B I U L E T Y N "
B ib lio t e k i U niw ersytetu M a rli C u rie-S kłodow akiej
w L u b lin ie
Hok Y Io Ni* 3 IIIo K w a r ta ł 1958 r
TT nabytkach n a szej b i b l i o t e k i w roku 1958 wśród ręk o
pisów z n a la z ł s ię skromny poszyty 2 2 ,8 x 19 o 29 k artaoh pa~
p i e r owych ze znakiem wodnym wskazującym na je g o obce, ch ociaż n ie zid en tyfik ow an e pochodzenie 0 T y tu ł pełny wiej oczny na pierw=
s z e j k a rc ie brzm i: "Dane o ziem i s p a l i s t e j p r z e z J 0N 0JEC Pana Grafa Józefa Mniszcha S ta ro s tę Sanockiego 1 CoT.legę Towarzys
twa Ekonomicznego Berneńskiego, przy zasiadan iu w tymże Towa
r z y s t w ie , Na p o ls k i ię z y k przetłum aczone” .
Rękopis spisany je s t na 52 s tro n ic a c h pismem charakte
rystycznym dla przełomu X 7 I I I i XIX wieku. Betę w ygłoszen ia r e fe r a t u pozw alają z grubsza u s t a lić pewne dane wymienione w te k ś c ie p rzez au tora , I tak n a jp ierw : "JMCP„Henryk /Sari G o t t fr ie d / Hagen K o lle g a Towarzystwa L ek a rsk iego K ró le w ie c k ie g o ” /s ,15, 25*=27/o Kagen b y ł lekarzem i aptekarzem krÓle=*
wieckim , b y ł t e ż dyrektorem ogrodu b ota n iczn ego, autorem 2 -to = mowej pracy "Preussens P fle n z e n ” wydanej w Królewou 1818 r „ Zmarł 2„marca 1029 r , w Królewcu jako p ro fe s o r chemii i f iz y = k i ta m tejszego u n iw ersytetu .
Ponieważ au tor ok reśla Ilagena w cytowanym w yżej zdaniu
ł
w sposób wskazujący, l ż b y ło t o je s z o z e za ż y c ia Ilagena, datą i krańcową oznaczającą ozas w ygłoszen ia r e fe r a t u p rz e z Mnlsehha w B ernie szwajcarskim może być rok 1829 jako rok śm ierci
Hagene.
B liż s z y c h , jednak danyoh odnośnie daty r e fe r a t u dostarcza wzmianka w te k ś c ie /s„33/ przy omawianiu gospodarczyoh
stron dobywania "zie m i e p a liB t e j” w H o la n d ii, Autor p is z e :
"C ło na ten towar nałożone wnosi o o roczn ie do skarbu R z p li- t e j ośmkroć s to ty s ię c y z ło ty c h olen d ersk lo h . Handel ten
daleko by b y ł z n a c z n ie js z y , gdyby ma R egen cie pewnych nie naznaczyła g ra n ic ” .
Ponieważ Republika Batawska powstała w s ty cz n iu 1795 r . a nowe k ró lestw o h o len d ersk ie z o s t a ło utworzone p rz e z
Napoleona w oeju 1806 r . , zatem zgodnie z cytowanym o k r e ś le niem czas w ygłoszen ia r e fe r a t u przypada na d z i e s i ę c i o le c i e między latam i 1795 a 1806.
Szczegółów b liż s z y c h o J ó z e fie T-Tniszchu n ie udało s ię uzyskać, wiadomo Jedynie z ręk op isu , że p o s ia d a ł t y t u ł s ta r o s ty sanockiego. N ie wiadomo jednak czy t y t u ł ów p o zo sta ł mu je s z c z e sprzed p ierw szego ro zb io ru czy t e ż nadany mu zos
t a ł już p rz e z rząu a u s t r ia c k i. P r z y c h y lić s ię n a leży r a c z e j do p ie rw s z e j ew en tu aln ości. Nówczas a u to r, o i l e byłby mia
nowany tuż przed pierwezym rozbiorem mając wtedy około 30 l a t , miałby około roku 1800 przynajm niej 60 l a t . T7 dobie emi
g r a c j i p orozb lo ro w ej mógł to być r z e c z y w iś c ie o s ta tn i z okre
su R z e c z y p o s p o lite j s ta ro s ta san ock i. 0 i l e Jednak t y t u ł s ta r o s t y sanockiego J ó z e f Kniszech otrzym ał d o p ie ro od rządu au
s t r ia c k ie g o , może około 1790 roku, mógł mleć w momencie wygła- szania r e fe r a t u berneńskiego ok. 40 l a t .
Przyczyną w ygłoszenia r e fe r a t u była chęć zapoznania s ię z tym tematem członków Towarzystwa Ekonomloznego Berneńskie
go zainteresow anych poszukiwaniem środków opałowych dla swo
je g o kraju /a,3/,
Autor podaje o k re ś le n ie «a itm i a p e l i a t t j ” /s*4«5/# mówiąc, że są t o ” b r y ły d a r n ls te , t ł u s t e , smolne, złożon e z ziem i kle«
jo w a te j 1 g i b k i e j , d a ją c e j s ię r ó ż n ie zażyó, k tóra prócz te g o j e s t w ilg o tn a , przeplatana korzeniem, iło w a ta , w łóknista a po wysuszeniu ogień przyjm ująca i do p a len ia zdatna” .
W p r z y p is ie do tego o k re ś le n ia podaje au tor nazwy używa- ne dla oznaczenia te g o m inerału w innych, k ra ja c h ; Francuską
“ to u rb e ", holenderską "tu rf**, duńskie “ D a r rie , D arrinck, Dar- r i $ o r f “ , niem ieckie “Sumpferde, W u rzelerde, Torftaoor, ITasen-
t o r f , T o r fe r d e " .
Autor ok reśla go w polskim języku nazwą “ ziem i s p a lls t e j t a j o s p a la ją c e j s i ę . Fazwa ta jednak n ie p r z y ję ła s ię i już wcześnie - może nawet tuż po w ygłoszeniu r e fe r a t u - ręką ja
kiegoś c z y te ln ik a , a nie wykluczone, że i samego au tora, z a p l- sano np m arginesie rękopisu następującą uwagę: “U nas w P o ls z czę m inerał ten nazwać s ię w ła ściw ie może ziem ia s p a lte ta a l bo ziem ia na o p a ł, i tak nazywa ją pan T r o t z w Dykcjonarzu swolmo J e ż e li zaś chcemy być bardzo skrupulatnymi w d ob iera niu słdw p o ls k ic h , moglibyśmy m inerał ten w yśm ienicie nazwać
I
turba a lb o tu r fa tym b e z p ie c z n ie j, że rzeczom u nas nowym nowe nazwiska są przyznane
W t e j p ie rw s ze j pracy p o ls k ie j o t o r f i e autor p rzed sta w ił członkom berneńskiego Towarzystwa Ekonomicznego w szyst
k ie znane wówczas je g o gatu n k i. P od a ł do czego i g d z ie one s łu żą . W yłożył o b szern ie, g d z ie s ię go w Europie dobywa nie pom ijając przy tym ani S z w a jc a r ii ani P o ls k i. "W P olszczę na w ie lu bardzo a le js c a c h niezawodnie rćżne gatunki ziem i
s p a l l s t e j zn a jd u ją / ię podług r e l a c j i X.Rząc7.yrfskiego je z u it y ; a le w samych P ru siech P o ls k ic h zażywają j e j ; kopią ją nieda
le k o Gdańska i Malborga acz na innych m iejscach dla o szczę
dzenia lasów zażywać by j e j pow inni“ ./ s o l0-11/ ^
Ponieważ au tor o p ie r a ł s i ę przew ażnie na lit e r a t u r z e n ie m ie o k ie j, znany mu b y ł memoriał wspomnianego wyżej Ilagena
* Królewca o t o r f i e /s.15/, t o te ż n a jp e łn ie j w r e f e r a c i e w y s tą p iło zagadn ien ie d zie jó w dobywania t o r fu , l o k a l i z a c j i
z łó ż t o r fu 1 rozpoznawania ic h w te r e n ie w ła śn ie w o d n iesie-\
nlu do N iem iec. Szeroko omówił au tor powstawanie z łó ż t o r fu i ich re g e n e ra c ję / s .18-28/ oraz składowe c z ę ś c i. t e g o mine
ra łUo
Natom iast, j e ż e l i chodzi o technikę dobywania to r fu
Mniszeoh op isu ją c Ją op a rł s ię przew ażnie na doświadczeniach Holendrów /s *28-38/. Mówiąc o t o r f i e w Tow arzystw ie Ekonomie z nym n ie pominął zagadnienia dochodowośoi p ły n ą c e j z te g o su
rowca, podając /s.33/ H e skarb h olen d ersk i ro c z n ie otrzymu
je z te g o ty tu łu .
In te re s u ją c o o p is a ł t e ż autor zastosowanie t o r fu w y lio z a -
§
ją c c a ły s z e r e g in s t y t u c ji używających go w H o la n d ii, Danii I
i Niemczech do op a la n ia , p od k reśla ją c mocno używanie go rów
n ie ż w ogrod n ictw ie i r o ln ic t w ie dla poprawy ja k o ś o l g le b y , jak rów n ież w budownictwie jako tworzywa budowlanego / s.38-41 46-52/.
C harakterystyczne je s t p o d e jś c ie autora do zagadnienia z a le s ie n ia . Uważał on la s y za szkodliw e dla czło w ie k a , gdyż z nich "wapory zimne i n ie zd ro w o .. , na p o b lis k ie równiny r o z c ią g a ją s i ę " 1 d la te g o wysuwa p r o je k t , by zastęp u jąc t o r fem ifrzewo opałowe usunąć przynajm niej połowę lasów zamienia
ją c te obszary na r o ln ic z o uprawne /s.39-40/.
Opisawszy je s z c z e użytkowanie gruntów po wybraniu t o r fu z ziem i oraz zastosowanie p op iołu pow stałego ze spalonego to r fu /s.42-46/, autor zachęca Szwajcarów do zastosowania
«
u s ie b ie teg o środka opałowego uważająo, że n ie p o c zy ta ją
mu teg o co Im podał "za r z e c z mniej godną a t t e n c j l 1 uwagi” ,,
Omówiony ręk o p is wart je a t zain teresow an ia s i ę nim za
równo ze względu na tred ć jak i na t o # Se r e fe r o w a ł r z e c z o t o r f i e , mało znanym naówozas p a liw ie , P ola k - w S z w a jc a r ii, p r z e d s ta w ic ie l k ra ju , k tóry dwieSo u t r a c ił wolnodtf a pod w zg lę
dem gospodarczym pozostaw ał daleko w t y l e pozo S zw a jca rią - w kraju cieszącym s ię w olnodcią i dobrobytem.
1 /
R ząezyiiskl G a b r ie l: H is t o r ia n a tu ra lłs ou riosa Regnl P o lo - niae e t Bilagni Ducat us L itu a n la e eorumque prow i no larum
in t r a c t s tus XX d iw ls a . Sandomierz 1721, t . 2 . : Actuarlum h ls t o r la e n a tu r a lłs , wyd.1742. Rzączyńskl zmarł w Gd a li
sku 1747 r .
S tefa n W ojoiechowskl
