III. Z życia naukowego
DOI: 10.17951/et.2015.27.257
Dorota Piekarczyk, Joanna Szadura
Sylwetka naukowa
Profesora Jerzego Bartmińskiego
Kruhel Mały – obecnie dzielnica Przemyśla – do 2010 roku był wsią położoną na obrzeżach tego miasta. Według spisu ludności z roku 1939, w Kruhelu Małym mieszkało 800 osób (575 Polaków, 220 Ukraińców i 5 Żydów). W takim właśnie miejscu 19 września 1939 roku urodził się Jerzy Bartmiński. I to właśnie w takim miejscu ukonstytuował się sposób widzenia świata przyszłego etnolingwisty. Stąd, od Kruhela, roztacza się Jego perspektywa interpretacji otaczającej rzeczywistości, bo kruh – a od tego słowa wywodzona jest nazwa miejscowości – to w języku ukraińskim ‘koło, okrąg’.
Rozbudzone w młodości zainteresowania zadecydowały o tym, że Jerzy Bart- miński podjął studia polonistyczne (1956–1961). Wybierając Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, nie przypuszczał pewnie, że zwiąże z nim swoją przyszłą ka- rierę naukową. A rozpoczął ją bardzo wcześnie: już w czasach studenckich był przewodniczącym Studenckiego Koła Naukowego Językoznawców i współzałoży- cielem ogólnopolskiego czasopisma „Językoznawca” (później, już jako pracownik UMCS, był opiekunem pisma i koła) a także współorganizatorem studenckiego zjazdu naukowego w Lublinie w 1961 roku. Jego badania naukowe zostały doce- nione już wtedy – za pracę o metaforyce wierszy Awangardy Krakowskiej otrzy- mał I nagrodę na Ogólnopolskim Zjeździe Polonistów we Wrocławiu (1960), został także laureatem II nagrody na Zjeździe Językoznawców w Poznaniu (1961). Pracę magisterską przygotowaną pod kierunkiem prof. dr. hab. Pawła Smoczyńskiego na temat sposobów wykorzystywania gwary w twórczości Adolfa Dygasińskiego obronił w roku 1961.
Bezpośrednio po ukończeniu studiów został zatrudniony w Zakładzie Języka Polskiego UMCS, kierowanym przez swego przyszłego promotora, prof. dr hab.
Leona Kaczmarka. Doktorat O języku folkloru został opublikowany w Ossolineum (1973) i uzyskał wysokie oceny w kraju i za granicą.
Zainteresowanie dialektologią, zagadnieniami stylu i językiem folkloru stano- wiło podstawę intensywnej współpracy, jaką nawiązał ze środowiskiem warszaw- skim (z pracownikami Instytutu Badań Literackich PAN: z prof. dr hab. Marią Renatą Mayenową, z Anną Wierzbicką, Andrzejem Bogusławskim, Teresą Do- brzyńską) i wrocławskim (uczestniczył w spotkaniach z udziałem prof. dr. hab.
Czesława Hernasa, Rocha Sulimy, Doroty Simonides, Włodzimierza Pawluczuka, Jolanty Ługowskiej). Owocem doświadczeń z tych lat jest rozprawa habilitacyjna
O derywacji stylistycznej. Gwara w funkcji języka artystycznego (1977), zawiera- jąca semiotyczną koncepcję stylu jako struktury znakowej, komunikującej swoiste dla stylów wartości za pośrednictwem rozpoznawalnego zespołu eksponentów.
W tym też czasie jako pracownik Zakładu Języka Polskiego UMCS uczestniczył w gromadzeniu materiałów dialektologicznych i folklorystycznych Lubelszczyzny, które dały początek archiwum etnolingwistycznemu, obecnie jednemu z najbogat- szych w Polsce.
Od roku 1976 Jerzy Bartmiński w ramach problemu węzłowego „Polska kul- tura narodowa, jej tendencje rozwojowe i percepcja” podjął prace nad słownikiem języka folkloru. Efekt tych prac – zeszyt próbny Słownika ludowych stereotypów językowych – ukazał się w 1980 roku. Sam słownik, którego autorem koncepcji i re- daktorem jest Profesor Bartmiński, zaczął ukazywać się jako Słownik stereotypów i symboli ludowych od 1996 roku.
W latach 1976–1990 Jerzy Bartmiński, uczestnicząc w pracach nad proble- mem „Polska kultura narodowa. . . ”, jako koordynator działu tematycznego „Język w kulturze”, zorganizował ogólnopolskie konwersatorium „Język a kultura”. Stało się ono środowiskiem opiniotwórczym dla 16 zespołów językoznawczych. Do dziś w ramach konwersatorium odbywają się regularnie spotkania, a wyniki prac są publikowane w ramach dwu serii – lubelskiej „czerwonej” i wrocławskiej „białej”, zatytułowanej „Język a kultura”.
Profesor był inicjatorem wielu dyskusji o charakterze teoretycznym i metodolo- gicznym. Pod jego redakcją (lub przy jego współredakcji) w ramach tzw. „czerwonej serii” IFP UMCS ukazały się: Pojęcie derywacji w lingwistyce (1981); Konotacja (1988); Językowy obraz świata (1990, wyd. 2. popr. 1999, 2004), O definicjach i de- finiowaniu (współred. R. Tokarski, 1993); Nazwy wartości. Studia semantyczne 1 (współred. M. Mazurkiewicz-Brzozowska, 1993); Profilowanie w języku i w tekście (współred. R. Tokarski, 1998); Tekst – Problemy teoretyczne i Tekst – Analizy i in- terpretacje (współred. B. Boniecka, 1998); Język polski jako przedmiot dydaktyki uniwersyteckiej (współred. M. Karwatowska, 2000); Język w kręgu wartości. Studia semantyczne (2003); Punkt widzenia w języku i w kulturze (2004) i Punkt widze- nia w tekście i w dyskursie (współred. S. Niebrzegowska-Bartmińska, R. Nycz, 2004); Bariery i pomosty w komunikacji językowej Polaków (współred. U. Ma- jer-Baranowska, 2005); Podmiot w języku i kulturze (współred. A. Pajdzińska, 2008); Wartości w językowo-kulturowym obrazie świata Słowian i ich sąsiadów I (współred. M. Abramowicz, I. Bielińska-Gardziel, 2012), Wartości w językowo-kul- turowym obrazie świata Słowian i ich sąsiadów (współred. I. Bielińska-Gardziel, S. Niebrzegowska-Bartmińska, 2013). Równolegle zainicjował wydawanie podob- nych tomów we Wrocławiu, gdzie najpierw ukazał się zbiór pokonferencyjny Tekst ustny – text oral (współred. M. Abramowicz, 1986), a następnie tomy z „białej serii” pod nazwą „Język a kultura”. Tu współredagował: t. 1. Podstawowe pojęcia i problemy (współred. J. Anusiewicz, 1988, wznowienie 1991); t. 2. Zagadnienia leksykalne i aksjologiczne (współred. J. Puzynina, 1989, wznowienie 1991); t. 4.
Funkcje języka i wypowiedzi (współred. R. Grzegorczykowa, 1991); t. 12. Stereo- typ jako przedmiot lingwistyki. Teoria, metodologia, analizy empiryczne (współred.
J. Anusiewicz, 1998).
Od roku 1985 Jerzy Bartmiński aktywnie uczestniczył w przygotowaniu kon- cepcji Encyklopedii kultury polskiej XX wieku i przygotował w jej ramach tom II pt.
Współczesny język polski, wydany we Wrocławiu w roku 1993. Drugie, rozszerzone wydanie, ukazało się w Lublinie w Wydawnictwie UMCS i otrzymało główną na- grodę na Krajowych Targach Książki „Atena” w Warszawie jako najlepsza książka akademicka roku. Do roku 2014 tom doczekał się sześciu wydań.
Od 1988 roku pod redakcją i z inicjatywy Profesora Bartmińskiego zaczęła uka- zywać się „Etnolingwistyka” (dotąd ukazało się 27 numerów tego rocznika) – pismo poświęcone pierwotnie dyskutowaniu kwestii teoretycznych, publikowaniu nowych materiałów ludoznawczych, prezentacji nowych publikacji i szukaniu formuły re- dakcyjnej dla zamierzonego słownika etnolingwistycznego. Od roku 2003 Profesor powołał do życia dwie komisje etnolingwistyczne: przy Komitecie Językoznawstwa PAN oraz przy Międzynarodowym Komitecie Slawistów. Organem wydawniczym obu stał się rocznik „Etnolingwistyka”, wydawany ze środków Wydziału Humani- stycznego UMCS.
Z inicjatywy Profesora Jerzego Bartmińskiego w 2003 roku zostało utworzone międzynarodowe konwersatorium EUROJOS (afiliowane najpierw przy OBTA, a od 2009 przy Instytucie Slawistyki PAN), które skupia aktualnie ponad 100 osób z 14 krajów; w jego ramach prowadzone są porównawcze badania nad wybranymi pojęciami aksjologicznymi.
∗ ∗ ∗
Zakres badań Profesora Bartmińskiego obejmuje wiele dziedzin językoznaw- czych, przede wszystkim jednak etnolingwistykę, aksjologię, stylistykę i tekstolo- gię. Choć zainteresowania te wydają się wielokierunkowe, mają jeden zasadniczy punkt wspólny. Łączy je orientacja na relację „ język–kultura”. Najpierw relacja ta była badana na materiale gwar, folkloru i kultury ludowej, następnie poszerzona na cały język ogólnonarodowy polski i kulturę polską, a w ostatnich latach także na inne języki i kultury narodowe.
W nurcie etnolingwistycznym sytuowała się już rozprawa O języku folkloru (1973). Kilka lat później ukazała się książka Jerzego Bartmińskiego i Jana Mazura Teksty gwarowe z Lubelszczyzny (1978). Rok 1977 przyniósł jego pracę: O dery- wacji stylistycznej. Gwara ludowa w funkcji interdialektu poetyckiego, a 1990 – książkę Folklor – język – poetyka. Ukazały się również liczne prace Pana Profesora poświęcone kolędom, w tym: Kolędowanie na Lubelszczyźnie, (współred. Cz. Her- nas, 1986), Kolędy polskie (współoprac. R. Sulima, 1991), Polskie kolędy ludowe.
Antologia (2002).
W roku 1976 Profesor Bartmiński podjął prace nad słownikiem języka folkloru, które zaowocowały zeszytem próbnym: Słownik ludowych stereotypów językowych (1980). W trakcie dalszych prac zmieniła się jednak formuła tego opracowania.
Opis języka folkloru zmienił się na opis stereotypów, postanowiono oprzeć go na szerokiej bazie materiałowej (pieśniowej, prozatorskiej oraz na zapisach wierzeń i zachowań) i zdecydowano, że słownik będzie miał charakter etnolingwistyczny.
Zmiany sygnalizował nowy tytuł: Słownik stereotypów i symboli ludowych. Ca-
łość zaplanowano na siedem tomów, ułożonych tematycznie w porządku biblijnego stwarzania świata: I. Kosmos; II. Rośliny; III. Zwierzęta; IV. Człowiek ; V. Społe- czeństwo; VI. Religia i demonologia, VII. Czas, przestrzeń, miary i kolory. Dotąd ukazały się cztery części tomu Kosmos, cz. 1: Niebo, światła niebieskie, ogień, ka- mienie (1996), cz. 2: Ziemia, woda, podziemie (1999), cz. 3: Meteorologia i cz.
4: Świat, światło, metale (2012). W założeniu Profesora Bartmińskiego – pomy- słodawcy i redaktora całości – słownik ma przynieść rekonstrukcję tradycyjnego obrazu świata i człowieka, utrwalonego w polskiej kulturze ludowej.
Zaplanowany na ogromną skalę i realizowany konsekwentnie słownik spotkał się z bardzo dobrym przyjęciem. Roch Sulima pisał: „Mamy oto tom pierwszy słow- nika, jakiego w Polsce nie było, trudno znaleźć podobny także w Europie i świecie”
(„Regiony” 1997, nr 3). Swietłana Tołstojowa podkreślała, że „praca nad słowni- kiem dała potężny impuls dla badań na pograniczu językoznawstwa, folklorystyki, etnografii, kulturologii i zaowocowała rozwojem nowej dyscypliny naukowej – etno- lingwistyki, a zespół pod kierunkiem J. Bartmińskiego stał się teoretycznym, me- todycznym i organizacyjnym centrum tego nader twórczego kierunku naukowego w Polsce. [. . . ] Jak dotąd żadna ze słowiańskich tradycji etnokulturowych nie do- czekała się podobnego, syntetycznego opracowania” („Živaja Starina” 1997, nr 4).
Przygotowanie nowego typu słownika wymagało przedyskutowania i rozwiąza- nia licznych kwestii metodologicznych i teoretycznych. Forum, na którym toczyła się dyskusja, został rocznik „Etnolingwistyka” (od 1988). Od numeru 8. zmieniała się nieco problematyka pisma – przedmiotem zainteresowania stał się język we wszystkich jego odmianach i jego relacje z kulturą, człowiekiem i społeczeństwem.
Publikowane artykuły i studia porównawcze ukazywały szeroki zasięg zjawisk ję- zykowo-kulturowych. Nowa seria nosiła podtytuł „Problemy Języka i Kultury”.
Rok 2011 przyniósł Lubelskie – czwartą część serii Polska pieśń i muzyka lu- dowa. Źródła i materiały, wydawanej pod auspicjami Instytutu Sztuki PAN. Opra- cowany zbiorowo pod kierownictwem Profesora Jerzego Bartmińskiego przez lubel- skich folklorystów, etnolingwistów i etnomuzykologów tom liczy sześć części: (I) Pieśni i obrzędy doroczne, (II) Pieśni i obrzędy rodzinne, (III) Pieśni i teksty sy- tuacyjne, (IV) Pieśni powszechne, (V) Pieśni stanowe i zawodowe, (VI) Muzyka instrumentalna – instrumentarium – wykonawcy – repertuar. Tom jest wynikiem przeszło 50-letnich prac zbierackich, prowadzonych przez lubelskich folklorystów.
W tomie znalazły się teksty dawne (kolędy, pieśni weselne, ballady), jak i nowe (przyśpiewki, kolędy stanu wojennego, pieśni o papieżu). Jest to najobszerniejsza monografia poświęcona tradycyjnej kulturze naszego regionu.
Kierowany przez Profesora Bartmińskiego zespół etnolingwistyczny podjął współpracę z licznymi ośrodkami naukowymi i indywidualnymi badaczami z kraju i zagranicy: z Rosji, Ukrainy, Białorusi, Bułgarii, Niemiec, Austrii, Serbii, Czech, Słowacji, także z Anglii, Francji, USA. Szczególnie ważne stały się kontakty z etno- lingwistami moskiewskimi z kręgu Nikity Iljicza Tołstoja i Swietłany Tołstojowej, którzy opracowali i wydali monumentalny słownik etnolingwistyczny Slavjanskie drevnosti (t. 1–5: 1995–2012).
Wyznaczone przez Profesora Bartmińskiego kierunki badań, wypracowana w toku lat metodologia badawcza, publikowane analizy nosiły charakterystyczny
rys, który mocno wyróżniał prace zespołu etnolingwistycznego. Nic zatem dziw- nego, że językoznawcy, zwłaszcza z ośrodków zagranicznych, zaczęli mówić o „lu- belskiej szkole etnolingwistycznej”. Po raz pierwszy formuła „lubelska szkoła etno- lingwistyczna” została użyta przez Jörga Zinkena w roku 2004. Stosują ją liczni badacze opisujący dokonania zespołu, m.in.: Swietłana Tołstojowa, Henryk Duda, Lidia Nepop.
Od roku 2003 lubelskie prace etnolingwistyczne są prowadzone w ramach szer- szej „sieci”, której centrum tworzą dwie komisje etnolingwistyczne: jedna krajowa w Komitecie Językoznawstwa PAN (obecnie Sekcja Etnolingwistyczna), druga – przy Międzynarodowym Komitecie Slawistów oraz międzynarodowe konwersato- rium EUROJOS. W ramach realizowanego przez ten zespół projektu „Językowo- -kulturowy obraz świata Słowian na tle porównawczym”, stosując uzgodnioną metodologię i przyjmując wspólne założenia teoretyczne, opracowywane są para- lelne opisy wybranych konceptów, takich jak: dom, Europa, wolność, praca, honor.
Innym przedsięwzięciem badawczym, w które zaangażował się kierowany przez Profesora Bartmińskiego zespół etnolingwistyczny, jest Atlas etnolingwistyczny Po- buża. Ma on objąć tereny Białorusi, Ukrainy i Polski w granicach Euroregionu Bug.
W nurcie aksjologicznym mieści się m.in. Polski słownik aksjologiczny. Projekt słownika powstał jeszcze w latach 80. XX wieku. Jego celem jest odtworzenie na ba- zie językowej treści ideowych, które animowały polskie życie społeczne, kulturalne i polityczne ostatnich dwu stuleci, rekonstrukcja polskiego świata wartości. Opra- cowanie to ma objąć nazwy: wartości moralnych i estetycznych, postaw ogólnoludz- kich, stanów i sytuacji społecznych, zachowań indywidualnych i zbiorowych, zbio- rowości ludzkich, instytucji politycznych, społecznych i kulturowych, osób i rzeczy, które są nosicielami wartości itp. Dotychczas opublikowano tomy: Nazwy wartości.
Studia leksykalno-semantyczne I, (współred. M. Mazurkiewicz-Brzozowska, 1993), Pojęcie ojczyzny w językach europejskich (1993); Język w kręgu wartości. Studia lingwistyczne (2003) oraz raport z badań ankietowych Język. Wartości. Polityka.
Zmiany rozumienia nazw wartości w okresie transformacji ustrojowej w Polsce.
Raport z badań empirycznych (2006).
Zainteresowania Profesora i związanego z nim zespołu lubelskich etnolingwi- stów objęły również krąg problemów tekstologicznych i stylistycznych. W tym nur- cie znalazły się: teoria tekstu, wzorce tekstów ustnych, deskryptorowa systematyka tekstów folkloru; zagadnienia systematyki gatunków potocznych i ludowych, od- miany i style języka (odmiana ustna, styl potoczny, interdialekt poetycki), styliza- cja (archaizmy i dialektyzmy), gatunki tekstu (jak: kolędy, przepowiednie, sennik, zamówienie, bajka).
Sytuujące się w tym obszarze badawczym prace Jerzego Bartmińskiego inte- grują wiedzę filologiczną. Przyjęcie koncepcji tekstu jako makroznaku pozwoliło włączyć tekst do systemowego opisu języka. Znalazło to praktyczne zastosowa- nie w opracowanej przy Jego udziale nowej podstawie programowej dla przed- miotu „ język polski” w edukacji szkolnej. Całościowy opis problematyki tekstolo- gicznej znalazł się w podręczniku uniwersyteckim Tekstologia (2009) napisanym wspólnie ze Stanisławą Niebrzegowską-Bartmińską. W zaproponowanym ujęciu
tekstologia stała się nauką interdyscyplinarną, integrującą językoznawstwo i litera- turoznawstwo.
Nie sposób w tym miejscu omówić całego dorobku Pana Profesora, ani nawet choćby wymienić wszystkich jego prac. Profesor Bartmiński jest bowiem autorem ponad 600 tekstów naukowych (książek, artykułów, recenzji, haseł słownikowych).
O randze Jego badań w skali europejskiej świadczą wymownie wydane w wy- dawnictwach zagranicznych książki: po rosyjsku – Jazykovoj obraz mira: očerki po ètnolingvistike (Moskwa 2005), po angielsku – Aspects of Cognitive Ethnolingu- istics (Londyn 2009) oraz po serbsku – Jezik – slika – svet (Belgrad 2011). Jego artykuły są znane w Polsce i za granicą, były tłumaczone – nie tylko na język ro- syjski, angielski i serbski – też na francuski, niemiecki, czeski, ukraiński, białoruski i litewski.
Profesor Jerzy Bartmiński jest uznanym specjalistą, dlatego wielokrotnie wy- stępował w roli eksperta w panelach publicystycznych i naukowych, opiniował projekty naukowe, był recenzentem w ponad 30 przewodach doktorskich, 30 habi- litacyjnych, w kilkunastu przewodach habilitacyjnych i profesorskich. Był promo- torem dwóch doktoratów honorowych (Nikity I. Tołstoja i Anny Wierzbickiej).
Pod jego kierunkiem powstało prawie 300 prac magisterskich oraz 23 doktor- skie. Opiniował dla MNiSW uprawnienia instytutów i wydziałów uniwersyteckich do przeprowadzania przewodów doktorskich i habilitacyjnych. Zasiadał i aktu- alnie zasiada w licznych komitetach naukowych i kolegiach redakcyjnych, m.in.
jako przewodniczący Komisji Etnolingwistycznej przy Międzynarodowym Komi- tecie Slawistów (powołanej w Lublanie w 2003). Jest członkiem Euroazjatyckiej Akademii Nauk w Mińsku (Białoruś), członkiem Rady Języka Polskiego przy Pre- zydium PAN (i Komisji Dydaktycznej tejże rady); Komitetu Językoznawstwa PAN (przewodniczącym Komisji Etnolingwistycznej KJ PAN, a następnie Sekcji Etno- lingwistycznej tegoż Komitetu) i członkiem Komitetu Nauk Etnologicznych PAN.
Jest przewodniczącym lubelskiego gremium Katholischer Akademischer Auslaen- der Dienst (KAAD). W roku 2008 został wybrany na członka korespondenta Pol- skiej Akademii Umiejętności, od 2014 roku jest jej członkiem czynnym. Przez trzy kadencje był też wybieranym członkiem Komitetu Nauk o Literaturze i przewod- niczył Komisji ds. Folklorystyki.
Dodajmy na koniec, że sprawował też różne funkcje administracyjne:
1990–1993 – prorektor UMCS ds. dydaktyki i wychowania
1992–2009 – kierownik Zakładu Tekstologii i Gramatyki Współczesnego Języka Polskiego UMCS
1997 – visiting professor w Slavisches Institut na Uniwersytecie w Lipsku 2000–2003 – dyrektor Instytutu Polonistyki Wyższej Szkoły Zawodowej w Prze- myślu
2002 – profesor zwyczajny na Uniwersytecie Warszawskim 2009–2014 – profesor zwyczajny w Instytucie Slawistyki PAN
od 2010 – kierownik pracowni „Archiwum Etnolingwistyczne” UMCS.
