Szablewska Franciszka

1

-

S P I S Z A W A R T O Ś C I r n {] (| CV * t

t e c z k i . w ? & m

Q \ *Sb\ t y w *

I./l. Relacja jo 3 3 // ^ X

I./2. Dokumenty ( sensu stricto) dotyczące relatora

‘I./3. Inne materiały dokumentacyjne dotyczące relatora Aź. -5^ ''

w>

"II. Materiały uzupełniające relację i L / l ^ j v5 /1 " ' ^ <3 III./l. Materiały dotyczące rodziny relatora

III./2. Materiały dotyczące ogólnie okresu sprzed 1939 r.

III./3. Materiały dotyczące ogólnie okresu okupacji ( 1939-1945)^ $ \- III./4. Materiały dotyczące ogólnie okresu po 1945

III./5. Inne ...

IV. Korespondencja

/i ■y ...L j ^...0 ,.J .:A

V. Nazwiskowe karty informacyjne t . l i

VI. Fotografie ą}6u74<4? (^OL^ĄĄ

—

mmi:

■

■

■

m m m

-

'V '.■

• V

. . -

'*4>

• • ■ •

■

■

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

^

ćulk i tui

i^OAtiŁ (j*LuMsdl ^

FRANCISZKA SZABLEW SKA (1892— 1980),

działaczka tajnego nauczania i opieki społecznej na terenie pow. chojnickiego

Franciszka Szablewska urodziła się 3 m aja 1892 r. w Łęgu ja ­ ko córka Franciszka i Elżbiety.

W okresie międzywojennym, po ukończeniu kursów nauczy­

cielskich w Toruniu, pracowała jako nauczycielka w Rytlu i w Chojnicach. W 1935 r. objęła kierow nictw o Szkoły Powszech­

nej nr 2 w Chojnicach i na tym stanow isku pracow ała do w y­

buchu w ojny w 1939 r.

W okresie okupacji, jeszcze w 1939 r., zainicjowała i zorga­

nizowała tajne nauczanie w Chojnicach. Świadkam i tego były m.in. siostry Karczyńsłcfe, nauczycielki szkół średnich w Choj­

nicach. W swoim sprawozdaniu (udostępnionym autorce przez Stanisław a Szablewskiego, bratanka Franciszki) pisały, że w 1939 r. Franciszka Szablewska „zwołała zebranie” w celu zorganizowania tajnego nauczania. Zebranie to odbyło się w do­

mu pp. Karczyńskich. Uczestniczyły w nim, poza inicjatorką, Helena, Ewa i Elżbieta K arczyńskie oraz nauczycielki: Helena Ciecierska, Elżbieta Gołuńska, M aria Homa, Monika Paw łow ­ ska i Irena Pytlik.

Ze względu na ogromne niebezpieczeństwo zorganizowano kom plety nieliczne, 3— 6-osobowe. W roku szkolnym 1939/1940,

24

H E N R Y K S U C H A R S K I 191

F l i s o w s k i Z., W e s te r p la tte , z e b ra ł, o p ra c o w a ł i w s tę p e m o p a tr z y ł [...], W a rs z a w a 1978.

G ó r n i k i e w i c z S., L w y z W e s te r p la tte , G d a ń s k 1983.

M y c z k a E., 1 listo p a d a , M o d litw a i p a m ię ć , P a tr io ty z m i g łę b o k a r e li­

g ijn o ść , „ G w ia z d a M o rz a ” 1984, n r 22.

W a ń k o w i c z M., W e s te r p la tte , W a rs z a w a 1959.

W i t k o w s k i R., W e s te r p la tte — h is to ria i d z ie ń d z is ie js z y , G d a ń s k 1977.

25

F R A N C I S Z K A S Z A B L E W S K A 193

wg wykazu F. Szablewskiej, 9 nauczycieli uczyło 46 dzieci od klasy pierwszej szkoły powszechnej do czw artej. W następnych latach okupacji liczby te, mimo ciągłego zagrożenia ze strony okupanta i konieczności najgłębszej konspiracji, rosły. I tak w roku szkolnym 1940/1941 było już 12 n., 63 ucz.; 1941/1942 16 n., 85 ucz.; 1942/1943 — 18 n., 92 ucz.; 1943/1944 — 20 n., 105 ucz. W ostatnim zaś roku okupacji 24 nauczycieli uczyło w sumie 168 uczestników tajnych kompletów na poziomie od klasy pierwszej do siódmej szkoły powszechnej.

Poza organizowaniem tajnego nauczania w pow. chojnickim F. Szablewska inspirowała je, poprzez znajomych nauczycieli po­

wiatów: kościerskiego, starogardzkiego, tczewskiego, i na tam ­ tych terenach (w sprawozdaniu własnym podaje liczbę 9 nau­

czycieli w wymienionych powiatach).

Jej staraniem powstało również nauczanie na poziomie szko­

ły średniej oraz nauczanie języków obcych (francuskiego i a n ­ gielskiego). I tam liczba uczniów rosła z roku na rok: w roku szkolnym 1940/1941 było ich 6; 1941/1942 — 18; 1942/1943 — 37;

a w roku szkolnym 1943/1944 już 67 uczniów pobierało naukę w klasach od pierwszej do czw artej gim nazjalnej.

Z inicjatyw y F. Szablewskiej powstały także kursy nauczy­

cielskie. Istniały one już od 1940 r. i trw ały do końca okupacji.

Jeden z nich, trzyosobowy zespół w Czersku, prowadziła F. Sza­

blewska osobiście. Ciechanowscy podają, że łącznie na tajnych kursach nauczycielskich w pow. chojnickim uczyło się 19 osób.

Niezmiernie trudnym problem em w okresie okupacji była spraw a podręczników i w ogóle książek polskich. Posiadanie ich i przechowywanie było na Pomorzu szczególnie niebezpiecz­

ne. Mimo to nauczyciele z tajnego nauczania w ym ieniali je między sobą i udostępniali uczniom. Według w łasnego-spraw o­

zdania F. Szablewskiej, w czasie od 1940 r. do 1945 r. puszczo­

no w obieg 7471 tomów książek polskich oraz wiele skompleto­

wanych roczników różnych czasopism. Książki te były własno­

ścią bądź Towarzystwa Czytelni Ludowych w Chojnicach i Czersku, bądź nauczycieli. Obeszły one Chojnice i powiat, Tu­

cholę i powiat, Kościerzynę oraz Grudziądz.

Tajne nauczanie w pow. chojnickim było, jak stw ierdzają Ciechanowscy, najwcześniej i najsilniej rozwinięte ze wszystkich

13 — Z a słu ż e n i P o m o rz a n ie ...

26

194 F R A N C I S Z K A S Z A B L E W S K A

powiatów Okręgu G dańsk-Prusy Zachodnie. Gdy w sierpniu 1942 r. przybył tam z polecenia kierow nika oświaty na całą Polskę Czesława Wycecha kierow nik tajnego nauczania na P o­

morze Józef Szymczak, zastał je już zorganizowane przez F. Szablewską i przez nią kierowane. Z upoważnienia Cz. Wy­

cecha wręczył jej nominację na kierow nika tajnej oświaty w pow. Chojnice.

Poza tajnym nauczaniem od 1940 r. uczestniczyła F. Szablew- ska aktywnie w pracy „Pomorskiego K om itetu Tajnej i Zorga­

nizowanej Opieki Społecznej”, jak go nazywa w swoim spra­

wozdaniu. W ymienia w nim aż 51 osoby — członków tego „Ko­

m itetu”, z 22 różnych miejscowości (najwięcej osób z Chojnic — 19 oraz z Czerska — 9), a także podaje dokładnie rodzaj i za­

kres działalności „K om itetu” z konkretnym i nazwiskami, m iej­

scowościami i liczbami. Z przedstawionego w sprawozdaniu roz­

miaru, rodzajów i zasięgu udzielanej pomocy można wnosić, że dotyczyło ono prawdopodobnie działalności Wydziału Opieki Społecznej przy D elegaturze Rządu R.P. F. Szablewska, pisząc je w czasie, gdy za przyznanie się do działalności w ram ach Emigracyjnego Rządu groziły represje, nie podała tego faktu.

W każdym razie ze sprawozdań i ustnych relacji różnych osób w ynikaj że w inspirowaniu, pośredniczeniu i osobistym działa­

niu była bardzo czynna. I tak na przykład w spółpracująca z nią nauczycielka Eleonora Mindakowa z Czerska podaje w swej re­

lacji, że F. Szablewska w okresie okupacji mieszkała początko­

wo w Chojnicach, a po zajęciu jej mieszkania przez Niemca (prawdopodobnie burm istrza) przeniosła się w raz z m atką do Czerska, gdzie została zaprzysiężona (nie podaje, niestety, kiedy i przez kogo) i kierow ała robotą. K ilku osobom, m.in. relator- ce, pomogła uniknąć wywiezienia na roboty do Niemiec, uzy­

skując od dra Kostki ze szpitala w Chojnicach (pracującego wówczas w Czersku) zwolnienie. Poza tym ona i szereg innych osób, których sprawozdania autorka czytała, piszą, że przez rę­

ce F. Szablewskiej przechodziły pieniądze, produkty żywnościo­

we do paczek, lekarstw a, że sama dokonywała niektórych zaku­

pów, zlecała wysyłanie paczek i pieniędzy pod dostarczone przez nią adresy, odbierała pokwitowania i niszczyła je (gdyż za dzia­

łalność tę groziła śmierć).

27

F R A N C I S Z K A S Z A B L E W S K A 195

Stanisław Szablewski wspomina, że w czasie okupacji, jako 15-łetni w tedy chłopiec, brał udział w organizowanych przez ciotkę akcjach (przewoził lekarstw a, maszynę do pisania, papier, uczestniczył w przekazywaniu fałszywych dokumentów). Podaje w ustnej relacji, że F. Szablewska zajmowała się dostarczaniem lekarstw, papieru maszynowego, maszyny do pisania (z G ru­

dziądza) do partyzantki (na przykład do Rytla i Brus). Pam ię­

ta, że na jej polecenie przewoził bryczką rannego w akcji (prawdopodobnie partyzanta), by go u kry ć w bezpiecznym m iej­

scu i umożliwić leczenie.

Po wyzwoleniu F. Szablewska ponownie kierow ała Szkołą n r 2 w Chojnicach. W latach pięćdziesiątych została odsunięta od szkoły i bezpośredniej pracy z młodzieżą. Pracow ała w in­

ternacie Liceum Ogólnokształcącego w Chojnicach jako kierow ­ niczka działu gospodarczego. W opinii relatorów i tam w yróż­

niała się bezwzględną prawdomównością, uczciwością i bezkom- promisowością, a także tym , że wym agała wiele od siebie i in­

nych. W końcu lat pięćdziesiątych, przed em eryturą, pracowała znowu jako nauczycielka w szkołach n r 2 i 1 w Chojnicach.

Za swą pracę, jeszcze przed w ojną — 27 września 1929 r., zo­

stała odznaczona Medalem Dziesięciolecia Odzyskania Niepodle­

głości. Po wojnie zaś: 9 m aja 1946 r. nadano jej Medal Zwycię­

stw a i Wolności. W 1947 r. odznaczono ją Srebrnym Krzyżem Zasługi, a w 1958 r. — Krzyżem K aw alerskim O rderu Odro­

dzenia Polski. W 1964 r. otrzym ała rentę specjalną dla zasłużo­

nych. W dniu 28 kw ietnia 1980 r. wpisano Franciszkę Szablew- ską do Honorowej księgi zasłużonych dla Chojnic, a w 1981 r., już pośmiertnie, przyznano jej Medal Edukacji Narodowej.

Zm arła 27 października 1980 r. Pochowana została na cmen­

tarzu w Chojnicach.

Janina Mahrburg

(^7 Ą^i&y

z*'*'''-

1 3 *

28

196 F R A N C I S Z K A S Z A B L E W S K A

L IT E R A T U R A

C i e c h a n o w s k a K. , C i e c h a n o w s k i K ., T a jn a d zia ła ln o ść k u l ­ tu r a ln o -o ś w ia to w a n a P o m o r z u w la ta c h 1939— 1945, G d a ń s k 1975.

C i e c h a n o w s k i K ., R u c h o p o ru n a P o m o r z u G d a ń s k im 1939— 1945, W a rs z a w a 1972.

O s t r o w s k i K ., Z m a r ła o r g a n iz a to r k a ta jn e g o n a u c z a n ia , „ G a z e ta P o ­ m o r s k a ”, 1930, z dn. 30 w rz e ś n ia .

K o rz y s ta n o te ż ze z b io ró w p r y w a tn y c h E lż b ie ty Z a w a c k ie j.

29

a

F r a n c is z k a S z a b le w s k a - ( R e p ro d u k c je fc

FRA NC ISZK A SZA BLEW SK A — p rzew od n icząca k onspiracyjnego P om orskiego K o m itetu O pieki S p o łe -

P rz e d w y b u c n e rn ^ rn g l^ e j w o jn y ś w ia to w e j b y ia k ie ­ ro w n ik ie m sz k o ły p o d s ta w o w e j n r 2 w C h o jn ic a c h . W czasie o k u p a c ji, ja k k a ż d a p o ls k a n a u c z y c ie lk a n ie m ogła p ra c o w a ć w s z k o ln ic tw ie . W z w ią z k u z in te n s y w n ą g e rm a n iz a c ją m ło d zieży p o ls k ie j, o b o w ią z u ją c y m z a k azem u ż y w a n ia ję z y k a p o ls k ie g o w id z ia ła k o n ie c z ­ ność k o n s p ira c y jn e j n a u k i dzieci p o ls k ic h . P o d ję ła się o rg a n iz a c ji ta jn e g o n a u c z a n ia , n a k ła n i a ją c do te g o z n a n e je j, p rz e b y w a ją c e w p o w ie c ie c h o jn ic k im , p o l­

sk ie n a u c z y c ie lk i. K ie d y w ro k u 1942 p rz y b y ł tu e m is a riu sz k o n s p ira c y jn e g o D e p a r ta m e n tu O ś w ia ty i K u l t u ­ ry , z a s ta ł s p r a w n ie z o rg a n iz o w a n y sy s te m ta jn e g o n a u c z a n ia , w ty m ta k ż e n a sz c z e b lu sz k o ły ś r e d n ie j.

D ru g im k ie r u n k ie m k o n s p ir a c y jn e j d z ia ła ln o ś c i F r a n ciszki S z a b le w s k ie j b y ło z o rg a n iz o w a n ie n ie le g a ln e g o P o m o rsk ie g o K o m ite tu O p ie k i S p o łe c z n e j. K o m ite t te n u d z ie la ł p o m o cy ro d z in o m po z a m o r d o w a n y c h i a r e s z ­ to w a n y c h P o la k a c h . P o z a ty m o rg a n iz o w a ł w y s y ła n ie p aczek d la p o ls k ic h je ń c ó w p rz e b y w a ją c y c h w o b o ­ zach , w ię ź n ió w ob o zó w k o n c e n tr a c y jn y c h a ta k ż e d la ro d z in p o lsk ic h w ię z io n y c h w o b o zie p rz e s ie d le ń c z y m w P o tu lic a c h .

T a k ta j n e n a u c z a n ie , ja k i P o m o r s k i K o m ite t O p ie k i S p o łeczn e j p o d k ie r o w n ic tw e m F r a n c is z k i S z a b le w s ­ k ie j d z ia ła ł s p r a w n ie aż do w y z w o le n ia . P o w y z w o le ­ n iu F ra n c is z k a S z a b le w s k a w ró c iła do p ra c y w s z k o l­

nictw ie.

30

3

(1392 - 1980), d z ia ła c z k a ta jn e g o n a u c z a n ia i o p ie k i s p o łe c z n e j n a t e r e n i e p o w iatu o n o jn io k ie g o .

Córka F r a n c is z k a i E lż b ie ty S zab lew ek ich . U r o d z iła s ię 3 .V .1 8 9 2 r.

w fĄgU.

W o k r e s ie międzywojennym, po uko ń czen iu kursów n a u c z y c ie ls k ic h w T o ru n iu , p raco w ała jako n a u c z y c ie lk a w R y tlu i w C h o jn ic a c h ,

V# roku 1935 o b j ę ł a kierow nictw o s z k o ły pow szechnej N r.2 w C h o jn ic a c h i n a tym stan o w isk u p raco w ała ao wybuchu wojny w 1939r.

W o k r e s ie o k u p a c ji, je s z c z e

roku 1939 z a in ic jo w a ła i z o rg a n iz o ­

ta jn e n a u c z an ie w C h o jn ic a c h .

teg o b y ły / m d z .i n . / s i o -

s t r y K a rc zy ń sk ie, n a u c z y c ie lk i s z k ó ł ś r e d n ic h

C h o jn ic a c h .

W

swoim spraw ozdaniu /u d o stęp n io n y m a u to rc e p rz e z S ta n is ła w a Szablew - e k ie g o ,b r a ta n k a Jfr. S z a b l . / p i s a ł y , że w roku 1939 F ra n c is z k a Szablew­

sk a ttz w o ła ła zeo^anie"w c e lu z o rg an izo w an ia ta jn e g o n a u c z a n ia .

Z eb ran ie to odbyło s ię w domu pp K o rczy ń sk ich . U c z e s tn ic z y ły w nim, ' poza in ic ja to r k ą ,H e le n a , Ewa i E l ż b i e t a K arczy ń sk ie o ra z n a u c z y c ie lk i:

J H elena C ie c ie r s ^ a , E l ż b i e t a G ołuńska, M aria Horaa, K onika Paw-łowska

i I r e n a P y tlik .' ,

Ze względu na ogromne n ie b e z p ie c z e ń stw o zorganizow ano kom plety n i e ­ l i c z n e , 3-6 osobowe. W roku szkolnym 1939/40, wg wykazu F r . Szablew - s k i e j , d z ie w ię c iu n a u c z y c ie li u czy ło 46 d z i e c i od k la s y p ie rw s z e j

\ Ą j

szk o ły pow szechnej do c z w a r te j. W n a stę p n y c h l a t a c h o k u p a c ji l i c z b y , mimo c ią g łe g o z a g ro ż e n ia ze s tr o n y o k u p an ta i k o n ie c z n o ś c i n a jg łę b ­ s z e j k o n s p i r a c j i r o s ł y . I ta k w ro k u następnym już 12. n a u c z y c ie li

ąUtx.CJ-c

■ ’9

i u c z y ło 6 3 .d z i e c i . te d a ls z y c h , k o le jn y c h l a t a c h - 1 6 .,1 8 ^ ,2 0 * ,a w os­

t a t n i a ro k u o k u p a c ji n a u c z y c ie li u c z y ł o 1 w koftgu 168 u czestn ik ó w ta jn y c h kompletów na poziom ie od k la s y p ie rw s z e j do s i ó ­ dmej sz k o ły pow szechnej.

Poza o n a n izo w an iem ta jn e g o n a u c z a n ia

po

. ch o jn ic k im F r a n c i­

sz k a Szablew ska in s p ir o w a ła j e , po p rzez znajomych n a u c z y c ie li powia­

tów: k o ś c ie r s k ie g o , s ta r o g a r d z k ie g o , tc z e w s k ie g o , i n a tam tych te re n a c h /w spraw ozdaniu właenjm p o d a je liczba. 9« n a u c z y c ie li wym. p o w ./.

J e j sta ra /iłe m pow stało rów nież n a u c z a n ie na poziom ie s z k o ły ś r e d ­ n i e j ora* n a u c z a n ie języków obcych /ir a n c u s k ie g o i a n g i e l s k i e g o / . I ±m

tam l i c z o a uczniów r o s ł a z roku n a ro k : w r . 1940/41 b yło ic h s z e ś c io ­ r o , w l a t a c h n a stę p n y c h 1 8 .i 3 7 .a w roku szkolnym 1943/44 już 67 u c z - niów p o b ie ra ło naukę w k la s a c h od p lr w s z e j do c z w a rte j g im n a z ja ln e j.

Z in ic ja ty w y F r . S zab lelsk le j p o w sta ły ta k ż e i k u rsy n a u c z y c ie ls k ie I s t n i a ł y one$*x już od ro k u 1940. i trw a ły do końca o k u p a c ji. Je d e n , trzyosobowy z e s p ó ł w C zersku p ro w a d z iła F r . Szablew ska o s o b i ś c i e .

31

Ciechanowscy p o d a ją , że łą c z n ie n a ta jn y c h k u rsa c h n a u c z y c ie le k Ic h w po­

w ie c ie c h o jn ic k i® u czy ro s i ę Mt osób.

N ie z m ie rn ie trudny® probleraem w o k r e s ie o k u p a c ji b y ła spraw a podrę c a - ników 1 w og ó le k s ią ż e k p o ls k ic h . P o s ia d a n ie ic h i przechow yw anie b yło n a Poscorzu s z c z e g ó ln ie n ie e e a p ie c z n e . .Miaso to n a u c a y c ie le ta jn e g o nau­

c z a n ia w y m ien iali je między sobą 1 u d o s t ę p n i a l i uczniom . Według w łasne­

go sp raw o zd an ia ifr. S z a b le w s k ie j, w c z a s ie od roku 1940 do 1945 puszczo*

no w c o ie g 7471 tomów k s ią ż e k p o ls k ic h o ra a w ie le skom pletowanych r o c z ­ ników ró żn ych czaso p ism , K s ią ż k i t e b y ły w ła s n o ś c ią lo w a ra y stw a C s y te l- n i Ludowych w C h o jn ic ach i C aeraku, o ra a w ła sn o śc ią pryw atną n a u c z y c ie ­ l i . O besały one C h o jn ice i p o w ia t, Tucholę i p o w ia t, K ościerzynę o ra a G ru d ziąd z.

f a j n e n a u c z an ie w pow iecie c h o jn ic k im b y ło , ja k s tw ie r d z a ją C iechano­

wscy, n a jw c z e ś n ie j i n a j s i l n i e j r o z w in ię te ae w s z y stk ic h powiatów Okrę­

gu Gdańsk - P ru sy Z achodnie. Gdy w s i e r p n i u 1^42 ro k u p rz y b y ł / a p o le - c e n ią k iero w n ik a o św ia ty na c a łą P o ls k ę , C zesław a W ycecha/kierow nik t a j - y ne&o n a u c z a n ia n a Pomorze, J o z e f Szymczak, z a s t a ł j e już zorganizow ane

p rz e z F ra n c isz k ę Sz&blewską i p rz e z n ią k iero w an e. Z u p o w ażn ien ia Czee-

\/ław a Wycecha w ręczy ł j e j nom inację n a k ie ro w n ik a t a j n e j o św ia ty n a pow.

C h o jn ic e .

Poza tajnym nauczaniem , od roku 15*40 u c a e s tr iic z y ła aktyw nie w p rac y P ob o rsk ieg o K om itetu T a jn e j i 2 o r&*nizow anej O p iek i S p o łe c z n e j, jak go nazywa w swoim spraw o zd an iu . Wymienia w nim aż 52 osoby - członków t e -

&o k o m ite tu , a 22 ró żn ych m iejsco w o śc i / n a j w i ę c e j osób a C n o jn ic / 1 9 / o ra a z C aerska / $ / a tekże p o d a je d o k ła d n ie r o d z a j i z a k re s d z i a ł a l n o ś ­ c i "Kom itetu* z konkretnym i naaw iskam i, a le je c o w o ś c ia a i i lic z b a m i.

Z p rzed staw io n eg o w spraw oadaniu ro z m ia ru , rodzajów i z a s ię g u u d z ie la ­

n e j pomocy można w n o sić, Ae d o ty c z y ło ono praw dopodobnie d z i a ł a l n o ś c i

"•ydziału O p iek i S p o łe c z n e j p rzy D e le g a tu rz e Raądu K .P. Ir* S aablew ska p is z ą c je w cai&sie, gdy a a p rz y z n a n ie s ię do d z i a ł a l n o ś c i w ram ach Kmi­

g ra c y jn e g o Jiaądu g r o z i ł y r e p r e s j e , n ie p o o a ła tego i a k tu .

W każdym r a z i e ae sprawozdań i u stn y c h r e l a c j i ró żn y ch osób w ynika, śe w in s p iro w a n iu , p o ś re d n ic z e n iu i o so b isty m d z ia ła n iu Dyła oardzo czynna.

\l I tak np w sp ó łp ra c u ją c a a n i ą n a u c z y c ie lk a , E le o n o ra Mśnhakowa a C aers­

ka p o d a je w sw ej r t l a c j i , ż e ir’r . Saabiew aka w o k r e s ie o k u p a c ji m ieszka­

ł a początkowo w C h o jn icach , a po a a ję c iu j e j m ie sz k a n ia p rz e z Niemca /praw dopodobnie b u rm is tra a / p r z e n i o s ł a s i ę wraz z m atką do C z e rsk a ,

«,ajsie z o s t a ł a z a p rz y s ię ż o n a / n i e p o d a je , n i e s t e t y k ie d y i p ra e z kogo/

i k ie ro w a ła r o b o tą . K ilku osobom, ®dz. i n . r e l a t o r c e pomogła uniknąć w y w iezien ia da ro b o ty do Niem iec u z y sk u ją c od d r K o stk i ae s a p i t a l a w C h o jn icach /p r a c u ją c e g o wówczas w C zersk u / z w o ln ie n ie .

Poza tym ona i s z e re g inn y ch o só b , k tó ry c h sp raw o zd an ia a u to rk a c z y ta ła

- 2 -

32

3 -

p i s z ą , że p rz e z x'«?ce i>'r. S z a b le w sk ie j p rz e c h o d z iły p ie n ią d z e , produk­

ty żywnościowe do p a c z e k , le k a r s tw a , t e s&ma dokonywała n ie k tó r y c h za­

kupów, z l e c a ł a w yayłanie p aczek i p ie n ię d z y wg, d o sta rc z o n y c h p rz e z n ią adresów , o d b ie r a ła pokw itow anie i n i s z c z y ł a je /g d y ź za d z i a ł a l n o ś ć tę g r o z i ł a ś m ie r ć /.

V

S ta n is ła w S zaolew ski wspomina, że w c z a s ie o k u p a c ji, jako 1f l e t n i wówczas c h ło p ie c b r a ł u d z ia ł w organizow anych p rz e z c io tk ę a k c ja c h /p r z e w o z ił le k a r s tw a , maszynę do p i s a n i a , p a p ie r , u c z e s tn ic z y ł w p rz e ­ kazywaniu la łsz y w y c n dokumentów/. P o d aje w u s t n e j r e l a c j i , ze F r a n c is z ­ ka Szablew ska zajm owała s ię d o sta rc z a n ie m le k a r s tw , p a p ie ru maszynowe­

g o , k a l k i , maszyny do p i s a n i a / z G ru d ziąd za/ do p a r ty z a n tk i / n p do i i y t l a i l i r u s / . P am ięta, z e n a j e j p o le c e n ie p rz e w o z ił bryczką rannego w a k c j i /praw dopodobnie p a r t y z a n t a / , by go ukryć w Bezpiecznym m ie jsc u i um ożliwić le c z e n i e .

Po wyzwoleniu F ra n c is z k a Szablew ska ponownie k ie ro w a ła s z k o łą K r .2 w C h o jn icach . V O k re sie l a t p ię ć d z i e s i ą t y c h z o s t a ł a o d s u n ię ta od szko­

ł y i b e z p o ś re d n ie j z m ło d z ie ż ą. P raco w ała w I n t e r n a c i e Llce^um O g ó ln o k szta łcąceg o w C h ijn ic a c h jako k ie ro w n ic z k a d z ia łu g o sp o d arczeg o . W o p i n i i r e la to r ó w i tam w y ró ż n ia ła s ię bezw zględną prawdomównością, u c z c iw o śc ią 1 bezkom prom isow ością, a ta k ż e tym, że wymagała w ie le od

sie w ie i innych. * końcu l a t p ię ć d z i e s i ą t y c h , p rz e d em ery tu rą pracow a­

ł a znowu jako n a u c z y c ie lk a w sz k o ła c h n r 2 i 1 w C h o jn ic a c h .

'la swą p r a c ę , je s z c z e p rz e d w o j n ą , ó & z n a c z o n a Kedałem Dzie­

s i ę c i o l e c i a O dzyskanej N ie p o d le g ło ś c i. Po w o jn ie z a ś : 9 . m aja 1S»46r . nadano j e j Medal Zwycięstwa 1 W olności. W ro k u 1947 z a s n u ta odsnaczono

ją Srebrnym Krzyżem Z a s łu g i, a w 1<?58r. - Krzyżem Kaw ałerskim v0a ro a z e - n i a Polski.W 1964 roku o trz y m a ła r e n tę s p e c ja ln ą d la z a słu ż o n y c h .

*8. IV 1^60 r . w pisano F ra n c isz k ę Szablew ską do Honorowej K s ię g i Z asłu ­ żonych d la C h o jn ic , a w 198I r . , ju ż p o ś m ie r tn ie , przyznano j e j ftedal E d u k a c ji N arodowej.

Zm arła 27* p a ź d z ie r n ik a 1960 ro k u . Pochowana z o s t a ł a n a cm entarzu w C h o jn icach .

Ciecnanow ski X .,K ucn oporu n a Po&orzu Saanskim,wyd,MOH, W-'wa 197*

Ciechanowscy K .1K ., $<a»jna d z ia ła ln o ś ć k u ltu ra ln o -o ś w ia to w a n a Pomorzu w la t-a c h 1959-1045. * w y d .Z rz e sz e a is Kaszubsko-Fom. w Gdań­

sku 157 !>.

O strow ski Ł ., Zm arła o r g a n iz a to r k a ta jn e g o n a u c z a n ia , G azeta P obors­

k a 1!

> u , z dn j u .w i r z e ś n i a L i t e r a t u r a :

33

Zmarła organizatorka tajnego nauczania W

z m a rła d łu g o le tn ia , za słu ż o n a n a u c z y c ie lk a FR A N C ISZ K A S Z A ­ BLEW SK A . S zczeg ó ln ie u p a m ię tn iła sie o n a ja k o d z ia ła c z k a na p o lu p a ­ trio ty c z n e g o w y c h o w a n ia m ło d zieży p o lsk ie j w o k re s ie o k u p a c ji.,

F ra n c isz k a S z a b le w sk a u ro d z iła *ię 3 m a ja 1892 r. w Ł ęgu. Po u k o ń c z e ­ n iu k u rsó w n a u c z y c ie ls k ic h w T o ­ r u n iu . w o k re sie m ię d z y w o je n n y m p ra c o w a ła ja k o n a u c z y c ie lk a w Ry- tlu i C h o jn ic a c h , a w 1935 r. o b ję ła k ie ro w n ic tw o S zk o ły P o d sta w o w e j n r 2 w C h o jn ic a c h . Od je sie n i 1939 ro k u in ic jo w a ła i o rg a n iz o w a ła t a j ­ ne n a u c z a n ie z z a k re s u szk o ły p o w ­ sz e c h n e j i ś r e d n ie j, a ta k ż e p rz y g o ­ to w y w a ła s łu c h a c z y do zaw o d u n a ­ u c zy cielsk ieg o . N ad z o ro w a ła ta jn e n a u c z a n ie w p o w ia ta c h c h o jn ic k im , częściow o tu c h o lsk im i s ta ro g a r d z ­ kim . k ie ro w a ła o śro d k a m i n a u c z a n ia w C h o jn ic a c h , B ru sa c h . C zersk u i K a rsin ie . W sty c z n iu 1940 ro k u p o ­ w o łała do życia P o m o rsk i K o m ite t T a jn e j O rg a n iz a c ji O pieki S p o łe c z ­ n e j, k tó r y u d z ie la ł w sp a rc ia ro d z i­

nom p o lsk im , z n a jd u ją c y m się w ciężk ich w a ru n k a c h , w ięźn io m o b o ­ zów , osobom p rz e śla d o w a n y m i u k ry w a ją c y m się. a ta k ż e jeń co m w ojen n ym ró ż n y c h n a ro d o w o śc i. Z p o m o ­ cy t e j o rg a n iz a c ji s k o rz y s ta ło ok.

1500 rodizin i o k. 2000 osób, u w ię ­ zio n y ch , a w a rto ść te j pom ocy w y ­ n io sła ponad 1.5 m in m a re k n ie ­ m ie c k ic h . Od 1945 ro k u F ra n c isz k a S zab lew sk a p o n o w n ie k ie ro w a ła S zkołą P o w sz ech n a n r 2 w C h o jn i­

cach , a w la ta c h p ię ć d z ie sią ty c h , przed o d ejściem na e m e r y tu rę , była n a u c z y c ie lk a szk ó ł n r 2 i n r 1.

Za sw e zasługi p ed ag o g iczn e i p a ­ trio ty c z n e zo stała o d zn acz o n a m j \ t iu K rzyżem K a w a le rs k im O rd e ru •Od­

ro d z e n ia P o lsk i, a w 19X0 ro k u zo­

sta ła w p isa n a do H o n o ro w e j K sięgi Z asłu żo n y ch O b y w a te li M iasta C h o i­

n ie. rko)

---— i ■ — —

C

->1^5 >$0 /

34

S Z A B L E W S K A - A b

S Z A B L E W S K A F r a n c i s z k a (18 9 2 - 1980). nauczycielka, d z iałaczk a c h a ry ta ty w n a i o rg an izato rk a ta jn e g o n au czan ia. U r. się 3 V w Lęgu. w rod zin ie ro ln ik a F ranciszka i Elżbiety z U fnowskich. U k o ń czy ła m iejscow ą szkolę pow szechną, p o szerzając zarazem sw ą wiedzę dzięki sa m o k sz ta łc e n iu . Później, będąc w pensjonacie M itte lsta d to w e j, uczęszczała do szkoły S ło m iń sk iej w P -n iu . Przerw aw szy naukę po śm ierci o jc a , o d b y ła p ra k ty k ę , a po­

te m p ro w ad ziła g o sp o d arstw o dom ow e w m a ­ ją t k u T aczanow o w W .K s. P ozn. K w alifika­

cje zaw odow e jak o nauczycielka z d o b y w a ła n a to ru ń sk ic h ku rsach pedagogicznych o d 1920, zd a ją c w kolejnych 1. egzam iny kw alifika­

cyjne w zakresie n a u c z a n ia różnych p rzed ­ m iotów i kierow nictw a szkól (1934). P ra c o ­ w ała od 1920 w R y tlu , a od 1922 w C h o j­

nicach — n a jp ie rw ja k o siła p o m ocnicza, a od 1928 ja k o nauczycielka s t a ła S zkoły P o ­ w szechnej n r 2, k tó rej w 1935 z o s ta ła kierow ­ niczką, p rzejm u jąc obow iązki od A nny W y- cechowej. W 1938 w d ro d ze k o n k u rsu pow ie­

rzono jej kierow nictw o Szkoły Pow szechnej nr 3, w któ rej p ra c o w a ła ta k ż e po przerw ie w ojennej. W 1939-45 zo rg an izo w ała w pow.

cho jn ick im oraz części sta ro g a rd z k ie g o i t u ­ cholskiego sieć ta jn e g o n au c z a n ia , a w 1940 Poin. K o m ite t T ajn ej O pieki S poi. n ad je ń ­ cam i. w ięźniam i obozów , ich ro d zin am i i sie­

ro ta m i po zam ordow anych Polakach O pieką o bejm ow ano ta k ż e obcokrajow ców . P o w oj­

nie w ró ciła do p racy w szkole, skąd w 1954 zw olniono ją ze w zględów p o lit., p rzy sp iesza­

ją c je j przejście n a e m e ry tu rę . W 1956 d ecy­

zją W oj. K om . R e h a b ilita c y jn e j d la N au czy ­ cieli pow ołano j ą ponow nie do słu ż b y czynnej.

W 1964 p rzeszła o sta te c z n ie n a e m e ry tu rę , o trz y m u ją c d ecy zją R ad y N adzorczej Z a k ła d u U bezpieczeń S poi. re n tę sp e c ja ln ą d la z a słu ­ żonych. W dw u d ziesto leciu m iędzy w o jen n y m i po 1945 d z ia ła ła w Zw. N au czy cielstw a Pol.

i różnych o rg an izacjach sp o i., głów nie zw ią­

zanych ze szkołą. U trz y m y w a ła bliskie kon­

ta k ty z n iek tó ry m i d z iałaczam i Z B oW iD . O d ­ zn aczo n a M edalem D ziesięciolecia O d zy sk a­

nia N iepodległości (1929), M edalem Zw ycię­

stw a i W olności (1946). S reb rn y m K rzyżem Z asługi (1947), K rzyżem K aw alerskim O r­

deru O d ro d z e n ia Polski (1958), a ta k ż e w y­

ró żn io n a w pisem do honorow ej księgi z asłu żo ­ nych o byw ateli m. C h o jn ic (1980). P o ś m ie rt­

nie o d zn aczo n o j ą M edalem K om isji E d u k a ­ cji N arodow ej. Zm . 27 IX 1980 w C h o jn icach ; po ch o w an a n a ta m te jsz y m cm.

S t r o m s k i , P a m i ę c i g o d n i , s. 1 80 ( f o t . ) ; - C i e ­ c h a n o w s k i K . , R u c h o p o r u n a P o m o r z u G d a ń ­ s k i m 1 9 3 9 - 1 9 4 5 , W . 1 9 72 s. 2 1 5 - 6 ; t e n ż e . Z o r ­ g a n i z o w a n a o p i e k a s p o ł e c z n a . ( K a r t k i z a r c h i w u m p o m o r s k i e g o r u c h u o p o r u ) , „ P o m e r a n i a ” 19 74 n r 1 s. 2 1 - 3 3 ; C i e c h a n o w s c c y K . K . . T a j n a d z i a ł a l ­ n o ś ć k u l t u r a l n o - o ś w i a t o w a n a . P o m o r z u w l a t a c h -

U

1 9 3 9 - 1 9 4 5 , G d . 1 9 7 5 s. 5 0 - 4 ; C i e ś l a k T . , P o l a c y w o b o z i e k o n c e n t r a c y j n y m S a c h s e n h a u s e n p o d B e r l i ­ n e m , „ P r z e g l . Z a c h . ” R . X V : 1 9 5 9 n r 3 s. 85; C z e r s k . P r z e s z ł o ś ć i t e r a ź n i e j s z o ś ć , r e d . S . K a l e m b k a , B d g . 19 8 9 s. 113 , 114 ; K a l e n d a r z n a u c z y c i e l s k i n a r o k 1 9 2 5, T u c h o l a 19 24 s. 29 ; M a h r b u r g J . . F r a n c i s z k a S z a b l e w s k a ( 1 8 9 2 - 1 9 8 0 ) , w: Z a s ł u ż e n i P o m o r z a n i e w l a t a c h II w o j n y ś w i a t o w e j ( P o m . G d . n r 16 ), s. 1 9 2 - 5 ( f o t . ) ; S z c z ę s n y B . , O k u p a c j a h i t l e r o w s k a , w: C h o j n i c e . D z i e j e m i a s t a i p o w i a t u , r e d . S . G i e r ­ s z e w s k i , W r . 1971 s. 2 5 1 ; W 2 0 r o c z n i c ę w r z e ś n i a . W a l k a i m a r t y r o l o g i a n a u c z y c i e l a n a Z i e m i K a s z u b ­ s k i e j , „ D z . B a ł t y c k i ” 1 9 6 3 n r 2 0 8 ; - S p u ś c i z n a S.

w z b i o r a c h r o d z i n y o r a z inf . i m a t e r i a ł y J a n a W o j ­ c i e c h o w s k i e g o w C h o j n i c a c h .

J ó z e f B o r z y s z k o w s k i

V i . .*k . .

30‘

35

Franciszka Szablewska - organizatorka tajnego nauczania, działaczka opieki społecznej w powiecie chojnickim .

Franciszka Szablewska urodziła się 3 maja 1892 roku w Łęgu . Była córką Franciszka i Elżbiety z d. Ufnowskiej. Większość swojego życia związała z pracą w zawodzie nauczyciela. Kwalifikacje zawodowe zdobyła na kursach nauczycielskich w Toruniu w okresie międzywojennym. Pracowała jako

nauczyciel w szkole w Rytlu i w Chojnicach, a od 1935 roku do wybuchu wojny pełniła funkcję kierownika szkoły powszechnej Nr 2 w Chojnicach. W 1929 roku została odznaczona za pracę Medalem Dziesięciolecia Odzyskanej Niepodległości.

Od pierwszych dni okupacji rozpoczęła organizowanie tajnego nauczania w Chojnicach wykazując się ogromną odwagą i zaangażowaniem. Dzięki niej dobrze zorganizowane było tajne nauczanie w powiecie chojnickim na poziomie szkoły powszechnej. Inspirowała innych nauczycieli do prowadzenia podobnej działalności. Ze względu na niebezpieczeństwo wykrycia przez okupanta, organizowała tajne komplety od trzech, do sześcioosobowych grupach. Jej staraniem powstało także nauczanie na poziomie szkoły średniej oraz nauczanie języków obcych (francuskiego i angielskiego) . Pomimo ciągłego zagrożenia ze

strony Niemców i konieczności najgłębszej konspiracji liczba nauczycieli oraz uczniów w Chojnicach na poziomie szkoły powszechnej rosła. W roku

szkolnym 1939/1940,

9 nauczycieli uczyło 46 dzieci, natomiast w ostatnim roku okupacji, 24 nauczycieli uczyło 168 uczestników tajnych kompletów.

Dzięki staraniom nauczycieli według sprawozdania Franciszki Szablewskiej, w czasie od 1940 do 1945 roku udało się zgromadzić 7471 tomów książek polskich oraz skompletować wiele roczników różnych czasopism, Wymieniali je między sobą nauczyciele i uczniowie. Było to bardzo niebezpieczne i wymagało wielkiej odwagi. Posiadanie bowiem polskiej książki karane było przez

okupanta wywózką do obozu , bądź śmiercią. Zaangażowanie Franciszki - —

^Szablewskiej w organizowanie tajnego nauczania zostało docenione przez władze konspiracyjne. W 1942 roku Józef Szymczak - kierownik tajnego

^nauczania na Pomorze, z upoważnienia Czesława Wycecha, kierownika oświaty na całą Polskę wręczył jej nominację na kierownika tajnej oświaty w powiecie Chojnice.

Od 1940 roku Franciszka Szablewska aktywnie działała w „Pomorskim Komitecie Tajnej i Zorganizowanej Opieki Społecznej’!^ „Komitet”, między innymi udzielał pomocy jeńcom , więźniom obozów i ich rodzinom, a także sierotom po zamordowanych Polakach. Ze sprawozdań i ustnych relacji blisko związanych z nią osób wynika, że Franciszka Szablewska pomagała wielu ludziom uniknąć wywózki na roboty do Niemiec. Pomagała w ukryciu w bezpiecznym miejscu rannego ( prawdopodobnie partyzanta). Organizowała

36

Po wojnie Franciszka Szablewska powróciła do pracy w Szkole Nr 2 w Chojnicach, lecz w 1954 roku została zwolniona ze względów politycznych . W 1956 roku została zrehabilitowana i na krótko powróciła do zawodu nauczyciela.

Przeszła ostatecznie na emeryturę w 1964 roku. Decyzją Rady Nadzorczej Zakładu Ubezpieczeń Społecznych otrzymała rentę specjalną dla zasłużonych.

Po wojnie wielokrotnie ją odznaczono.

W 1946 roku nadano jej Medal Zwycięstwa i W olności. W 1947 roku odznaczono ją Srebrnym Krzyżem Zasługi, a w 1958 roku - Krzyżem

Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski. W dn. 28 kwietnia 1980 roku wpisano Franciszkę Szablewską do Honorowej Księgi Zasłużonych dla Chojnic.

W 1981 r. przyznano jej (już pośmiertnie) Medal Edukacji Narodowej . Zmarła 27 października 1980 roku w Chojnicach i została pochowana na tamtejszym cmentarzu.

Franciszkę Szablewską cechowała odwaga, życzliwość i poświęcenie . Była osobą wymagającą nie tylko od innych, ale przede wszystkim od siebie.

37

Przyczynki historyczne

Janina Mahrburg, Elżbieta Sztygowska

FRANCISZKA SZABLEWSKA PS. „JÓZIA" (1892-1980) ORGANIZATORKA TAJNEGO NAUCZANIA I OPIEKI SPOŁECZNEJ W POWIECIE CHOJNICKIM

Franciszka Szablewska ps. „Józia" uro­

dziła się 3 maja 1892 r. w Łęgu koło Chojnic.

Była córką rolnika Franciszka i Elżbiety z d.

Ufnowskiej. Po ukończeniu szkoły po­

wszechnej w Łęgu rozpoczęła naukę w szkole pani Słomińskiej w Poznaniu. Zajęła się wówczas prowadzeniem gospodarstwa do­

mowego w majątku Taczanowo w Wielkim Księstwie Poznańskim. Po I wojnie świato­

wej rozpoczęła edukację na kursach nauczy­

cielskich w Toruniu, zdobywając kwalifikacje do pracy w zawodzie nauczyciela. Pracę tę rozpoczęła w 1920 r. w Rytlu, a następnie kontynuowała w Chojnicach, awansując w 1935 r. na stanowisko kierowniczki Szkoły Powszechnej nr 2 w Chojnicach, które zaj­

mowała do wybuchu II wojny światowej.

Już w pierwszych miesiącach okupacji zainicjowała i zorganizo­

wała tajne nauczanie w Chojnicach. Organizacja tajnego nauczania za­

częła się od zebrania w domu pp. Karczyńskich, w którym uczestniczyły, poza inicjatorką, nauczycielki: Helena, Ewa i Elżbieta Karczyńskie, Hele­

na Ciecierska, Elżbieta Gołuńska, Maria Homa, Monika Pawłowska i Irena Pytlik. Ze względu na niebezpieczeństwo grożące ze strony oku­

panta, tajne komplety były nieliczne, uczono od 3 do 6 osób. Na pozio­

mie szkoły powszechnej w roku szkolnym (dalej roku szk.) 1939/1940 dziewięciu nauczycieli uczyło 46 dzieci. W następnych latach liczba osób, mimo ciągłego zagrożenia ze strony okupanta, rosła. Tak więc w roku szk. 1940/1941 było już 12 nauczycieli i 63 uczniów; w roku szk.

1941/1942 - 16 nauczycieli i 85 uczniów; w roku szk. 1942/1943 - 18 na­

Franciszka Szablewska (fot. za: Pomerania 1975, nr 4)

Biuletyn 1/44/2003 17

38

Janina Mahrburg, Elżbieta Sztygowska, Franciszka Szablewska ps. „Józia"..,

uczycieli i 92 uczniów; w roku szk. 1943/1944 - 12 nauczycieli i 105 uczniów; w 1944/1945 - 24 nauczycieli i 168 uczniów. Poza organizowa­

niem tajnego nauczania w powiecie chojnickim Szablewska inspirowała je, poprzez znajomych nauczycieli, na terenie powiatów: kościerskiego, starogardzkiego i tczewskiego.

Dzięki jej staraniom zorganizowano także nauczanie na poziomie szkoły średniej. I tam również liczba dzieci rosła z roku na rok: w roku szk. 1940/1941 było ich 6, 1941/1942 - 18, 1942/1943 - 37, 1943/1944 - 67. W latach 1941-1944 zorganizowała w Chojnicach kurs języka francu­

skiego i angielskiego, gdzie tajnie nauczały trzy nauczycielki. Z inicjaty­

wy „Józi" od 1940 r. do końca okupacji działały kursy przygotowujące słuchaczy do zawodu nauczyciela. W powiecie chojnickim w tajnych kursach nauczycielskich uczestniczyło dziewiętnaście osób, a jeden trzy­

osobowy zespół w Czersku prowadziła F. Szablewska osobiście.

Trudny problem podręczników i polskich książek, których posia­

danie było szczególnie niebezpieczne na Pomorzu, próbowali rozwiązać nauczyciele. Dzięki ich staraniom, w czasie od 1940 do 1945 r., udało się zgromadzić 7471 tomów polskich książek oraz skompletować wiele roczników różnych czasopism. Wymieniali je między sobą i uczniami w Chojnicach i powiecie, Tucholi i powiecie, Kościerzynie, a nawet Gru­

dziądzu. Książki te były własnością Towarzystwa Czytelni Ludowych w Chojnicach i Czersku oraz własnością prywatną nauczycieli. Tajne na­

uczanie w powiecie chojnickim było najwcześniej i najsilniej rozwinięte ze wszystkich powiatów Okręgu Gdańsk-Prusy Zachodnie. W sierpniu 1942 r. z upoważnienia Czesława Wycecha, kierownika Departamentu Oświaty i Kultury Delegatury Rządu RP na Kraj, Szablewska otrzymała nominację na kierowniczkę tajnego nauczania na powiat chojnicki, którą wręczył jej kierownik tajnego nauczania na Pomorze Józef Szymczak.

Poza organizacją i kierowaniem tajną oświatą F. Szablewska nie­

zwykle aktywnie działała w Wydziale Opieki Społecznej Okręgowej De­

legatury Rządu RP na Kraj, który funkcjonował w 22 miejscowościach już od stycznia 1940 r. pod nazwą „Pomorski Komitet Tajnej i Zorgani­

zowanej Opieki Społecznej" i liczył 52 członków. Najwięcej osób pocho­

dziło z Chojnic (19) oraz z Czerska (9). Komitet udzielał wsparcia rodzi­

nom polskim znajdującym się w trudnych warunkach, a szczególnie tym, których członkowie zostali przez okupanta zamordowani. Komitet również wysyłał pieniądze, odzież i żywność więźniom do obozów kon­

centracyjnych i obozów pracy, wysiedlonym Polakom i do obozu w Potulicach. Roztoczył opiekę nad osobami prześladowanymi, w tym i ukrywającymi się, także jeńcami obcokrajowcami. W latach 1940-1943

18 Biuletyn 1/44/2003

39

Janina Mahrburg, Elżbieta Sztygowska, Franciszka Szablewska ps. „Józia"..

przekazywano 59 400 marek miesięcznie do obozów koncentracyjnych.

Gdy od 1943 r. pomoc pieniężna stała się niemożliwa, wysyłano paczki z żywnością. Po upadku Powstania Warszawskiego Komitet przesłał pomoc warszawiakom na sumę 198 890 marek. Według powojennego sprawozdania, z pomocy Komitetu skorzystało 1538 rodzin i około 2000 osób uwięzionych. Miesięcznie rozdzielano 130 000 marek niemieckich.

Fundusze pochodziły z kas kościelnych, z dobrowolnych składek, z opo­

datkowania się pracujących Polaków, z ofiar Niemców-katolików.

Komitet dostarczał także lekarstwa i środki medyczne do obozów koncentracyjnych oraz ukrywającym się lekarzom, którzy potajemnie le­

czyli Polaków. W tym celu zakupiono lekarstwa i środki opatrunkowe na sumę 67 000 marek. Współpracownicy Franciszki Szablewskiej do­

starczyli również fałszywe dowody osobiste dla 868 osób ukrywających się oraz 384 dowody pracy, a punktem kontaktowym była kawiarnia w Chojnicach.

Po wojnie Franciszka Szablewska po­

nownie kierowała Szkołą Podstawową nr 2 w Chojnicach. W latach pięćdziesiątych zo­

stała zwolniona ze względów politycznych.

Pracowała wówczas w internacie Liceum Ogólnokształcącego w Chojnicach jako kie­

rowniczka działu gospodarczego. W końcu lat pięćdziesiątych, przed emeryturą, pracowała ponownie jako nauczycielka w Szkole Pod­

stawowej nr 2 i 1 w Chojnicach.

Za swoją pracę, jeszcze przed wojną - w 1929 r. - została odznaczona Medalem Dziesięciolecia Odzyskania Niepodległości.

Po wojnie, w 1946 r. nadano jej Medal Zwycię­

stwa i Wolności. W 1947 r. odznaczono ją Srebrnym Krzyżem Zasługi, a w 1958 r. - Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia

Polski. W 1964 r. otrzymała rentę specjalną dla zasłużonych. W dniu 28 kwietnia 1980 r. wpisano Franciszkę Szablewską do Honorowej Księgi Zasłużonych dla Chojnic.

W 1981 r., już pośmiertnie, przyznano jej Medal Edukacji Narodo­

wej. Zmarła 27 października 1980 r. w Chojnicach i tutaj spoczywa.

Fundacja „Archiwum i M uzeum Pomorskie Armii Krajowej oraz Wojskowej Służby Polek", dział: Archiwum Pomorskie, t. os. Szablewska Franciszka, sygn. 148-148/Pom .; Ciechanowski K., Kobiety pomorskie w walce z okupan-

Franciszka Szablewska, lata powojenne (fot. za: Zasłużeni Pomorzanie...)

Biuletyn 1/44/2003 19

40

Janina Mahrburg, Elżbieta Sztygowska, Franciszka Szablewska ps. „Józia"...

tem, Pomerania 1975, nr 4; Relacje członków konspiracji pomorskiej w latach 1939-1945,oprać. E. Kwiatkowska-Dybaś, Toruń 2000, s. 61-64; Słownik bio­

graficzny Pomorza Nadwiślańskiego, t. IV, pod red. Z. N owaka, Gdańsk 1997, s. 307-308; Zasłużeni Pomorzanie w latach II wojny światowej. Szkice biograficz­

ne,Wrocław-W arszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1984.

2 0 Biuletyn 1/44/2003

41

42

43

44

45

46

47

48

49

50

51

52

53

54

55

56

57

58

59

60

61

62

63

64

65

66

67

68

Spis dokumentów przekazanych przez Stanisława Szablewskiego

Dokumenty w teczce przechowane przez p. St. Szablewskiego

1. Tajne nauczanie, listy, prośby o informacje (m. in. Poznańskie Towarzystwo Pedagogiczne oddział w Toruniu i Okręgowy Ośrodek Metodologiczny w Toruniu)

18. VI. 1960

Sekretarz PTP - St. Nowaczyk

Podpis - Dyrektor OOM m. Wyrwiński

Studenci tajnej preparandii nauczycielskiej 1919/20 w Pelplinie, 12 nazwisk Lista uczennic tajnej szkoły średniej i kand. do zawodu nauczycielskiego w latach 1940/45, 21 nazwisk (do zaw. naucz. 19)

Lista nauczycieli uczących w tajnym nauczaniu w pow. chojnickim, 24 nazwiska i 5 nazwisk niezorganizowanych

List p. Wyrwińskiego z podziękowaniami za materiały. Wysłał je do Poznania na ręce prof. Józefa Kwiatka.

List do p. Sz. p. Kazimierz Korda. Dotycz, biblioteki z czasów tajnego nauczania.

Bibliotekę kontrolował Inspektor Wyrwiński. Autor listu bezpodstawnie aresztowany i trzymany 5 Vi mies. w więzieniu. Rytel, dnia 13 lutego 1946.

Sprawozdanie (maszynopis) z zorganizowanego tajnego nauczania w czasie okupacji na ter. chojnickim.

Wykaz (odpis - maszynopis) ośrodków tajnego nauczania na poziomie szkoły powszechnej w latach 1939/40 do 1944/45 w pow. chojnickim.

Szereg zaświadczeń wystawionych nauczycielom tj. naucz, przez p. Szabl.

Zaświadczenie Szymczaka Józefa o nominacji na kier. ośw. p. Szabl. (17 X 45 r.) List - prośba (do p. Sz.) Wincentego Kiszewskiego z Morzęcina poczta Nowe Miasto Lubawskie z prośbą o zaświadczenie o tajnym nauczaniu w Pawłówku 1941 r. lOcioro dzieci.

List j.w. Barbary Śledzianki (Skibowej) z Miastka, dn. 21 XII 1945 r. Uczestniczyła w tajnym nauczaniu do 12 VII 1944 r. - j b . czasu uwięzienia i umieszczenia w obozie.

Przechodziła więzienie: Chojnice, Gdańsk, obóz Pałulice, Lisak. Przed wojną pracowała w Chojnicach, w Boromecznie, później w Wielu. W czasie wojny

mieszkała w Osowie pow. Chojnice. Od. A I 1944 r. pracowała przymusowo w fabryce Ruggeberg. w Chojnicach, skąd za pracę podziemną została uwięziona

List Władysłąwa Maćkowicza, kier. szkoły w Świętem z dn. 9 IV 1947 do p. Sz.

zawiadamiający o zebraniu zaświadczeń rodziców o pobieraniu przez ich dzieci nauki w tj. naucz. Święta - pow. Złotów.

2. Komitet Opieki Społecznej

69

a. pokwitowania odręczne o wysłanych pieniądzach i paczkach

b. List p. Antoniego Szopińskiego z Czerska z dn. 9 IV 1947 r. sprawozdanie z jego działalności pomocy więźniom politycznym od 1940 r. do lipca 1943

(kiedy został przymusowo wywieziony do Francji). Dalej akcją kierowała jego żona Helena. Ant. Szopiński ur. 4 V 1901 r. w Czersku, zam. Czersk, ul.

Gielewska 12.

c. Szereg zaświadczeń i opinii o pracy członków komitetu opieki wyst. przez p.

Szabl.

d. Oświadczenie - relacja bez daty i podpisu, m. in. podaje: p. Szweda mieszkała w Zarzeczu u pp. Michalskich, pracowała w Rytlu u SS Wonginusa (?).

Kontaktowała się z rodziną Kordów. Oboje Michalscy żyją w Ryflu na Zarzeczu i mogą to poświadczyć p. prof. Szweda (vel Szwedowska) podobno żyje w NRF. Z tej rodziny żyje tylko prof. K. Jakub Korga. Mieszka w Gdańsku ul. Mariacka 18-20. Żona prof. Kordy opuściła (ukrywała ?) wielu ważnych oficerów francuskich, radzieckich, m. in. gen Wrycza (?), marszałka Żukowa, marszałek frontu ukraińskiego Damiłowicz, dostarczała im

informacji, map, książek, bandaży. Rodzina Kazimierza Żukowskiego z leśniczówki Jeziorko z narażaniem życia broniła nl. K. Jakuba Kordy.

Czesław Wydech wizytował istniejące w Rytlu od 1940 do 1945 klasyczne tajne gimnazjum im. gen. Władysława Sikorskiego. Uczyli w nim Bernard Kwasigroch (alumn, obecnie kapłan za granicą uczył j. francuskiego).

Świadkiem tego jest infułat, prałat ks. Jan Czapiewski w Sierakowicach e. odznaczenia

f. lista osób zamordowanych w czasie działań wojennych (nauczycieli) W czerwcu 1983 r. zmarła w Chojnicach Elżbieta Karczyńska (ostatnia z trzech sióstr) Pogrzeb odbył się 8 VI 1983 r.

70

Sprawozdanie z działalności Pomorskiego Komitetu Tajnej i organizowanej Opieki Społecznej w czasie okupacji (napisała F. Szablewska - wyciąg).

Styczeń 1940 r. - utworzenie POM. Komit. Tajnej i Zorg. Opieki Społecznej, przewodnicząca: Franciszka Szablewska - kier. szkoły w Chojnicach, ściśli członkowie: ks.

Brunon Rieband, b. prefekt gimn. ogólnokształcącego w Chojnicach (nie żyje) - w czasie okupacji administrator parafii chojnickiej; Helena, Ewa i Elżbieta Karczyńskie - nauczycielki gimn. ogólnokszt. w Chojnicach, Irena Pytlik - nauczycielka w Chojnicach; Helena Gorlik - mistrzyni krawiecka w Chojnicach; Atanazy Czapiewski - stud. medycyny z Chojnic; siostry franciszkanki - Zakład św. Karola Boromeuszka w Chojnicach - przedstawicielka: siostra Perlaka (?); Zofia Jur - nauczycielka z Chojnic; śp. Leonard Werachowski - student teologii z Młynek pow. Chojnice; Dobiesz - leśniczy z Okręglika pow. Chojnice; Piechowski - leśniczy z Mylofu pow. Chojnice; Mechtylda Goebel - naucz, z Brus pow. Chojnice; Ludwika Czapiewska - naucz, z Osowa pow. Chojnice; Teofila Czapiewska z Brus pow. Chojnice;

Anna Kujawska - Ląg pow. Chojnice; Maria i śp. Władysław Błochowiakowie - apteka w Czersku; Leokadia Siegowa - kupcowa w Czersku; Bronisława Muszyńska - kupcowa w Czersku; Jan Musioł - kupiec w Czersku; Franciszka Czarnowska - właśc.. browaru w Czersku; siostra Merda Guzińska z Czerska; Irena Majewska - naucz, z Czerska; Eleonora Mindeleowa - naucz, w Czersku, Leon Wieczyński - mistrz krawiecki w Śliwicach pow.

Tuchola; Anna Rytlewska - w czasie okupacji urzędniczka wójtostwa w Śliwicach pow.

Tuchola; Stefania Czapiewska ze Śliwic; Halina Barańska - w czasie okupacji urzędniczka urzędu gospodarczego w Chojnicach; Rozalia Wieczyńska z Bydgoszczy; Kunegunda Jur - fryzjerka z Bydgoszczy; Teofila Jur - naucz, w Chojnicach (w czasie okupacji ukrywała się w Kartuzach i w pow. wyrzyskim; Józef Szablewski z Grudziądza; Jadwiga Limanowska (lub Zigmanowska) z Grudziądza; Maria Wilczyńska - naucz, w Toruniu; Teresa Ciecierska - naucz, z Torunia; Monika Woźniewska - apteka w Toruniu; Adela Wysocka - naucz, w Gdyni; Wanda Standera z Gdyni; Władysław Zaborowski - piekarz w Wąbrzeźnie; dr Smoczyński z Wąbrzeźna; Branicki - młynarz w Ogorzelinach; dr Podziadłowski z Poznania;

dr Nowicki z Poznania; Waleria Betscher - Józefiny koło Potulic; Anastazja Sankiewicz - naucz, w Chorzowie (?); Elżbieta Burzyńska z Tarnowa; Pawłowska - naucz, w Starogardzie;

Helena Ciecierska - Królewiec; Wanda Lange - naucz, we Włocławku (nie żyje); Alfons Klonowski - stud. teologii we Włocławku.

Członkowie dobierali zaufanych współpracowników na danym terenie jako też chętnych i czynnych społeczników ze swoich znajomych innych ośrodkach. Tak powstała sieć komórek na całym Pomorzu. Komitet dawał systematyczną pomoc.:

1. rodzinom polskim pozbawionym środków do życia, szczególnie tym, których członkowie zostali przez okupanta zamordowani lub umieszczeni w obozach koncentracyjnych;

2. wysyłała stałe pieniądze, odzież i żywność więźniom w obozach koncentracyjnych, obozach pracy, Polakom wysiedlonym z ich posiadłości i umieszczonych w obozach;

3. obozowanym warszawiakom po powstaniu warszawskim;

4. roztoczył opiekę nad Polakami ukrywającymi się w bunkrach i prywatnie;

5. wysyłał paczki żywieniowe polskim oficerom do obozów.

Komitet udzielał pomocy wszystkim Polakom ze wszystkich dzielnic kraju i poza granicami.

Ogółem udzielano 1538 rodzinom stałą pomoc.

I tak: Chojnice - 256, Czersk - 320, Ląg - 8, Śliwice - 3, Gdańsk - 15, Włocławek - 281, Gdynia - 23, Grudziądz - 80, Toruń - 49, Poznań - 65, Tarnów - 1, Jarosław - 3, Krosno - 3, Bydgoszcz - 59, Bobrowniki - 1, Katowice - 16, Brusy - 28, Warszawa - 36, Kościerzyna - 15, Lublin - 20, Oborniki - 2, Wągrowiec - 8, Białystok - 3, Królewiec - 6, Okręglik pow.

71