o g raficzn y m książki. U kład te k s tu całego dzieła, z je d y ny m w y ją tk ie m indeksu pierw szego, je st jednoszpaltow y. T ek st po d staw ow y jest tłoczony a n ty k w ą sto p n ia cycero, te k s ty zaś pom ocnicze, a p a ra tu naukow ego — czcionką niższego stopnia. T ek st zrę b u głów nego o b fitu je w pism o pochyłe, k tó ry m są oznaczone ty tu ły pozycji informatio i inventio, słow a obcego pochodzenia, nazw y n a u k i c y ta ty z in n y ch dzieł;
w indeksach zaś k u rsy w a w ręcz k ró lu je , z w y ją tk ie m ty tu łó w ksiąg św ię
ty ch i n auk. W jed n y m ty lk o m iejscu, w inventio m u zy k i w id n ieją dw a k ró tk ie p rz y k ła d y n u t, czyli innego ro d za ju te k s tu graficznego. B rak ilu stra c ji, k tó ry m ożna w y tłum aczyć teo re ty c z n y m c h a ra k te re m dzieła i w zględam i ekonom icznym i, s ta ra się d ru k a rz nadrobić g raficznym i oz
dobnikam i d rze w o ry to w y m i w kolorze d ru k u . Są to in ic ja ły o m o ty w ach ro ślinnych na w stępie haseł zbiorczych i w in ie ty p rz y końcu, a czasam i i na początku ksiąg. B udow a z ew n ętrzn a całej encyklopedii, czyli corpusu i indeksów nie budzi n a ogół zastrzeżeń. W yróżniki graficzne i n u m e ry c z ne w p ro w ad zają jednocześnie urozm aicenie i ład, u ła tw ia ją c w ygodne i szybkie k o rzy stan ie z encyklopedii. W ersalik am i sto p n io w an y m i od w iększych, ja k słowo księga — liber w raz z ty tu łe m o b ję ty c h przez nią n a u k (24 i 14 p.) poprzez informatio i inventio (14 p.) do m n iejszych, ja k rozdział — caput (12 p.) odziela d ru k a rz n a jisto tn ie jsze całostki m y ślowe. Jeszcze w ażniejszą rolę w kom pozycji zew n ę trz n ej odgryw a w ie lo rakie nu m ero w an ie. K ażda z pięciu ksiąg, o b ejm u jąca jed n ą gru p ę n auk, je s t oznaczona liczbą rzym ską. K ażda księga m a osobną n u m e ra c ję roz
działów c y fra m i rzym skim i: ty le m a rozdziałów , ile zaw iera n au k . O prócz tego w szystkie n a u k i poprzez pięć ksiąg tw o rzą jed e n ciąg, dzięki ozna
czeniu ich n u m era m i ara b sk im i od jednego do stu . Poszczególne pozycje haseł informatio i inventio zaczynają się c y fra m i rzy m sk im i od jednego do pięć. P o n ad to w szystkie pozycje h asła inventio są na m arg in esach oznaczone w yrazem concep. [tus] i k o lejn y m i c y fra m i ara b sk im i od je d nego do pięciuset. T rzy pierw sze księgi m a ją w ła sn ą n u m e ra c ję a ra b ską stro n (100 + 184+92). K ażda z nich w zasadzie m oże być osobno o p ra w iona, K sięgi c z w arta i p ią ta b u rzą je d n a k tę regułę, poniew aż m ają w spólną n u m era cję : 98 stro n . P oza ty m do d zieła trz e b a dodać stro n y nie liczbow ane indeksów i e rra ty : 35 s., oraz 26 s. zezw oleń n a d ru k , dedykacji, an ag ra m u , w stę p n y ch in form acji. R azem en cy klopedia liczy 535 stro n o form acie 20X 16 cm. N iezbyt duża objętość, w yg o d n y f-or-
m a t i w spólne d la w szystkich ksiąg indeksy p re d e s ty n u ją Orbis do o p ra w ienia go w jed e n w olum en.
S tw orzenie uporządkow anego typograficznie, łatw ego w posługiw a
n iu się w y d aw n ictw a inform acyjnego, k tó re ju ż sw oim w yglądem zew n ę trz n y m napaw ało czy te ln ik a szacunkiem dla naukow ości dzieła, było zasługą D aw ida F ry d e ry k a R hete (R hetiusa), d ru k a rz a gdańskiego. W z ew n ętrzn y m w y s tro ju encyklopedii, w y k onanym przez D. R hetego, od
b iła się cecha w czesnego baro k u : ogrom na rozm aitość kro jó w i rozm iarów pism a. R zetelna p raca D. R h etiu sa je st p rzy k ła d em n ajlep szy ch tra d y c ji d ru k a rs tw a gdańskiego, k tó re w ty m okresie celow ało w ykonaniem : po
ziom em tech n iczn y m i w yglądem estetycznym , poniew aż w zorem i n a tch n ien iem d la niego b yła n id erlan d zk a m o n u m en taln a tech n ik a ty p o graficzna 17.
A N A L IZ A TREŚCI
T reścią Orbisu są in fo rm acje o stu scibiliach, u ję ty c h w pięć gru p , w ym ienionych już p rz y opisie s tr u k tu r y w e w n ętrzn e j głównego te k s tu encyklopedii.
Czy A. Sulcz m a sprecyzow aną koncepcję nau k i, ja k rozum ie słowo nauka? T e rm in scibilium od scibilis, -e — „to, co się m oże w iedzieć, do w iedzenia, w iad o m y ” su g e ru je raczej w iedzę w p o tencji, k tó rą do
piero m ożna nabyć; ew e n tu aln ie „w iadom ość”, pojęcie szerokie, w k tó ry m m ieścić się m oże w iedza n aukow a i nienaukow a. I rzeczyw iście, s y n te tycznie zary so w an y obraz każdego scibilium upow ażnia do stw ierd zen ia, że je s t to ty lk o in icjacja w iedzy, k tó rą należy sam em u zdobyć. Do sci- biliów w tej encyklopedii n ależą zarów no n a u k i teo rety czn e, ja k i „sto
sow ane”, czyli um iejętn o ści p rak ty c zn e , a w śród nich — opisy zaw o
dów, rzem iosł lu b sztuk. P ierw sze dw ie g ru p y scibiliów: n a u k i św ięte
•— sacra i szkolne — scholastica pośw ięcone są przed e w szystkim re fle k sji teo re ty c z n e j; trz y n a stę p n e księgi z a w iera ją w w iększości n a u k i sto
sow ane, p rak ty c zn e .
J a k ju k w spom niano, u k ład scibiliów je s t logiczny, p rze m y śla n y przez a u to ra praw dopodobnie w edług jego w łasn y ch k ry te rió w . N ie ty lk o k aż
d a g ru p a sk łada się z pięciu poddziałów , u ję ty c h rzeczowo; p o n ad to je szcze w koncepcji a u to ra w ażną rolę odgryw a pierw sze i o statn ie m ie j
sce w d a n e j g ru p ie n auk. N a jej czele bow iem stoi głów na, p odstaw ow a d y scyplina, na końcu zaś — dziedzina w iedzy pełniąca fu n k cję służebną wobec pozostałych lu b w p ro w adzająca w życie zasady głoszone p rze z po
p rzed n ie nau k i, ja k w księdze I teologia i e ty k a , w ks. II filozofia i d y
17 P elc z a ro w a M.: Z d zie jó w o fic y n d ru k a rsk ic h w G d a ń sk u (w . X V I —X V III).
Rocz. G d a ń ski 1955 d ru k 1958 T. 14 s . 151—153; B ary cz H .: o.c., s. 108.
d a k ty k a , w ks. III p o lity k a i h an d el, w ks. IV ekonom ia i żeglarstw o, w ks. V a rc h ite k tu ra i garn carstw o . O statn ie p rzec iw sta w ie n ie u k a z u je raczej k o n tra s t dzieł, k tó re p o w sta ły w w y n ik u zastosow ania tego sam ego m a te ria łu — gliny, w rez u lta c ie zaś po d k reśla zróżnicow anie znaczenia społecznego ow ych zawodów.
W g ru p ie 19 n a u k św iętych, boskich — sacra, divina w y m ien ia a u to r pięć gatu n k ó w — species n a u k podrzędnych, k tó re z kolei o b e jm u ją ga
tu n k i scibiliów najniższego poziom u: 1. G łów ne n a u k i teologiczne: theo- logia; theoconomia czyli christologia; mystica i ascetica. 2. Agyographia (hagiografia) — b ib listy k a, do k tó re j należą rów nież hypomnegraphia — kom en tarz do P ism a Sw.; theomantia, theomatica lu b prophetia — o p ro rokow aniu i księgach proroków ; apocalyptica, apocalypsis — o odsłania
n iu ta je m n ic Boga, zwłaszcza w S ta ry m T estam encie. 3. Scibilia eccle- siastica d otyczą K ościoła i kapłanów : levitica — litu rg ia ofiar; ritualica
— litu rg ia obrzędów ; hierarchica lub ecclesiastica — o s tru k tu rz e w ładzy kościelnej; catechistica; panaerethica — h o m ilety k a , kaznodziejstw o. 4.
Scibilia dogmatica, obecnie należące w w iększości do apologetyki: thau- maturgia — o cudach; martyrologia — o m ęczennikach; exorcistica — o w y k o n y w an iu egzorcyzm ów ; canonica lu b scientia iuris canonici — praw o kanoniczne (dziś odrębna n au k a); controversistica — apologetyka.
5. Ethica.
N ajliczniejsza w Orbisie i w edług a u to ra n a jb a rd zie j rozpow szechnio
na, bo w y k ła d a n a w szkołach g ru p a n a u k (40 scibiliów) zaw iera rów nież pięć poddziałów : 1. O prócz n a u k i głów nej, k tó rą je s t philosophia, w y m ien ia a u to r n a stę p n e d o k try n y filozoficzne: metaphysica — „filozofia p ierw sza” ; physica — „filozofia p rz y ro d y ” i n a u k i jej pok rew n e: phy- siologia; physiognomica — poznanie n a tu r y człow ieka; meteorologia lub meteorica; mineratica — m ineralogia. 2. N a czele d ru g ie j p o d g ru p y stoi medicina; p otem n a s tę p u ją n a u k i z n ią pow iązane: pharmaceutica; chy- rurgia; anatomia lub anatomica oraz dw ie biegłości — peritiae p ra k ty c z ne, chem iczne: alchymia, alchymica podległa fizjologii oraz chrysopaeja, chrysopaeica — „uczennica fiz y k i”, po szu k u jąca „ e lik siru p rz e m ie n ia ją cego” lu b „kam ienia filozoficznego” . 3. D w anaście n a u k m ate m a ty cz n y c h : mathematica, matheos; astronomia; astrologia; geographia; hydrograpłiia;
optica — n a u k a fizyczno-m atem iatyczna i podległa je j catoptric o, catopro- caustica — o z ałam y w an iu się p ro m ien i słońca; gnomonica lu b sciotherica
— o zegarze słonecznym ; arithmetica; dw ie n a u k i o p o m iarach : geome
tria — o m ierzen iu ziem i i mensuratica — o m ie rze n iu przedm iotów ; musica, k tó ra w yw odzi się z g a tu n k u n a u k m a te m a ty cz n y c h , poniew aż je j m nóstw o dźw ięków m ożna zaw rzeć w n u m e ra c h — n u ta c h . 4. P o d g ru p a n a u k o języ k u , m ow ie, czyli filologicznych — philologia seu scien
tia sermonis na czele z logicą, częścią filozofii. D alej idą trz y n a u k i
0 w ym ow ie: dialectica — um iejętn o ść d y sk u to w an ia; rhetorica oraz p a- raemia, paraemiatica — d y scy p lin a ucząca sław n y ch pow iedzeń, se n te n cji. C ztery n a u k i o lite ra tu rz e : historia, opisująca zd arzen ia i sław ne pow iedzenia; poetica, poeseos; mythologia; ethologia, ethologica lu b aetho- paeja — w y ra ż a ją c a w form ie p oetyckiej (literackiej) c h a ra k te ry sty k ę uczuć, obyczajów , osób, rzeczy od stro n y m o ra ln ej, heroicznej. 5. N auki graficzne o fo rm ach i sposobach pism a: grammatica lub ars literalis [litteralis]; lexica, lexicologia, lexicographia od słow a lexicon, (vocabu- larium, dictionarium) — d o k try n a w y ja śn ia n ia i in te rp re to w a n ia słów;
alphabetica, podległa gram aty ce, ucząca form ow ać lite ry , rozum ieć je 1 kom ponow ać z nich sy la b y i słow a; legiterica, legitura albo literologia
■
— o rodzajach, k sz ta łta c h i znaczeniu (sym bolice) pojedynczych lite r i in
nych znaków graficznych; orthograpia — d y scy p lin a g ram a ty c z n a oraz cryptographia — notow anie pism a tajem n eg o , szyfrów . N a końcu n au k szkolnych, ju ż poza podziałem n au k , aby nie psuć idei liczby pięć, zo
sta ła um ieszczona didactica — dyscy p lin a pedagogiczna, n a u k a o sposo
bie uczenia, czyli discentia.
W księdze trzeciej z a jm u je się A. Sulcz 17 w iadom ościam i — notitiae z z a k re su w ładzy R zeczypospolitej i jej obyw ateli. Scibilia, k tó re nazyw a p o lity czn y m i bądź o byw atelskim i, a k tó re też m ożna określić społeczno- -p o litycznym i, dzieli a u to r n a pięć stopni — gradus: 1 . P ry m w scibiliach o w ład zy i d o sto je ń stw ac h — authoritas [auctoritas] w iedzie politica; za nią p o stę p u je magistratica — ad m in istra c ja państw ow a. 2. W w iedzy o godnościach — dignitates, ich stopniach i u rzędach n a poczesnym m ie j
scu z n a jd u je się eugenica — o szlachetności urodzenia; podobnie w ażne są: honoratica, honoroficentia lub honorojicatio — o dosto jeń stw ach ; p ri- vilegiatica — o p rzy w ile ja c h kościelnych i państw ow ych. 3. W iadom ości p o trzeb n e w czasie w o jn y — helium, czyli u m iejętności w ojskow e: poli- mica ■— p ro w adzenie w ojen, obecnie s tra te g ia ; poliocertica lu b areotecto- nica — a rc h ite k tu ra obronna; pyrotechnica — o m a te ria ła c h w ybucho
w ych; armjamentaria, armamentarica — o uzb ro jen iu ; strategematica — o podstępach, fo rte la c h w ojennych; sciomachica — o ćw iczeniach różnego ro d za ju fo rm acji w ojskow ych w czasie pozorow anej w alki. U w ieńcze
niem scibiliów w ojskow ych, ja k i w y g ra n e j w ojny, je s t triumphatica lub triumphus, czyli pompa publici honoris, k tó rą o d b yw ają sław ni w odzo
w ie po odniesionych zw ycięstw ach. 4. W czasie p o k o ju — pax obyw a
tele pow inni poznać sztu k ę kiero w an ia zbiorow iskam i ludzkim i oraz u m ie jętn o ść w y stęp o w an ia publicznego. M ówią o ty m scibilia: epithalamica
— o cerem oniach s a k ra m e n tu m ałżeństw a; symposiatica, symposia — o organizow aniu kongresów pań stw o w y ch i zeb ra ń rodzinnych; theatrica
—- o zabaw ach i w idow iskach; cynegetica lu b ars venatoria —• o u rz ą d z a n iu polow ań, m yślistw ie. 5. K sięgę trz e cią zam yka znajom ość in te re
sów pieniężnych, obow iązków , zajęć han d lo w y ch — negotia populi. J e s t to emphorica lub mercatura —- kupiectw o, handel.
N a jk ró tsz a je s t księga czw arta, m ów iąca o 9 u m iejętn o ściach — doc- trinae dom ow ych czyli ekonom icznych, gospodarczych. P ra ca m i ty m i k ie r u ją ziem ianie w dom u oraz w jego k ru ż g a n k u lub na dziedzińcu — p o r
tions. Czynności te są podporządkow ane pięciu czołow ym p rze d staw ic iel
kom — columnae: 1. Domus patris familias — dom ojca rodziny: aeco- nomia, aeconomica — ucząca sposobu w łaściw ego u rząd zen ia (uporząd
kow ania) i kiero w an ia dom em . 2. Cultus terrae — u p ra w a roli: georgica
— agronom ia. 3. Fructus hortorum— owoce, plony, korzyści ziem i:
uift-
demia} vindemiatica — wdndarstwo, p o jęte jak o część agronom ii i jako zbiór owoców; pithologia, pithologica — sadow nictw o; botanologia, bo- tanologica — ogrodnictw o. 4. Animalium conservatio — u trz y m y w a n ie zw ierząt: bucolica, n a zy w an a przez lud pastoritia — p a ste rstw o ; m eli- turgia, meliturgica lu b apiaria — pszczelarstw o. 5. Aquarum munera
— d a ry , dob ro d ziejstw a wód: halieutica — ry bołów stw o oraz ars navi- gandi, czyli nautica — żeglarstw o, um iejętn o ść p rz y d a tn a obyw atelom w czasie w ojny, p o trz e b n a zaś ziem ianom w czasie p o k o ju do sp ła w ia nia zboża w celach handlow ych.
K sięga p iąta — to zbiór w iadom ości o 15 u m iejętn o ściach m ech a
nicznych, czyli o sztukach, zdolnościach — artificia, dziś w p rz e w a ż a ją cej m ierze zw anych rzem iosłam i. Są one działalnością tw órczą, zajęcia
m i i usługam i, w y k o n y w an y m i pięciom a p alcam i ręki. N a ich czoło w y suw a się mechanica, sz tu k a p rak ty c zn a , ars artijicialium ■—- biegłość w rzem iosłach, prudentia, czyli d o k ład n a znajom ość, u m iejętność, biegłość.
Poza m echaniką, k tó ra stoi na n ajw y ższej, głów nej pozycji czynności p ro fesjo n aln y ch , fachow ych, scibilia m echaniczne, podobnie ja k gospodar
cze, ro zp a d a ją się na pięć poddziałów ze w zględu na rodzaj w y k o n y w a nego zajęcia, dzieła — opus; 1. Opus tectorum — k o n s tru k c ja stropów , dachów : architectonica, czyli architectura. 2. Opus ornamentorum — ozdabianie: latomica, lapidaria —- rzeźbiarstw o; zoographia, zoograpkica łu b ars pictoria — m ala rstw o , czyli sztu k a p rze d staw ia n ia p o d o bieństw a p rzedm iotów żyjących i nie żyjących 18; phrygiatica — h afciarstw o , ozda
bianie złotym h a fte m okryć o łta rz y w kościołach (um iejętność ta m oże rów nież należeć do n astępnego poddziału). 3. Opus vestimentorum — w y kon y w an ie odzieży, okryć: textrica — tk ac tw o ln u i w ełny, sz tu k a m e
chaniczna, ale p rze d e w szystkim ekonom iczna; vestiaria, vestiarica — odzież, kraw iectw o; scaenopaegica, scenofactoria — w y tw a rz a n ie nam io
tów , przem y sł ro zw ija n y zw łaszcza na u ż y te k w ojska. 4. Opus delecta- mentorum — w ykonyw anie dzieł służących p rzy jem ności, rozryw ce, za
18 Por. ros. zivopis'.
baw ię: chalcographia, chalcographica lub typographica 19 — d ru k arstw o ; bihliopaegia, bibliopaegica, bibliopaeica — in tro lig ato rstw o . 5. Opus in- strumentorum artificialium — sporządzanie w yrobów , ozdób rzem ieśln i
czych: aurgentearica — z lotnictw o; ferraria, ferratica — kow alstw o; lig- nifabrica — sto larstw o , przem y sł d rzew n y ; figulica — garn carstw o .
E ncyklopedia A. Sulcza, obejm u jąca ta k w iele n a u k i um iejętn o ści sp ełn iała zapew ne sw ą fu n k cję in fo rm a c y jn ą d la w spółczesnych u ż y tk o w ników . W dzisiejsizych czasach m oże rów nież odgryw ać pow ażną rolę historyczną, poniew aż je s t w ie rn y m odbiciem zain tereso w ań n aukow ych i czynności codziennych społeczeństw a polskiego X V II w ieku.
O poglądach na isto tę n a u k i i o św iatopoglądzie życiow ym a u to ra Orbisu św iadczą jed n a k przede w szystkim trz y n au k i: n r 1 teologia, n r 20 filozofia, pierw sza w śród n a u k scholastycznych, i n r 100 sophiologia.
P rz ed m io tu filozofii nie m ożna oznaczyć, poniew aż je s t zbiorem n a u k — aggregatio scientiarum, zbiorem ad ek w atn y m , m ów iącym w ró w n ej m ie rze o Bogu, p rzy ro d zie i człow ieku — Deus, natura et homo. Filozofia, n a u k a rzeczy boskich i ludzkich dzieli się na teo re ty c z n ą — s p e k u la ty w - ną, zw aną k ró tk o n a u k ą — scientia oraz n a p rak ty c zn ą , zw aną pruden- tia — um iejętn o ścią, spraw nością, biegłością. Z kolei filozofia te o re ty c z na — n a u k a dzieli się n a trz y części: m etafizy k ę, m a te m a ty k ę i fizykę;
filozofia p ra k ty c z n a — prudentia ro zw a rstw ia się też na trz y części:
etykę, ekonom ikę i p o lity k ę.
Słowo philosophia znaczy m iłość — charitas, amor oraz m ądrość — agnitio, sapientia. W skrócie więc a u to r Orbisu nazyw a filozofię po p ro s tu sapientia — sophios albo sophiologią — n a u k ą m ądrości; ta k ro zu m u ją c kładzie znak rów ności m iędzy filozofią n r 20 a sophiologią n r 100.
Sophiologia seu scientia scientiarum —- n a u k a m ądrości czyli n a u k a n a u k je s t połączeniem — cognitio te o rii i p ra k ty k i. Ta in te g ra c ja w p ły w a na określenie sophiologii jak o discentii, czyli nau k i, k tó re j m ożna jednocześ
nie nauczać i uczyć się. U lokow anie sophiologii n a o sta tn im m ie jsc u g ru p y u m iejętności m echanicznych stan o w i sprzeczność z zasadą podziału n a u k te j encyklopedii. D opiero zestaw ienie p ierw szej i o sta tn ie j w ty m dziele
ls P och o d zen ie słow a g reck ie i ła c iń sk ie: 1) chalkós, g r.= m ie d ź , brąz, m e tal, ru d a ; stą d chalcographia lu b calcographia—rycie, p isa n ie w m e talu , sz tu k a d r u k a rsk a , a rs ty p o g ra p h ic a ; 2) calco lu b ka lko , -are, -a vi, -a tu m , ła c .= m . in. w y ciskać, ’w y tła cz ać ; stą d calcatorium , - i i —.p ra sa , tło czn ia; chalco- albo calcographus, - i= d r u k a r z , ty p o g r a p h ic , im p resso r, „w yeziskacz” <1539 r.>; ch a lc o typ u s, - i —d r u k arz , ty p o g ra p h u s <1537 r.>; 3) ty p u s, -i, łac. z gr.= .m . in . odcisk z m odelu. — K o p a liń sk i W .: o.e. s. 130, 284; S łm u n ik ła cin y śre d n io w iec zn ej w Polsce. T. 2 W ro c ław 1959; S ło w n ik ła c iń sk o -p o lski. R ed. M. P lez ia T. 5 W a rsza w a 1979. W spółcześnie w jęz. poi., ang., fra n c., niem . ch a lc o g ra fia oznacza m iedziorytnic-tw o czyli sz tu k ę w y k o n y w a n ia m iedziorytów , — W ięckow ska H,, P lisz cz y ń sk a H .: P o d ręc zn y sło w n ik b ib lio teka rza . W arsza w a 1955.
nauki: teologii — n a u k i o Bogu oraz sophiologii — n a u k i m ądrości p r e cyzuje w p e łn i św iatopogląd a u to ra , spina całą księgę k la m rą barokow ą w jed n ą m yślow ą całość. Podobnie ja k sophiologia je s t kró lo w ą n a u k , ta k w edług credo naukow ego i religijnego A. Sulcza, Bóg je s t p a n em n a u k
— Deus scientiarum Dominus est. N a odw rocie k a r ty ty tu ło w e j a u to r Orbisu zaczyna księgę w e rsete m 5 z rozdziału 24 Izajasza: In doctrinis glorijicate Deum — w n au k a ch chw alcie Boga. K ończy zaś dzieło zw y
czajem sw oich czasów m aksym ą: ad majorem Dei gloridm... D. O. M.
[Deo Optimo Maxim o] om nia20 — w szystko.
R O D ZA J I T Y P EN C Y K LO PE D II
Istn ieje w iele podziałów encyklopedii, podobnie ja k i pozostałych w y daw n ictw in fo rm acy jn y ch , zw łaszcza bibliografii.
U w zględniając cechą n a jb a rd zie j rzu c a ją c ą się w oczy, objętość dzieła, należy zaliczyć Orbis do encyklopedii m ałych, poniew aż jej pięć ksiąg m ieści się w jed n y m tom ie 21.
Ze w zględu na przeznaczenie, biorąc pod uw agę g ru p y w iek u i in te le k tu a ln y poziom odbiorcy, jest encyklopedią o zasięgu jednocześnie n aukow ym i pow szechnym : część 1 — encyklopedia o n au k ach , d la uczo
ny ch i in telig en cji, re p re z e n tu je w ysoki poziom n au k o w e j a b stra k c ji, m oż
n a ją tak że zaliczyć do podręczników u n iw e rsy te ck ic h d ła stu d en tó w ; część 2 — kaznodziejska, p odająca p rz y k ła d y oraz re fle k sje n au k o w e i r e ligijne m a c h a ra k te r u n iw e rsa ln y jak o uzu p ełn ien ie w iedzy d la d orosłych na średnim poziom ie, a pośrednio, poprzez kazan ia i inne m ow y —• dla szerokiego ogółu społeczeństw a.
W edług m eto d y u k ła d u h aseł Orbis jest encyklopedią sy ste m aty c z ną; m ieści się w obrębie encyklopedii rzeczow ych, a nie fo rm aln y ch , a lfa betycznych.
N ajb a rd z ie j je d n a k zasadniczy d la encyklopedii je s t ich podział w e
d łu g zak resu m a te ria łu w n ich ujęteg o , czyli w e d łu g tre śc i: n a en cyklo
pedie ogólne i specjalne, szczegółowe. O biegow a d e fin ic ja u sta la , że en
cyklopedia ogólna u k a z u je całość w iedzy lu d zk ie j, m oże się w ięc po
chw alić p ełnym zak resem m a te ria łu . N iezależnie od sposobu u k ła d u h a seł ob ejm u je in fo rm acje m ery to ry c z n e, w y sn u te z tre śc i w szy stk ich m ożli
w ych istn ieją cy c h a k tu a ln ie n a u k i w iedzy p ra k ty c z n e j, a w ięc składa
20 N a w ięk szą ch w a łę Boga... B ogu N ajlep sz em u , N ajw ię k sz em u w szystko. P o r.
też pow iązan ie o sta tn ie g o sło w a m a k sy m y z ty tu łe m e n c y k lo p e d ii: z p ie rw sz y m w y ra z e m orb is i z n ajw a żn iejsz y m , g łów nym w y ra z e m — o m n i — scibile,
21 T a k są p rz y n a jm n ie j o p raw io n e eg z em p larze O rb isu w L u b lin ie : w B ib lio tece U n iw e rsy te c k ie j K U L oraz w W B P im . H . Ł opacińskiego.
się z w ielu dość szczegółow ych w iadom ości (tem atów , haseł) o p rzed m io tac h jed n o stkow ych i ogólnych. T em atam i in d y w id u aln y m i są nazw y w łasne osób i in sty tu c ji, pojęcia językoznaw cze zw iązane z k u ltu rą , np.
lite r a tu r a polska, nazw y geograficzne i topograficzne, nazw y w y d a rz eń h istorycznych. T em aty, h asła ogólne — to nazw y p rzedm iotów jed n a k o w ych, p o w ta rz a ln y c h , np. m uzeum , ptak i; nazw y form alne, np. czaso
pism o, encyklopedia i nazw y klasow e, czyli nazw y dziedzin w iedzy i działalności p ra k ty c z n e j, np. fizyka, h isto ria, d r u k a r s tw o 22 23. W prow a
dzony do encyklopedii, najczęściej alfab ety czn ej, te m a t klasow y a u to r c h a ra k te ry z u je podając w iadom ości z teo rii d an ej n a u k i lu b u m ie ję t
ności: d efinicję, p rzedm iot, m etody, klasy fik acje, h isto rię i n ajw ażniejsze p ro b lem y badaw cze.
E ncyklopedie specjalne różnią się od ogólnych n iep ełn y m zakresem m a te ria łu : a n a lizu ją bow iem b ardziej szczegółowo w y b ra n y ja k gdyby z encyklopedii ogólnej zbiór haseł n a d a n y te m a t lu b n aw et ty lk o jedno hasło — tem a t. N ajczęściej p o w sta ją encyklopedie specjalne, k tó ry c h p od
sta w ą tem a ty c z n ą są h a sła przedm iotow e i fo rm aln e encyklopedii ogól
n e j. W śród nich poczesne m iejsce z a jm u ją encyklopedie jed n e j d zie
d zin y w iedzy lu b n a u k i czy zbioru n a u k pok rew n y ch , ja k encyklopedia m a te m a ty k i, w zględnie n a u k m atem aty czn o -p rzy ro d n iczy ch . Tego ty p u encyklopedia n a u k i, nauk, w układzie sy stem aty czn y m bądź a lfa b ety c z ny m zaw iera szeroki zasób k o n k retn y c h in fo rm acji m ery to ry c z n y ch . W p rz y p a d k u jed n ak , gdy encyklopedia specjaln a rozszerza, m ów iąc po g lą
dowo, hasło łu b h asła klasow e encyklopedii ogólnej, zasługuje n a m iano encyklopedii o nauce, nau k ach . T en ty p encyklopedii zw raca uw agę na zagadnienia teo rety czn e, a b stra k c y jn e p rz y opisie jed n e j czy w ięcej nauk.
W śród w ielu k lasy fik a c ji rodzajów encyklopedii istn ieje zatem ich podział w edług sposobu u jęcia n a u k i lub n au k . W k rę g u w szy stk ich e n cyklopedii p rze w aż a ją k o n k retn e , k tó re z a w ierają zbiory fak tó w —-
„p rzed m io tó w ” n au k o w y c h i p rak ty c zn y c h . N ależą do n ic h encyklopedie u ję te m e ry to ry c z n ie : ogólne i p raw ie w szystkie sp ecjaln e łącznie z en cyklopediam i n au k i, n a u k . Je d y n ie encyklopedia o nauce, n au k a ch w u ję ciu teo re ty c z n y m , k tó ra p rze d staw ia ogólne zasady n a u k i gru p o w an ia zjaw isk stanow i ty p encyklopedii a b stra k c y jn e j — naukoznaw czej, m e ta - n au k o w ej 2S.
Orbis A. S ułcza w pierw szej części hasłow ej ty lk o pozornie m a zakres pełn y , d o tyczący w szy stk ich n au k , ja k w encyklopedii ogólnej. W rzeczy
w istości różni się od niej sposobem u jęcia ty c h nauk. A u to r zw raca bo
22 Ć w iekow a J.: O pracow anie p rze d m io to w e p iśm ie n n ic tw a . P ro b le m y te o re
ty c zn e i m eto d y czn e. W a rsz a w a 1974 s. 49—58,
23 C h m ie lo w sk i] P ,: E n cy klo p e d ya . W : W E P I T. 19 W a rsza w a 1897 s. 336.
w iem uw agę ty lk o na ich stro n ę teo rety czn ą, m eta n au k o w ą p rze rz u ca jąc nieco fak tó w k o n k retn y c h do części d ru g ie j haseł. E ncyklopedia A. S u l- eza jest rozbudow anym system em k lasy fik a c y jn y m n auk, podobnie ja k sy stem y opracow ane przez F ran ciszk a Bacona czy G o ttfry d a W ilhelm a L eibniza, a w późniejszych w iekach — A u g u sta C om te’a i H e rb e rta S p e n cera 24. Na korzyść je d n a k skrom nego a u to ra — fra n c isz k a n in a trz e b a dodać, że jego dzieło w p o ró w n an iu z szerokim i w y k ła d a m i te o rii n a u k kory feu szy filozofii jest w łaściw ą, skondensow aną encyklopedią, w k tó re j w szystkie in form acje, uporządkow ane w z w a rty m szyku haseł, p o zycji i określeń, m ogą być łatw o i szybko odnalezione p rzez c z y te l
nika.
J e st zatem Orbis A. Sułcza jako encyklopedia o n au k a ch rzadkim w Polsce okazem encyklopedii sp ecjaln ej: naukoznaw czej, a b stra k c y jn e j, k tó rą zrodził W iek S ystem ów 25, b o g aty w p rz e ja w y m y śli teo re ty c z n e j okres b aroku.
24 Ibid.
25 Ż bik o w sk a-M ig o ń A.: K ie r u n k i roztooju n a u k i. P rze w o d n ik m eto d y czn y... dla stu d e n tó w b ib lio te k o zn a w s tw a i in fo rm a c ji n a u k o w e j. W ro cław 1980 s. 16.
