Antoni J. Nowak
Osobowość w ujęciu R.B. Cattella
Studia Philosophiae Christianae 10/2, 167-182
S tu d ia P h ilo so p h ia e C h ris tia n a e ATK 10/1974/2
Z ZAGADNIEŃ PSYCHOLOGII
N o w a k A. J. O so b o w o ść w u ję c iu R. B. C a tte lla U c h n a s t Z.U czeń ja k o p o d m io t p ro c e s u w y c h o w a n ia i u c z e n ia w ed łu g C a rla R o g e rsa
I w a n i c k i Z.
C ofer Ch. N., A p p le y M. H., M o ty w a c ja : te o ria i b a d a n ia , PW N , W a r szaw a 1972
Jo h a n s so n , R une E. A., T he p sy c h o lo g y of n irv a n a , London 1971
A N T O N I J. N O W A K
O SO B O W O ŚĆ W U JĘCIU R. B. CATTELLA
1. W stę p . 2. Z ało żen ia c a tte llo w s k ie g o sy stem u . 3. D efin icja osobow ości. 5. K w e stio n a riu sz ca tte llo w s k i. 6. P o ję c ie cech y : a) ce c h y p o w ierzch n io w e, b) ce c h y źró d ło w e. 7. C zynniki. 8. N iep o k ó j p sy ch iczn y . 9. Z a sa d y in te r
p re ta c ji p ro filu osobow ości: a) sp o so b y in te rp re ta c ji. 10. W n io sk i 1. W stę p
Z p o ję c ie m oso b o w o ści w iąże się c a ły sz e re g z a g a d n ie ń o c h a ra k te rz e filozoficznym , p sy ch o lo g iczn y m i so cjo lo g iczn y m . W sp ó łc z e sn a p s y c h o lo g ia p rz e c iw s ta w ia się d a w n ie jsz e j, p o d k re ś la ją c k o n iecz n o ść cało ścio w eg o u jm o w a n ia p sy c h ik i. O p ero w an ie te rm in e m „o so b o w o ść” w sk a z u je n a te n d e n c je w sp ó łczesn ej p sy ch o lo g ii, m ian o w icie tr a k to w a n ia p sy c h ik i jak o p e w n e j o rg an iczn ej całości, a n ie ja k o su m y ró ż n y c h w łaściw o ści. P o d k re ś la się ró w n ież, że w n o rm a ln e j p s y c h ic e n ie m a n ig d y k o m p letn eg o za sto ju . O rg a n iz a c ja oso b o w o ści p o sia d a c h a ra k te r d y n am iczn y i tę w ła ś nie cech ę m ocno u w y d a tn ia d e fin ic ja oso b o w o ści G. W . A llp o rta : „O sobo
w o ść to d y n a m ic z n a o rg a n iz a c ja w e w n ą trz je d n o s tk i ty c h p sy c h o fiz y c z n y c h sy stem ó w , k tó re d e te rm in u ją p rz y s to so w a n ie się do o k o liczn o ści (śro dow iska) w sp o só b je j ty lk o w ła śc iw y 1.
D ynam iczność, m o ty w y p o stę p o w a n ia , są c e n tra ln y m z a g a d n ie n ie m w s tu dium o oso b o w o ści ta k d alec e, że często u ż y w a się zam ien n ie te rm in ó w — te o r ia oso b o w o ści lub te o r ia m o ty w a c ji2.
2. Z a ło żen ia c a tte ilo w s k ie g o sy stem u
K lasy czn y m p rz y k ła d e m n o w o czesn eg o sty lu b a d a ń p sy c h o lo g ic z n y c h je s t sy stem R. B. C a tte lla . J e s t to sy ste m b ard zo in te re s u ją c y , d o ty ch za s n a jb a rd z ie j w sz e c h stro n n y . J e s t je d n a k sy stem em sk o m p lik o w an y m . C attell pisze, że w ied za d o ty c z ą c a p sy ch o lo g ii d y n am iczn ej, ja k ą p o siad a, je s t o p a r ta p rz e d e w szy stk im n a m e to d a c h K linicznych oraz n a k o n tro lo w a n y m e k s p e ry m en cie. W y n ik i sw o ich b a d a ń u z y sk u je C a tte ll p rz y po m o cy sta ty s ty k i i p sy ch o m etrii. C a ły sy stem C a tte lla je s t o p e ra c y jn y i b e h a w io ry s ty c z n y . D la p o ję ć , k tó ry c h n ie m o żn a zd efin io w ać i n ie s p ra w d z a ln y c h m eto d nie m a w nim m iejsca. O dpow iedzi n a p y ta n ie k w e stio n a riu s z a u w a ż a za p ew n e fo rm y zach o w an ia, a ich z n aczen ie m usi b y ć e m p iry czn ie stw ie rd z o n e . S y stem te n je s t sy stem em ilościow ym , p o n ie w a ż a k sjo m a te m je s t tw ie rd z e n ie T h o rn d ik e 'a , że w szy stk o co is tn ie je je s t w p e w n e j ilo ści i d la te g o m oże być m ierzo n e3. C a tte ll b ard zo dużo sp o d ziew a się po m e to d a c h s ta ty s ty c z n y c h w p sy ch o lo g ii, z re sz tą sam n a le ż y do tw ó rc ó w a n a liz y c z y n n ik o w e j4. R ozw ój n a u k p sy c h o lo g ic z n y c h b ęd zie w y m a g a ł łącz en ia p sy ch o lo g ii z m a te m a ty k ą , co d o p ro w ad zi do w y k ry c ia n o w y ch p raw , ja k ic h p sy c h o lo g ia n ig d y p rzed tem n ie o siąg n ęła.
C a tte ll u w aża, że p sy c h o lo g ia n ie p o su n ę ła się jeszcze ta k d a le k o w sw o im ro zw o ju , ab y m o g ła p o d ać w y c z e rp u ją c ą i z a d o w a la ją c ą d e fin ic ję oso bow ości. J e s t zd an ia, że oso b o w o ść m o żn a ro zu m ieć ja k o sum ę cech p sy c h o lo g iczn y ch je d n o s tk i, m o żn a ją ró w n ie ż zd efin io w ać c zy n n ik o w o — gdy 1 „ P e rs o n a lity is th e d y n am ie o rg a n iz a tio n w ith in th e in d iv id u a l of th o se p s y c h o p h y s ic a l sy stem s th a t d e te rm in e his u n iq u e a d ju s tm e n t to h is e n v iro n m e n t". G. W . A llp o rt: P erso n a lity. A P sych o lo g ica l In te rp re ta tio n , N ew Y ork 1937, 48.
2 Por. J. E. Roce: M an and h is N a tu re . A P h ilo so p h ica l P sy c h o lo g y , N ew Y ork 1961, 155.
3 Por. R. B. C a tte ll: D escrip tio n and M e a s u re m e n t o i P erso n a lity, N ew Y ork 1946, 60.
4 K o n c e p c ja a n a liz y c z y n n ik o w e j z o sta ła n a sz k ic o w a n a i ro z b u d o w a n a p rzez p sy ch o lo g ó w a m e ry k a ń sk ic h i an g ielsk ich , ta k ic h ja k : C. S pearm en, L. L. T h u rsto n , G. H. T hom son, C. L. B urt, R. В. C a tte ll. Por. J. O koń: A n a l i za c z y n n ik o w a w p sy c h o lo g ii, W a rs z a w a 1969, 7.
b ie rz e m y p od u w a g ę p o m iar sfer z a c h o w a n ia się is to t ludzkich. M oże być ro zu m ian a b io lo g iczn ie ja k o zesp ó ł re a k c ji n a śro d o w isk o . N ad to , o so b o w ość m oże b y ć zd e fin io w a n a k lin iczn ie, g d y b ie rz e m y pod u w a g ę je j in te g r a c ję oraz ro zu m iem y ją ja k o p e w n eg o ro d z a ju „sied lisk o " p ie rw o tn y c h dynam izm ów . D efin icja so cjo lo g iczn a o k re ś la o so b o w o ść ja k o tw ó rc z y e le m en t k u ltu ry 5.
3. D efin icja osobow ości
C a tte ll p o d a je b ard zo o g ó ln ą d e fin ic ję o sobow ości. U w aża tę d e fin ic ję ty lk o za w y g o d n y k lu cz do sw o ich d a ls z y c h b a d a ń w ty m k ie ru n k u ; je s t o n a ta k d o k ła d n a , ja k d o k ła d n a je s t d e fin ic ja siły, m a sy czy e le k try c z n o ś c i w fizyce. „O sobow ość je s t tym , co p o z w a la p rzew id zieć, ja k d a n a je d n o s tk a zach o w a się w o k re ś lo n e j s y tu a c ji" 8. T ego ro d z a ju d efin icja, ja k m ów i Lin- dzey, z a w ie ra w so b ie w sz y stk ie m ożliw e sp o so b y z a c h o w a n ia i o b e jm u je całeg o cz ło w ie k a 7. P rz y p a trz m y się je j bliżej.
B ad an ia oso b o w o ści d o ty c z ą w szelk ieg o sp o so b u z a c h o w a n ia o so b n ik a, ta k ja w n e g o , ja k i te g o „co je s t p o d s k ó rą " 8; o b e jm u ją w szy stk o to, co w ią ż e się z jeg o p o g ląd am i społecznym i, re lig ijn y m i — łącz n ie ze sp o so bem w ja k i tra w i p o k arm . Z ak res b a d a n ia w sy ste m ie c a tte llo w sk im o g a r n ia w szelk ie re a k c je o rg an izm u w sto su n k u do ludzi, rzeczy, id ei o raz r e a k c je św iad o m e i n ieśw iad o m e. Z w rot „to, co p o z w a la p rz e w id z ie ć ” w y s tę p u ją c y w d e fin ic ji oso b o w o ści w sk azu je, ja k się w y d a je , że C a tte ll p o sz u k u je u k ry ty c h cz y n n ik ó w w a ru n k u ją c y c h lu d z k ie z a ch o w an ie i u s iłu je u sta lić o g ó ln e p ra w a p o z w a la ją c e p rzew id zieć i w y ja śn ić o k re ś lo n e z a c h o w a n ie się. Zaś w y ra ż e n ie „w o k re ś lo n e j s y tu a c ji" p o d k re ś la w ażn o ść a k tu a ln e j sy tu a c ji, śro d o w isk a, k tó re w p o w ażn y m sto p n iu w p ły w a n a k s z ta łto w a n ie o sobow ości. R ozw ój osobow ości je s t siln ie u z a le ż n io n y od śro d o w isk a ta k biolo g iczn eg o , ja k ró w n ie ż sp o łeczn eg o i d la te g o te m o m e n ty m u szą być u w z g lę d n ia n e w b a d a n ia c h 9.
5 Por. H. B rand: T h e S tu d y od P erso n a lity, N e w Y ork 1954, 3— 4.
6 "P e rs o n a lity is th a t w h ich p erm its a p re d ic tio n of a p e rs o n w ill do in a g iv e n situ a tio n ", R. B. C a tte ll: P erso n a lity, A S y s te m ic T h e o re tic a l and F actual S tu d y , N ew Y ork 1950, dz. cyt., 2.
7 Por. C. S. H a ll an d G. Lindzey: T h eo ries o f P erso n a lity, N ew Y ork 1957, 396.
8 "P e rs o n a lity is, in th e first place, c o n c e rn e d w ith all th e b e h a v io r of th e in d iv id u a l, b o th o v e rt an d u n d e r th e sk in ", R. B. C attell, P erso n a lity, A S y ste m a tic ..., dz. cyt., 3.
4. M e to d y b a d a ń osobow ości
M e to d y b a d a ń o so b o w o ści o k re ś la C a tte ll term in em „m edia". B ad an ia t e m u szą o p ie ra ć się n a d o k ła d n y m o p isie i p o m iarze, s tą d n acz e ln y m z a d a niem je s t o p ra c o w a n ie śc isły c h m eto d do p o m ia ru z a c h o w a n ia się w s y tu a c ja c h ży cio w y c h i e k s p e ry m e n ta ln y c h . M e to d y b a d a ń w sy s te m ie c attel- lo w sk im są n a s tę p u ją c e 10: 1. o b se rw a c ja (th e life record), 2, sa m o o b se rw a c ja (th e s e ll rating), 3. te s ty o b ie k ty w n e (th e o b je c tiv e test). Są to tzw . m edia. N a ic h p o d sta w ie o trz y m u je się n a s tę p u ją c e d a n e : 1. Z m ienne o b s e rw a c y j n e L — d a ta (dane z h is to rii życia), d o ty c z ą c e z a c h o w a n ia się ludzi w ich c o d zie n n y m życiu, 2. zm ien n e s a m o o b se rw a c y jn e Q — d a ta (dane k w e s tio n ariu szo w e). D ane te d zieli C a tte ll na: a) in tro s p e k c y jn e p ra w d z iw e Q — d a ta , b) d a n e k w e stio n a riu s z o w e in te rp re to w a n e b e h a w io ry s ty c z n ie i s p ra w d zo n e e m p iry czn ie; są o n e a n a lo g ic z n e do zm ien n y ch te s tó w o b ie k ty w n y c h T /Q /d a ta , 3. Z m ienne te s tó w o b ie k ty w n y c h (T— d ata). Przez „ o b ie k ty w n e " n a le ż y ro zu m ieć d an e, k tó r y c h n ie u z y s k u je się n a p o d sta w ie o c en y sam ego sieb ie, ja k to m a m ie js c e w k w e stio n a riu s z a c h .
L — d a ta , zm ien n e o b se rw a c y jn e , u z y s k u je się w to k u d łu g o fa lo w e j, n a j le p ie j je d n o ro c z n e j o b se rw a c ji, p rz y czym o b se rw a c ja m usi by ć p rz e p ro w ad z o n a w ed łu g ścisły ch m eto d o lo g ic z n y c h założeń. C a tte ll w y m ien ia szczeg ó ło w o dziew ięć ta k ic h za ło ż e ń 11.
M ożna m ieć zd an ie m C a tte lla p e w n e z a strz e ż e n ia o d n o śn ie do Q ■— d ata, p o n ie w a ż p y ta n ia k w e stio n a riu s z a w y m a g a ją od b a d a n e j o so b y in tro sp e k - cji, w z g lę d n ie p rzy p o m n ien ia. Z a strz e ż e n ia te są n a s tę p u ją c e :12 a) człow iek nie z n a sie b ie sam eg o ; b) n a w e t je ż e li z n a łb y sieb ie, to n ie zaw sze szczerze o d p o w ia d a ; c) ś re d n ia i o d c h y le n ia s ta n d a rto w e p o szczeg ó ln y ch sk a l są ró ż n e d la ró ż n y c h o só b ; d) nie m o żn a obliczyć w sp ó łc z y n n ik a rz e te ln o śc i przez p o ró w n a n ie w y n ik ó w z o b se rw a to ra m i, p o n iew aż m am y do czy n ie n ia z je d n y m ty lk o o b se rw a to re m , k tó r y d o k o n u je in tro sp e k c ji. W y ż e j w y m ie n io n e z a strz e ż e n ia m o żn a częścio w o po m in ąć p rz y tr a k to w a n iu odpow iedzi k w e stio n a riu s z a ja k o T /Q /d a ta , czy li ja k o zm ienne b e h a w io ra ln e , a w te d y k a ż d ą o d p o w ied ź n a le ż y ro zu m ieć w n a s tę p u ją c y sposób: p o d k re ś le n ia „tak lu b n ie " p rz y d a n y m p y ta n iu , o zn acza ty lk o ty le, że często b a d a n y zach o w u je się w o k re ś lo n y sposób.
T — d a ta , czyli d a n e u z y sk a n e p rz y pom o cy te s tó w o b ie k ty w n y c h o so bow ości, d o sta rc z a ją n a jb a rd z ie j p e w n y c h i o b ie k ty w n y c h in fo rm ac ji, je d n a k m ierzą ty lk o w ą sk i z a k re s o so b o w o ści i są d a le k ie od u ję c ia c a ło ś c io w ego. N a jw a ż n ie jsz e są zm ien n e o b se rw a c y jn e i p o z o sta n ą jeszcze nim i p rzez w iele lat.
10 Por. R. B. C attell: P e rso n a lity and M o tiv a tio n , S tru c tu re and M easur- m e n t, N ew Y ork 1957, dz. cyt., 51 i n.
11 Tam że, 63— 69. 12 Tam że, 56.
T e o ria oso b o w o ści C a tte lla u w z g lę d n ia p rz e d e w sz y stk i mL — d a ta i Q —■ d a ta , p o d czas g d y E y se n c k o p ie ra sw o ją te o r ię o so b o w o ści p rz e d e w szy stk im n a T — d a ta .
5. K w e stio n a riu sz c a tte llo w s k i
K w e stio n a riu sz R. B. C a tte lla m oże b y ć sto so w a n y w b a d a n ia c h in d y w i d u a ln y c h i zb io ro w y c h o raz w celu u z y s k a n ia d a n y c h s ta ty s ty c z n y c h . N a le ż y do p sy c h o m e try c z n y c h m eto d b ad ań .
K w e stio n a riu sz — in a c z e j in w e n ta rz oso b o w o ścio w y , je s t to z e sta w p y ta ń , n a k tó re b a d a n y m a o d p o w ied zie ć tw ie rd z ą c o lu b p rzecząco . N ie m a w nim o d p o w ied zi „ d o b ry c h ” lub „złych", g d y ż k a ż d y czło w iek je s t in n y i in a c z e j n a o k re ś lo n e p y ta n ie o d p o w iad a. P y ta n ia k w e stio n a riu s z a p o w in n y b y ć p ro s te i ja s n e , a czas jeg o w y p e łn ie n ia n ie o g ra n ic z o n y . A oto jeg o za ło ż e n ia :
1. C e c h y oso b o w o ści są m ie rz a ln e w ja k iś sp osób, p o d o b n ie ja k in te li g e n c ja .
2. Im w ię c e j o d p o w ied zi d ia g n o s ty c z n y c h n a d a n y czy n n ik , ty m siln iej zaz n a c z a się o n w osobow ości.
3. K ażde p y ta n ie je s t c h a ra k te ry s ty c z n e d la je d n e g o czy n n ik a . 4. P y ta n ia n ie m o g ą b y ć su g e sty w n e , in ty m n e, k rę p u ją c e .
T y p y p y ta ń w k w e stio n a riu s z u m o g ą m ieć c h a ra k te r odpow iedzi: ta k , n ie; m o g ą b y ć p y ta n ia w ie lo k ro tn e , np.: czy w o la łb y ś p rz e c z y ta ś k sią ż k ę z d z ied z in y a) g eo g rafii, b) filozofii sp e k u la ty w n e j? o raz p y ta n ia sto p n iu ją c e , np.: czy lu b isz chodzić n a m ecz — czasem , często, n ig d y ?
W k w e stio n a riu s z u o so b o w o ścio w y m R. B. C a tte lla k a ż d e p y ta n ie d o p u sz c z a tr z y m ożliw e od p o w ied zi w y ra ż o n e : „T ak — N ie ” , b ą d ź „a — b", bądź „1 2 3” , b ąd ź ja k im ik o lw ie k trz e m a liczbam i. K re sk a w d w u p ie rw s z y c h w y p a d k a c h ozn acza o d p o w ied ź p o śre d n ią , k tó r ą o so b a z a k re ś la k ó ł kiem , je ś li n ie m oże się zd ec y d o w a ć n a je d n ą ze s k ra jn y c h odpow iedzi.
K w e stio n a riu sz R. B. C a tte lla o p a rty je s t n a an a liz ie czy n n ik o w e j. A n a liza c z y n n ik o w a p o zw o liła w y o d rę b n ić sz e sn a śc ie c zy n n ik ó w . W ięk szo ść ty c h c z y n n ik ó w z o sta ła w y k ry ta ta k ż e w a n a liz ie c z y n n ik o w e j te s tó w o b ie k ty w n y c h o raz d a n y c h z h is to rii życia. D w an aście p ie rw szy ch , czyli A B C E F G H I L M N O , z n a jd u je się w an a liz ie h is to rii ż y c ia czło w iek a, w b a te r ii te s tó w o b ie k ty w n y c h , o raz w d a n y c h k w e stio n a riu s z o w y c h . C ztery o sta tn ie , czyli Q j Q 2 Q 3 Q4, są to czy n n ik i, k tó re u ja w n iły się ty lk o w d a n y c h k w e stio n a riu s z a . R. B. C a tte ll je s t je d y n y m ze w sp ó łczesn y ch b a d a c z y , k tó r y sw o je w y n ik i sp ra w d z a n a d użym m a te ria le i to ró żn y m i m e to dam i. S z e sn a sto c z y n n ik o w y k w e stio n a riu s z C a tte lla m iał p o czątk o w o z a sto so w a n ie ty lk o o d n o śn ie do ludzi p sy c h ic z n ie zd ro w y ch .
P rofil oso b o w o ści p o z w a la n a w y tw o rz e n ie dość w n ik liw eg o o b ra z u o so b o w o ści, a ta k ż e u w id aczn ia, co zaszło w d a n e j oso b o w o ści p od w pływ em
p rz y k ry c h przeżyć, p o n a d to u m o żliw ia o d ró ż n ie n ie cech k o n s ty tu c jo n a ln y c h od n a b y ty c h .
K w e stio n a riu sz C a tte lla s k ła d a się z d w u w e rsji: A i B. C zy n n ik i В С Е ’ F Η Μ Ο Q i są re p re z e n to w a n e przez 26 p y ta ń po 13 w w e rsji A i B, a c z y n n ik i A G I L N Q x Q 2 Q 3 przez 20 p y ta ń po 10 w w e rs ji A i B. Po· d o k o n a n iu p rz e lic z e ń w y n ik ó w su ro w y c h n a s k a lę d z ie się c io sto p n io w ą ■— ste n o w ą , o trz y m u je m y p ro fil o so b o w o ści b ę d ą c y p o d sta w ą in te rp re ta c ji.
N a og ó ł b a d a n a o so b a n ie z d a je sobie sp ra w y , co b a d a lu b czego d o ty c z y po szczeg ó ln e p y ta n ie . D lateg o ra c z e j tru d n o je s t zafałszo w ać profil, osobow ości. Z achodzi je d n a k m ożliw ość św iad o m eg o lu b n ieśw iad o m eg o zafa łsz o w a n ia w y n ik u , szczeg ó ln ie w c z y n n ik u G, w k tó ry m p y ta n ia ta k są. z re d a g o w a n e , że b a d a n a o so b a m oże się d o m y śla ć o co ch o d zi e k s p e ry m e n ta to ro w i i m oże św iad o m ie p o k a z a ć się w lep szy m św ietle, np.: czy w p o stę p o w a n iu sw y m k ie ru je s z się p rz e d e w sz y stk im ogó ln y m i z a sa d a m i u c z c i w ości i m o raln o ści?
6. P o ję c ie c e c h y
P o d sta w o w y m p o ję c ie m w sy s te m ie c a tte llo w s k ie j te o rii oso b o w o ści je s t „ c e c h a " (trait). C a tte ll n ie je s t p io n ie re m w k o n stru o w a n iu te o r ii oso b o w o ści z a p o m o cą cech. Z a tw ó rc ę te g o ro d z a ju te o r ii je s t u w a ż a n y A llp o rt. S w o je b a d a n ia ro zp o czął A llp o rt od a n a liz y ję z y k a i w y sz u k iw a n ia ty c h w sz y stk ic h term in ó w , za p o m o cą k tó ry c h z a c h o w a n ie cz ło w ie k a m oże b y ć oceniane* Z n a la z ł ich 3000·—500012. A c z k o lw ie k d a je się za u w a ż y ć u C a tte lla w y ra ź n y w p ły w A llp o rta , je d n a k p o ję c ie c e c h y ro zu m ie i u jm u je on o w ie le d o k ła d n ie j i szczeg ó ło w iej. D la C a tte lla c e c h a to „ m en tal s tru c tu re " , s tr u k tu r a U m ysłow a, z a o b se rw o w a n a w cały m z a c h o w a n iu się, p rzy czym te rm in „ s tru c tu r e ” n ie je s t tu ta j ro z u m ia n y w se n sie fizycznym , ch o cia ż C a tte ll o sta te c z n ie w y ja ś n ia p o d sta w o w e sp o so b y z a c h o w a n ia się w sp o só b fizycz n y i fizjo lo g iczn y . „C echa, ta k je d y n a ja k i w sp ó ln a, je s t zb io rem re a k c ji lub o d p o w ied zi, s ta n o w ią c y c h ja k iś ro d z a j je d n o ś c i d zięk i czem u m ożna o b ją ć je je d n y m te rm in e m i tr a k to w a ć w te n sam sp o só b d la w ie lu c e ló w " 13* J e d n o ś ć b ęd zie tu p o le g a ła n a tym , że p o d sta w o w e e le m e n ty z a c h o w a n ia , o b ję te g o d a n ą cech ą, u le g a ją zm ianie.
N a k a ż d ą c e c h ę s k ła d a się p e w ie n zb ió r e le m e n tó w z a c h o w a n ia i t e n a z y w a C a tte ll cech am i e le m e n ta rn y m i. N ie m a o s tre j g ra n ic y p o m ięd zy c ech am i e le m e n ta rn y m i a cech am i zesp o ło w y m i. To, co je d e n n a z w ie c e c h ą ,
13 "A tra it, w h e th e r unique, o r com m on, is a c o lle c tio n of re a c tio n or re s p o n se s b o u n d b y som e k in d of u n ity w h ich p e rm its th e re s p o n se s to be· g a th e re d u n d e r one te rm tr e a te d in th e sam e fash io n fo r m ost purposes"* R. B. C attell: D escription..., dz. cyt., 61.
in n y n azw ie z esp o łem 14. P o d o b n ie ja k A llp o rt, p rz y jm u je C a tte ll p o d ział c e c h n a: 1) w sp ó ln e, com m on tra its , i 2) je d y n e , u n iq u e tra its.
1) C e c h y w sp ó ln e to ta k ie , k tó re p o s ia d a ją w sz y sc y ludzie, m n iej w ię c e j w ty m sam ym sto p n iu , d zięk i p o d o b n e m u w y p o sa ż e n iu dziedzicznem u i w p ły w o w i ś ro d o w isk a ja k : opinii sp o łe c z n e j, ro d zin y , sz k o ły 16.
2) C e c h y je d y n e to ta k ie , k tó r e są w ła śc iw e ty lk o d a n e j je d n o s tc e . C e c h ą w sp ó ln ą b ęd zie np. c y k lo ty m ia i sch izo ty m ia, a c e c h ą je d y n ą np. o k re ślo n e z a in te re s o w a n ia .
a) C ech y p o w ierzch n io w e
Is to tn y m ro z ró ż n ie n ie m cech w c a tte llo w s k ie j te o rii o so b o w o ści je s t ich p o d z ia ł n a: a) ce c h y p o w ie rz c h n io w e (su rface tra its) b) c e c h y ź ró d ło w e (source tra its). P o d sta w o w y m p o jęciem w p sy c h o lo g ii k lin ic z n e j je s t to, co C a tte ll o k re ś la ja k o zesp ó ł o b jaw ó w , w ią z k a k o re la c y jn a lub c e c h a p o w ierzch n io w a. O k re śla on c ech ę p o w ie rz c h n io w ą ja k o : „ u k ła d w iązk i k o re la c y jn e j w y zn aczo n ej przez c e n tro id ę 16. J e s t ra c z e j p o w ierzch n io w a, a n ie ź ró d ło w a, p o n ie w a ż m oże być złożonym re z u lta te m o d d z ia ły w a n ia k ilk u cz y n n ik ó w " 17.
O b se rw a c ja k lin ic z n a d o sta rc z y ła k ilk a cech p o w ie rz c h n io w y c h , w śró d k tó ry c h są ta k ie ja k : e k s tra w e rs ja — in tro w e rs ja , c y k lo ty m ia ■— sc h iz o ty m ia. A b y w y k ry ć c e c h y p o w ierzch n io w e, C a tte ll p o słu ż y ł się — w y p isu ją c te rm in y d o ty c z ą c e z a c h o w a n ia się ludzi — „n ie sk ró c o n y m " sło w n ik iem a n gielskim . M a ją c d u żą liczbę o k re śle ń , zau w aży ł, że m ożna je z re d u k o w a ć do 50—60 zespołów , k tó r e b y re p re z e n to w a ły c e c h y p o w ierzch n io w e. K o re la c ja p o m ięd zy nim i w y n o siła + 0,5.
P rz y z n a je on, że c e c h y p o w ierzch n io w e tr a f ia ją b a rd z ie j do o gólnego p rz e k o n a n ia o p a rte g o n a co d zie n n ej o b se rw a c ji, je d n a k n a d a lsz ą m e tę c e ch y ź ró d ło w e o k a z u ją się o w ie le b a rd z ie j u ż y te c z n e .
b) C ech y ź ró d ło w e
C e c h y ź ró d ło w e (source tra its) są n ie ja k o b azą o sobow ości, je j s tr u k tu ra ln y m i elem en tam i. C a tte ll o k re ś la je ja k o stru k tu rę , od k tó re j z a le ż y u k ład
16 Por. R. B. C a tte ll: P erso n a lity, A S y ste m a tic ..., dz. cyt., 32.
16 M e to d a c e n tro id a ln a in a c z e j zw a n a ró w n ie ż m e to d ą a n a liz y w ielo- c z y n n ik o w e j je s t n a jo g ó ln ie jsz ą m eto d ą w y k ry w a n ia czy n n ik ó w . Sposób w y o d rę b n ia n ia c z y n n ik ó w m e to d ą c e n tro id a ln ą o m aw ia szero k o J. O koń: A n a liza ..., dz. cyt., 91— 124.
17 "S u rface tr a it. T he p a tte r n of a c o rre la tio n c lu ste r, fix ed b y its c e n tro id . Id is " s u rfa c e ” r a th e r th in " s u rc e ” b e c a u se it m a y b e re s u lta n t of s e v e r a l fa c to re " . R. B. C a tte lliP e rs o n o /ify and M o tiv a tio n ..., dz. cyt., 900.
z a c h o w a n ia się, u k a z u ją c y się ja k o c z y n n ik 18. P o zn an ie c e c h ź ró d ło w y c h w d u ż e j m ierze u ła tw ia b a d a n ie oso b o w o ści; je s t m n iej sk o m p lik o w a n e od p o m ia ru dużej liczb y cech e le m e n ta rn y c h . P o n iew aż c e c h y ź ró d ło w e leżą u p o d sta w o sobow ości, d la te g o m uszą b y ć u w z g lę d n io n e w ro z p a try w a n iu p ro b le m ó w ro zw o jo w y c h , p sy c h o s o m a ty c z n y c h i in te g ra c ji d y n a m ic z n e j19. C a tte ll o d ró żn ia „czy n n ik oso b o w o ści" i c ech ę ź ró d ło w ą. „C zy n n ik ", p o d sta w o w y te rm in p sy c h o m e trii, z n aczy ty le , co „u k ła d u le g a ją c y zm ianie w ró ż n y c h p ró b a c h z ale żn ie od osób b a d a n y c h i b łę d u po m iaru , ale zaw sz e ro z p o z n a n y " . C z y n n ik zm ien ia się rak że z w iekiem , poziom em i p o p u la c ją .. C ech a ź ró d ło w a sto i n a to m ia s t u p o d ło ż a teg o u k ła d u zm ien n y ch . P o z o sta je ona zaw sze ''je d n a k o w a m im o zm ienności. Z m ian y u k ła d u (p attern ) m o żn a n ie ty lk o o b serw o w ać, ale ta k ż e p rz e w id y w a ć i tłu m a c z y ć n a p o d sta w ie z n ajo m o ści p ra w p sy c h o lo g ii i s ta ty s ty k i. C a tte ll o k re ś la ją c re la c ję m ięd zy c e c h ą ź ró d ło w ą a c z y n n ik iem u c ie k a się do a n alo g ii z a c z e rp n ię te j z g e n e ty k i; c e c h ą ź ró d ło w ą je s t g e n o ty p , k tó re g o fe n o ty p e m je s t c z y n n ik 02.
C ech y ź ró d ło w e dzielą się n a :21 1) k o n s ty tu c jo n a ln e , u z a le ż n io n e od s ta n ó w w e w n ę trz n y c h , fizjo lo g iczn e, w e w n ą trz o rg an izm u , u z a le ż n io n e od k o ry m ózg o w ej i s tru k tu r y n e rw o w e j, w p e w n y m se n sie w ro d zo n e, 2) śro d o w isk o w e, u z a le ż n io n e od c z y n n ik ó w z e w n ę trz n y c h , ta k ic h ja k ro d zin a, szkoła, k u ltu ra , 3) d y n am iczn e, s k ła n ia ją c e do d z ia ła n ia , 4) c e c h y u zd o l n ien ia, d o ty c z ą c e sk u te c z n o śc i w o sią g a n iu celu , 5) c e c h y te m p e ra m e n tu , o k re ś la ją c e szy b k o ść d z ia ła n ia , e n e rg ię , 6) c e c h y e rg o n a ln e (Erg -— „ je s t to w ro d z o n a d y sp o z y c ja p sy ch o fizy czn a, k tó r a p o zw ala je j w ła śc ic ie lo w i o k a zy w ać g o to w o ść re a k c ji n a p e w n e k la s y p rz e d m io tu w ię k sz ą niż n a inne, d o z n a ją c e p rz y ty m sp ecy ficzn ej em o cji i p o d e jm o w a ć d ziałaln o ść, k tó ra u s ta je g d y d a n y o k re ś lo n y c e l z o sta n ie o sią g n ię ty an iże li ja k ik o lw ie k in n y 22), 7) c e c h y m e ta e rg o n a ln e (M staerg je s t to d y n a m ic z n a lub m o ty w a c y jn a c ech a ź ró d ło w a ja k o re z u lta t w p ły w u śro d o w isk a 23), 8) sp o strz e g a w cze i 9) m ięśniow e.
18 Por. R. B. C a tte ll; P e rso n a lity and M o tiv a tio n ..., dz. cyt., 900. 19 Por. R. B. C a tte ll: P erso n a lity, A S y ste m a tic ..., dz. cyt., 27. 20 P or. R. B. C a tte ll: P e rso n a lity and M o tiva tio n ..., dz. cyt., 42. 21 P or. R. B. C a tte ll: P erso n a lity, A S y ste m a tic ..., dz. cyt., 35.
22 "Erg, a n in n a te p sy c h o p h y s ic a l d isp o sitio n w h ich p erm its its p o ssesso r to a c q u ire r e a c tiv ity to c a rta in c lasses of o b je c ts m o re re a d ily th a n o th ers, to e x p e rie n c e a sp ecific em o tio n in re g a r d to th em , an d to s ta rt on a c o u rse of a c tio n w h ich c e a se s m o re c o m p le te ly a t a specific g o al a c tiv ity th a n at a n y o th e r" . G. B. E nglish: A C o m p r e h e n siv e D ictio n a ry of P sych o lo g ica l and P sy c h o a n a lity c a l T erm s, N ew Y ork 1958, 185.
23 "M etaerg , a d y n am ic or m o tiv a tio n a l so u rc e tr a it th a t re s u lts from e n v iro n m e n ta l in flu e n c e " . P or. tam że, 320.
7. C zynniki
W o p a rc iu o w y n ik i ja k ie o trz y m a ł C a tte ll n a p o d sta w ie L — d a ta , T — d a ta i Q — d a ta p rz y jm u je szesn aście c z y n n ik ó w o so b o w o ści u czło w ie k a do ro słeg o . W sz y s tk ie c z y n n ik i są d w u b ie g u n o w e tzn. p o sia d a ją p rz e c iw sta w n e cech y . D la k ażd e g o c z y n n ik a C a tte ll p rz y jm u je p o d w ó jn ą nazw ę. J e d n a n o si c h a ra k te r n a u k o w y , np. ,,p ro te n sio n " , a d ru g a p o p u la rn y , n p. „ p o d e jrz liw o ść ” . A oto n a u k o w e i p o p u la rn e n a z w y c z y n n ik ó w 24:
C zy n n ik A. C y c lo th y m ia — sch izó iy m ia (cy k lo ty m ia-sch izo ty m ia). C zy n n ik B. In te llig e n c e (In telig en cja).
C zy n n ik C. Ego s tre n g th — P ro n e n e ss to N e u ro tic ism (zró w n o w ażen ie em o c jo n a ln e — sk ło n n o ść do n eu ro ty zm u ).
C zy n n ik E. D om inance — S u b m issiv en ess (d o m in an cja — subm is ja). C z y n n ik F. S u rg e n c y — D e su rg e n c y (su rg e n c ja — d e su rg e n c ja ). C zy n n ik G. S u p er Ego s tre n g th (silny c h a ra k te r —· sła b y c h a ra k te r). C zy n n ik H. P a rm ia — T h re tia (śm iałość —· n ieśm iało ść).
C zy n n ik I. P re m sja — H a rria (w rażliw ość — b ra k w rażliw ości).
C zy n n ik L. P ro te n sio n — In n e r re la x a tio n (p a ra n o id a ln a p o d e jrz liw o ść — sp o k o jn a ufność).
C zy n n ik M. A u tia —· P ra x e rn ia (n ie k o n w e n c jo n a ln o ść — k o n w e n c jo n a l- ność).
C zy n n ik N. S h rew d n ess — N a iv e te (chłodny ra c jo n a liz m — n a iw n a p ro sto ta).
C zy n n ik Q. G uilt p ro n e n e s s — C o n fid en ce (skłonność do o b w in ia n ia —· p ew n o ść siebie).
C zynniki, k tó r e C a tte ll o trz y m a ł ty lk o n a p o d sta w ie Q — d a ta są n a s tę p u ją c e :
C zy n n ik Q x R adicalizm — C o n se rv a tism (rad y k alizm — k o n serw aty zm ). C zy n n ik Q z Self su ffic ie n c y (n iezależn a sam o w y starczaln o ść).
C zy n n ik Q3 Self se n tim e n t c o n tro l (k o n tro la w oli, d o b ra in te g ra c ja ). C zy n n ik Q4 E rgic te n s io n (napięcie nerw ow e).
A n a liz a c z y n n ik o w a w y o d rę b n iła c z y n n ik i p ierw szeg o i d ru g ie g o rzędu.. O d ró żn ien ie to o d g ry w a d u żą ro lę. N a jo g ó ln ie j ro zu m ie się przez czy n n ik p ierw szeg o rz ę d u c z y n n ik i w śró d te s tó w p o je d y n c z y c h . O trz y m u je m y je z p o m iaró w rz e c z y w isty c h . „ C zy n n ik p ie rw sz e g o rz ę d u to c z y n n ik p o w sta ły z m a c ie rz y k o re la c ji te s tó w ”25. C zy n n ik d ru g ie g o rzęd u , w o g ó ln y m z n acze
24 Por. R. B. C attell: P e rso n a lity and M o tiv a tio n 1..., dz. cyt., 90— 159. 25 "F irst-o rd e r-fa c to r: a fa c to r d e v id e d from a m a trix of te s t c o rre la tio n s" . H. B. E nglish: A C o m p r e h e n siv e D ictionary..., dz. cyt., 200; Por. R. B. C a tte ll: F actor A n a ly s is , A n In tro d u c tio n and M a n u a l ior th e P sy c h o lo g ist and S ocial S c ie n tist, N e w Y ork 1952, 424.
niu, to czy n n ik i w śró d czy n n ik ó w , k tó re p o w sta ją ze w z a je m n e j k o re la c ji m ięd zy so b ą c z y n n ik ó w p ierw szeg o rzędu. „C zy n n ik i d ru g ie g o rz ę d u to czy n n ik i, k tó re p o w s ta ją z m a c ie rz y k o re la c ji w śró d c z y n n ik ó w "26.
W c a tte llo w s k ie j te o rii o so b o w o ści e k s tra w e rs ja i in tro w e rs ja n a le ż ą do ce c h p o w ierzch n io w y ch , k tó re z a u w ażam y n a p o d sta w ie p ro s te j o b serw acji. A le n a le ż ą ró w n ież do c z y n n ik ó w d ru g ie g o rz ę d u 27; tk w ią zate m w g łę b sz y c h w a rs tw a c h p sy ch ik i.
8. N iep o k ó j p sy c h ic z n y
N a sile n ie n ie p o k o ju p sy ch iczn eg o , jeg o źródło, sposób p rz e ż y w a n ia w p o w ażn y m sto p n iu m ogą w p ły w a ć n a d e z in te g ra c ję o sobow ości. Z a g a d n ie n ie n iep o k o ju , p o d o b n ie ja k osobow ości, je s t b ard zo a k tu a ln e w e w sp ó ł c z e sn e j p sy ch o lo g ii. P o czątk o w o p ro b lem n ie p o k o ju b y ł ro z w a ż a n y w y łą c z n ie n a d ro d ze te o re ty c z n e j i n ie szu k an o em p iry c z n y c h sp o so b ó w p o d e jś c ia do te g o z a g a d n ie n ia . Z m artw ien ie, zw łaszcza c zęste i in te n sy w n e , m oże p ro w a d z ić do sta łe g o u cz u c ia n ie p o k o ju . W ie le z m artw ień , p o d o b n ie ja k stra c h , m a c h a ra k te r irra c jo n a ln y . N ie w y n ik a ją one z p rz e d m io tu czy s y tu a c ji, k tó ry c h n a le ż y się ob aw iać, ale są ra c z e j sta n a m i w e w n ę trz n e g o n a p ię c ia u m y sło w eg o , p rz e w id y w a n ia p rz y sz ły c h stra p ie ń . C zło w iek często n ie z d a je sobie sp ra w y z p rz y c z y n y n ie p o k o ju o raz z tego, że p o ch o d zi on ra c z e j z jeg o u czu cia n ie p e w n o śc i an iżeli z z e w n ę trz n e j sy tu a c ji.
S. F re u d b y ł je d n y m z p ierw szy ch , k tó ry szero k o o p ra c o w a ł z a g a d n ie n ie n ie p o k o ju 28.
26 S eco n d -o rd er-facto r, "facto r, w h ic h is d e riv e d from a m a trix of c o r re la tio n s b e tw e e n fa c to rs" , H. B. E nglish: A C o m p r e h e n siv e D ic tio n a ry ...,
dz. cyt., 200; oraz R. B. C a tte ll: F actor A n a ly sis..., dz. cyt., 427.
27 Por. R. B. C a tte ll: P e rso n a lity and M o tiva tio n ..., dz. cyt., 317. W a rto ró w n ie ż zaznaczyć, że n a p o d sta w ie a n a liz y c z y n n ik o w e j w p o łą c z e n iu z m e to d ą h ip o te ty c z n o d e d u k c y jn ą E y sen ck d o szed ł do w n io sk u , że p oza d z ie d zin ą in te le k tu a ln ą is tn ie ją trz y p o d sta w o w e c z y n n ik i czyli w y m ia ry o so bo w o ści, m ian o w icie: n eu ro ty zm , e k s tra w e rs ja -in tro w e rs ja oraz p sy ch o ty zm . P o r. Z. C h lew iń sk i Ks.: W p r o w a d z e n ie do teorii o so b o w o ści H. J. E y se n c k a ,
„R oczniki F ilozoficzne", 11/1963 z. 4, 87.
28 F re u d o d ró żn ia tr z y ty p y n ie p o k o ju : a) n ie p o k ó j rz e c z y w isty , b) n ie p o k ó j n e u ro ty c z n y , c) n ie p o k ó j m o raln y . Bazą w szelk ieg o n ie p o k o ju je s t n ie p o k ó j rz e c z y w is ty in acz ej — s tra c h ; fa k ty c z n e n ie b e z p ie c z e ń stw a w św ię
cie zew n ętrzn y m . Z n ie p o k o ju rzec z y w iste g o w y n ik a ją d w a n a s tę p n e ty p y n ie p o k o ju . N iep o k ó j n e u ro ty c z n y zach o d zi p rz y b ra k u o d p o w ie d n ie j k o n tr o li n a d in s ty n k ta m i. O soba d o p u szcza się p e w n y c h czynów , za k tó re m o że b y ć u k a ra n a . Przez n ie p o k ó j m o ra ln y ro zu m ie F re u d s tra c h su m ien ia tzn., że osoba, k tó r a p o sia d a siln ie ro z w in ię te su p ereg o czu je się w in n a
Z w ró cił on u w a g ę n a to, że n ie m o żn a u to żsam iać „ lę k u ” ze „ stra c h e m ” . Lęk w ed łu g n ieg o odnosi się do sta n u , k tó r y n ie u w z g lę d n ia p rzedm iotu, p o d czas g d y w stra c h u n a p ierw szy p la n w y su w a się d z ia ła n ie n ie b e z p ie c zeń stw a, o d n o śn ie do k tó re g o człow iek n ie p rz y ją ł jeszcze g o to w o ści lęku. Lęk je s t w ięc n ie ja k o m ech an izm em o b ro n n y m p rz e d s tra c h e m 29. F re u d je s t zd an ia , że głó w n y m źró d łem w szelk ieg o n ie p o k o ju je s t tłu m io n y p opęd se k su a ln y .
C a tte ll u siłu je b a d a ć z a g a d n ie n ie n ie p o k o ju e k sp e ry m e n ta ln ie . U w aża, Że b a d a n ia n a d n ie p o k o je m p sy ch iczn y m b y ły często b ard zo p o b ie ż n e i nie p o s ia d a ły c h a ra k te ru n a u k o w eg o . Pow odem b y ły w dużej- m ierze sam e te orie o n ie p o k o ja c h , często ro z w le k łe i p o w ik ła n e 30. P o w ażn ą tru d n o ść s ta n o w ił ró w n ież fak t, że w ielu a u to ró w u to ż sa m ia n ie p o k ó j ze strach em , neu- rotyzm em , k o n flik tam i, a n a w e t u ż y w an o zam ien n ie ta k ic h term in ó w ja k : n ie p o k ó j, p o pęd, m o ty w 31. C a tte ll d o k ła d n ie o d ró żn ia n ie p o k ó j od stra c h u , ko n flik tu , n e u ro ty z m u i p o p ę d u 32. Z achodzi is to tn a ró żn ica p om iędzy neu- ro ty zm em a n iep o k o jem . N iep o k ó j je s t często re a k c ją n a rz eczy w iście z a g ra ż a ją c e oko liczn o ści, n ie b e z p ie c z e ń stw a . T ym czasem is tn ie ją fo rm y n e u ro tyzm u, k tó ry c h sy m p to m y są zu p ełn ie ró ż n e od c h a ra k te ry s ty c z n e g o n ie p o k o ju np. h is te ria k o n w e rsy jn a . N ie p o k ó j ró żn i się od k o n flik tu tym , że p o w sta je p od w p ły w em ja k ie g o ś b e z p o śre d n ie g o n acisk u , p o d czas g d y k o n flik t ro d zi się n a s k u te k w zajem n eg o n ie p rz y sto s o w a n ia d y n a m ic z n y c h s y stem ó w w e w n ą trz je d n o s tk i np. id i su p ereg o .
N iep o k ó j w sto su n k u do p o p ęd ó w je s t w tó rn y . P o p ę d y zaś są czym ś p ie rw o tn y m w czło w ie k u np. p o p ęd głodu, sex u , a g re sji, p o trz e b y b e z p ie c z e ń stw a itd.
N iep o k ó j i s tra c h w g C a tte lla u ja w n ia ją się w ty c h sam y ch m e c h a n iz m ach o b ro n n y c h ciała ja k : p o cen ie się, d rżen ie, p rz y sp ie sz e n ie b ic ia s e r ca, n a d m ie rn e w y d z ie la n ie a d re n a lin y . R óżnica ja k o ś c io w a b ęd zie p o le g a ła n a tym , że w stra c h u : a) u ja w n ia się m n iejsze n a p ię c ie w e w n ętrzn e, b) p o chodzi ono z w e w n ę trz n e g o n a stro ju , często fra g m e n ta ry c z n ie , n ie ja sn o , c) p rz e w id u je n ie b e z p ie c z e ń stw a . O g ó ln ie m o żn a pow iedzieć, że n iep o k ó j je s t źró d łem w sz y stk ic h m ech an izm ó w o b ro n n y c h 33.
N a p o d sta w ie w sp ó łczy n n ik ó w k o re la c ji, ja k ie zach o d ziły p om iędzy p o je ż e li d o p u ści się czegoś, co je st p rz e c iw n e p ra w u m o raln em u , w k tó ry m z o sta ła w y ch o w a n a . Por. C. S. H all, G. Lindzey, T h eo rie s, dz. cyt. s. 45.
29 Por. S. F reu d : V o rle s u n g zu r E in fü h ru n g in d ie P sy c h o a n a ly se , Leipzig 1922, 417.
30 Por. R. B. C attell: P erso n a lity and M o tiva tio n ..., dz. cyt., 657. 31 Tam że, 657.
32 Por. R. В. C a tte ll: T h e M e a n in g and M e a s u re m e n t o l N e u ro tic is m and A n x ie t y , N ew Y ork 1961, 10— 18.
33 Por. R. B. C a tte ll: P erso n a lity A S ystem a tic..., dz. cyt., 224.
szczeg ó ln y m i d an y m i z L — d a ta , 'Γ — d a ta , Q — d a ta , w y o d rę b n ił C a tte ll c z y n n ik i n ie p o k o ju . W te s ta c h o b ie k ty w n y c h n a p ię c ie n ie p o k o ju w y s tę p u je razem z w ie lk ą d rażliw o ścią i e m o cjo n aln o ścią. C a tte ll w y m ie n ia n a s tę p u ją c e c z y n n ik i n ie p o k o ju : С— , 0 + , Q 3— , Q 4+ , L + , H—34. C zy n n ik i te n a leżą do c z y n n ik ó w d ru g ie g o rz ę d u 35.
C a tte ll zalicza n ie p o k ó j do sta n ó w p sy ch o fizjo lo g iczn y ch , k tó re p o w o d u ją z m ian y w osobow ości. W y lic z a sied em h ip o te ty c z n y c h ź ró d eł n ie p o k o ju 36: 1) słab o ść ,,ja" — u w y d a tn ia się szczeg ó ln ie w c z y n n ik u С— i je s t je d n y m z g łó w n y ch ź ró d e ł n ie p o k o ju . J a k k o lw ie k n isk i w y n ik С w s k a z u je n a b ra k zró w n o w a ż e n ia e m o c jo n aln eg o p ły n ą c e g o z n ie p o k o ju , to je d n a k m o żn a p rz y ją ć zale żn o ść o d w ro tn ą. N ie z ró w n o w a ż e n ie e m o c jo n a ln e m oże ro d zić n iep o k ó j. 2) Siła su p e re g o i lę k p rz e d p o zb aw ien iem — C a tte ll u w aża, że n ie m o żn a id e n ty fik o w a ć c z y n n ik a 0 + z siłą su p ereg o . W y n ik 0 + m o żn a u to ż sa m ia ć z po czu ciem n ie a d e k w a tn o śc i, n ie p o k o ju i d e p re s ją , co p sy c h ia try c z n ie o k re ś la się ja k o p rz e ro st su p ereg o . B rak k o n tro li n ad so b ą p o w o d u je p o czu cie k a ry alb o w ed łu g h ip o te z y C a tte lla w ro d zo n ą r e a k c ję n a n ie b ez p ieczeń stw o z a g ra ż a ją c e w ła sn y m p raw o m (an in n a te d a n g er re a c tio n in its ow n rig h ts). W y so k i w y m k Ο -f w sk a z u je n a zależność n ie p o k o ju od siły su p e re g o i sto p n ia p o z b a w ie n ia czy p o czu cia k a ry . 3) u o g ó ln io n y lub tłu m io n y n a p ó r p o p ę d u — id. C hodzi tu ta j o siln e n a p ię c ie s tro n y p o p ęd o w ej. S ilne c ią ż e n ie do z a sp o k o je n ia id, k tó r e n ie z n a jd u ją c o d p o w ied n ieg o w y ła d o w a n ia , p o w o d u je sta n y fr u s tr a c y jn e — n ie p o k o je Q.; + . 4) O g ó ln a b o jaźliw o ść. C zło w iek b o ja ź liw y je s t ja k b y sp a ra liż o w n a y w sw oim d ziałan iu . P o czu cie z a g ro ż e n ia w s y tu a c ji je s t w d u żej m ierze p o w o d em n ie p o k o ju . C zy n n ik H— w sk a z u je n a b o jaźliw o ść. O d czu w an ie sw o je j b ie rn o śc i p o w o d u je n ie p o k ó j. 5) E k sp re s ja p a ra n o id a ln a — u ja w n ia się p rz e d e w szy stk im w c z y n n ik u L + i c e c h u je ją p o d ejrzliw o ść . N a sta w ie n ie p a ra n o id a ln e m oże b y ć p ow odem n ie p o k o ju , s tw a rz a ją c p o czu cie w y o b co w an ia i n ie p e w n o śc i sp o łeczn ej. N ie je s t je d n a k p ew n e, czy z a ch o w an ie p a ra n o id a ln e p o w o d u je n ie p o k ó j, czy te ż n ie p o k ó j p o c ią g a za sobą p a ra - no ię. C a tte ll p rz y ta c z a tu ta j zd a n ie T om asza a K em pis, w iersz 1430 — „Ten, k tó ry je s t w d o sk o n ały m p o k o ju n ie p o d e jrz e w a czło w iek a. Lecz te n , k tó ry je s t n ie z a d o w o lo n y je s t p o d n ie c o n y ró żn y m i p o d e jrz e n ia m i; on n ig d y sam n ie je s t w sp o k o ju an i in n y m n ie d a o d p o cząć". 6) B rak in te g ra c ji w o so bow ości u ja w n ia się w c z y n n ik u Q 3— . T w ierd zen ie, że d o b ra s a m o k o n tro la m a s k u je n ie p o k ó j lub n iw e lu je jeg o e k s p re s ję do m inim um , je s t p s y c h o lo g iczn ie p o w ierzch o w n e. W y so k ie Q 3 w sk a z u je n ie ty lk o n a sam o k o n tro lę, ale p rz e d e w szy stk im n a sto p ie ń self — se n tim e n t (na p o staw ę), k tó r y p rz y czy n ia się do ro z w o ju su p ereg o . Z d an iem C a tte lla , b ra k in te g ra c ji i
orga-34 Por. R. B. C a tte ll: T h e M eaning..., dz. cyt., s. 180.
35 Por. R. B. C attell: P e rso n a lity a nd M o tiva tio n ..., dz. cyt., 254— 255. 36 Tam że, s. 663.
n iz a c ji je s t z re g u ły siln y m źró d łem n ie p o k o ju . B rak in te g ra c ji pow oduje,, że je d n o s tk a o d czu w a w so b ie ro z d a rc ie (sprzeczność) p o m ięd zy sw oim id e ałem a tym , czym c h c ia ła b y by ć i ja k ją w id zą i o c e n ia ją inni. 7) K on s ty tu c jo n a ln a tru d n o ść su b lim a c ji — u ja w n ia się w b ra k u u m ie ję tn o śc i z n a le z ie n ia czegoś zastęp czeg o , w ra z ie n iem o żn o ści z a s p o k o je n ia sw o ich p o trzeb . C a tte ll u w aża, że s ta p ta k i częściej p ro w ad zi do d e p re s ji niż do n ie p o k o ju .
9. Z a sa d y in te rp re ta c ji p ro filu osobow ości
P o ró w n u ją c p o m ia r z opisem sło w n y m stw ie rd z a m y w y ższo ść p ie rw s z e go. Z a p e w n e tru d n o u n ik n ą ć w o p isie ja k o ś c io w y m e le m e n tó w su b ie k ty w n y ch . O pis ja k o ś c io w y z n a tu r y sw ej je s t zaw sze m n iej p re c y z y jn y od p o m iaru , n ie m o żn a go je d n a k le k c e w a ż y ć . In te r p r e ta c ja p sy c h o lo g ic z n a s ta n o w i ilu s tra c ję , p e w n e g o ro d z a ju k o m e n ta rz do d a n y c h liczb o w y ch . D opóki w y ra ż a m y w y n ik i b a d a ń w d a n y c h liczb o w y c h , n ie m am y w ą tp liw o ści, że d a n e te są c a łk o w ic ie w o ln e od e le m e n tu su b ie k ty w n e g o . O ne to w ła śn ie w p o w ażn y m sto p n iu o g ra n ic z a ją w p ły w su b ie k ty w iz m u n a in te rp re ta c ję p sy ch o lo g iczn ą, n ie są je d n a k w sta n ie zn iw e lo w a ć go c ałk o w ic ie.
P sy c h o lo g ia w sp ó łc z e sn a a szczeg ó ln ie a n g lo s a sk a d ą ż y do cało ścio w eg o u ję c ia p sy c h ik i czło w iek a, k tó r ą ro zu m ie ja k o s k o o rd y n o w a n ą o rg a n iz a c ję . W y siłk i w ty m k ie ru n k u d o p ro w a d z iły do teg o , że w p sy c h o lo g ii a n g lo sa s k ie j z a g a d n ie n ie c h a ra k te ro lo g ii je s t d z isia j n a d alsz y m p lan ie, a b a d a n ia p sy c h o lo g ic z n e sk u p ia ją się n a d z a g a d n ie n ie m osobow ości. M ów i się ra c z e j o p ro filu oso b o w o ści d a n e j je d n o s tk i. P ro fil o sobow ości, ja k i o trz y m u je m y w k w e stio n a riu s z u C a tte lla , u jm u je oso b o w o ść w 16 c zy n n ik a ch . A b y o trzy m ać p ro fil oso b o w o ści n a le ż y n a jp ie rw zliczyć ilość d ia g n o sty c z n y c h o d p o w ied zi d la k ażd eg o c z y n n ik a z a w a rte g o w k w e stio n a riu sz u . W te n sp o só b o trz y m u je m y w y n ik i su ro w e. Po p rz eliczen iu w y n ik ó w su ro w y ch n a p o ró w n y w a ln e je d n o s tk i o d p o w ie d n ie j ta b e li, p rz y s tę p u je m y do w y k re ś le n ia p ro filu o sobow ości. Je d n o s tk a m i są ste n y , tzn. sto p ie ń n a s i le n ia k ażd eg o c z y n n ik a m ieści się w sk a li d z iesięcio sto p n io w ej.
Ś re d n ia w ie lk o ść c z y n n ik a w p ro filu o so b o w o ści o k re ś la się ja k o 5,5 sten . Z a śre d n ie w y n ik i m o żn a ró w n ie ż u w ażać te, k tó re m ieszczą się w g ra n ic a c h 4— 5 ste n a . K ażd y c z y n n ik m a w a rto ś ć d w u b ie g u n o w ą np. A + , A — . W y n ik i p o w y ż e j 5 ste n a o k re ś la się ja k o d o d a tn i b ieg u n , a w y n ik i p o n iżej 5 s te n a ja k o u je m n y b ieg u n . W y k re ś le n ie śre d n ie j o raz p o d ział w y n ik ó w n a p lu so w e i m in u so w e m a ty lk o c h a ra k te r w y g o d n eg o k lu cza o p e ra c y jn e g o . N ie zaw sze w y n ik p lu so w y św ia d c z y o cesze d o d a tn ie j o so bow ości i o d w ro tn ie — nie zaw sze w y n ik m in u so w y św iad czy o n e g a ty w n e j o cen ie osobow ości.
Po d o k o n a n iu w s tę p n y c h obliczeń p sy c h o m e try c z n y c h n a le ż y zapoznać się z p sy c h o lo g ic z n ą in te rp re ta c ją p o szczeg ó ln y ch czy n n ik ó w . P sy c h o lo
g iczne zn aczen ie p o szczeg ó ln y ch c z y n n ik ó w je s t o k re ś la n e w te rm in a c h o g ó ln eg o z a c h o w an ia. P rzy in te rp re ta c ji p sy c h o lo g ic z n e j n ie m ożna je d n a k b ra ć po d u w a g ę n a sile n ia p o szczeg ó ln y ch czy n n ik ó w . P o d o b n ie, in te r p r e ta c ja c z y n n ik a n ie m oże b y ć w y rw a n a z cało ści p ro filu , m a on a w a rto ś ć i sen s ty lk o , g d y u w z g lę d n io n a je s t k o n s te la c ja całeg o p ro filu o sobow ości.
P rz y in te rp re ta c ji c a te llo w sk ie g o p ro filu o so b o w o ści k ie ru je m y się n a stę p u ją c y m i z a sa d a m i:37 1) N a le ż y u w zg lęd n ić n a sile n ie czy n n ik a , 2) b ie g u n c z y n n ik a — p lu s o w y lub m in u so w y , 3) k o n s te la c ję c z y n n ik ó w k o re lu ją c y c h ze sobą, 4) n a jb a rd z ie j n a silo n y c z y n n ik (np. — 1 lu b + 1 0 ) n ie je s t n a jb a rd z ie j c h a ra k te ry s ty c z n y d la o b razu osobow ości.
1) C zy n n ik i m o żn a łącz y ć w g ru p y w n a s tę p u ją c e j k o le jn o śc i: a) c z y n n ik i A FH — o k re ś la ją c e e k s tra w e rs ję — in tro w e rsję , b) do po w y ższeg o m o żn a d o łącz y ć c z y n n ik M, c) czy n n ik i e m o c jo n a ln e С i I, m ożna d o łą czy ć Q 4, L, O, d) b e z p o śre d n io z pow y ższy m i n a le ż y in te rp re to w a ć G i Q 3, e) c z y n n ik E o raz Q 4, f) c z y n n ik В in te rp re tu je się osobno, g) Q 4 i N m oż n a łączy ć d ow olnie.
2) Je ż e li c z y n n ik i n ie p o k o ju są d ość w y so k ie, w te d y m o żn a od n ich ro z począć in te rp re ta c ję : а) С— , L + , 0 + , Q ,— , Q 4 + , H — , m o żn a d o łącz y ć jesz c z e I, b) do p o w y ższeg o d o łącz y ć c z y n n ik i AFM , с) E i Q 2 i B, d) G, e) re s z ta dow olnie.
3) M e to d a in te rp re ta c ji m oże by ć ró w n ie ż n a s tę p u ją c a : a) W y łą c z y ć k ilk a d zied zin oso b o w o ści i p o sz u k a ć w c z y n n ik a c h ty c h cech , k tó r e je o k re ś la ją (np. sfera e m o c jo n a ln a ; sfe ra w o lic jo n a ln a ; z a in te re s o w a n ia ; sto su n e k do in n y c h ludzi; sto s u n e k do sam ego sie b ie ; re a k c ja n a k o n flik ty i fr u s tr a c je ; in te g ra c ja o so b o w o ści itd.) b) D la k a ż d e j z ty c h d zied zin n a le ż y w y p isa ć p rzy m io tn ik i, k tó r e d a n ą sfe rę o k re ś la ją , c) N a stę p n ie z a s ta n o w ić się, k tó r e c e c h y w za je m n ie się w y k lu c z a ją i d laczego.
N a le ż y je d n a k zw ró cić u w a g ę n a to, czy czasem nie zach o d zi ty lk o p o zo rn a sp rzeczn o ść np. n ie śm ia ło ść i to w a rz y s k o ść alb o sk ło n n o ść do o b w in ian ia sie b ie p rzy ró w n o c z e sn e j p o d e jrz liw o śc i do oto czen ia, d) Po o k re ś le n iu c e c h d la k a ż d e j z dziedzin, trz e b a w y d o b y ć z te g o sy n te z ę , b y m óc p odać opis osobow ości.
P rzy in te rp re to w a n iu w e d łu g czy n n ik ó w , p o za opisem jak o ścio w y m , p o d a je m y ró w n ie ż h ip o te z y in te rp re ta c y jn e , d o ty c z ą c e etio lo g ii k ażd eg o czy n n ik a. D zielim y w ięc je n a c e c h y u w a ru n k o w a n e k o n sty tu c jo n a ln ie , śro d o w isk o w o o raz ce c h y n a b y te p o p rzez św iad o m y w y siłek .
P rzez an alizę c z y n n ik ó w n ie p o k o ju m ożem y o k reślić a k tu a ln y s ta n p s y ch icz n y b a d a n e g o . J e s t to c z y n n ik re a k ty w n y osobow ości.
37 P łu żek Z.: In te rp re ta c ja 16 c z y n n ik ó w oraz p ro lilu o so b o w o ści 16 c z y n n ik o w e g o k w e stio n a riu sza o so b o w o ści, K rak ó w —K o b ierzy n 1963 (skrypt).
10. W n io sk i
K o n c e p c ja oso b o w o ści w u ję c iu R. B. C a tte lla n a le ż y n ie w ą tp liw ie do czo ło w y ch te o rii o sobow ości. O b ieg o w e te o r ie oso b o w o ści w e w sp ó łczes n e j p sy c h o lo g ii a m e ry k a ń s k ie j m ożem y z g ru b sz a p o d zielić n a stę p u ją c o : 1) S p o łeczn e — K. H o rn e y , E. From m , H. St. S u lliv an . 2) P e rso n o lo g ia — H. A. M u rra y . 3) T e o ria p ó l — K. L ew in. 4) In d y w id u a ln a — G. W . A llp o rt. 5) O rg a n ic z n a — K. G o ld stein , A. A n g y al. 6) K o n s ty tu c jo n a ln a —■ W . H. S heldon. 7) C z y n n ik o w a — H. J. E ysenck, R. B. C attell. 8) T eo ria , b o d ziec— —re a k c ja — L. T h o rn d ik e , J . B. W a sto n , E. C. T olm an, E. R. G u th rie , C. L. H ull, J. D ollard, N. M iller, О. H. M o w rer. 9) T e o ria S elf'u ·—· C. R. R ogers. 10) B io so cjaln a — G. M u rp h y .
Z w y m ie n io n y c h te o rii in te re s u je n as k o n c e p c ja o so b o w o ści R. B. C a t te lla . K w e stio n a riu sz R. B. C a tte lla sp e łn ia w sz y stk ie w a ru n k i d o b reg o te s tu , to z n aczy je s t on: sy m p to m aty czn y , rz e te ln y , d y s k ry m in a c y jn y , o b iek ty w n y , d ia g n o s ty c z n y , zn o rm a liz o w a n y (zaletą p o lsk ieg o w y d a n ia k w e stio n a riu s z a je s t m ięd zy in n y m i to, że z o sta ł o p ia c o w a n y n a ro d zim y m m a te ria le i p o sia d a te ż p o lsk ie norm y), p ra k ty c z n y , to z n aczy ła tw y do sto so w a n ia (od p o w ied zi ła tw e do o c en y d a ją bow iem w y k re s o sobow ości, k tó ry d la w p ra w nego p s y c h o lo g a je s t ła tw y do z in te rp re to w a n ia ).
P sy ch o lo g in te rp re tu ją c p ro fil o so b o w o ści w 16 c z y n n ik a c h m usi p a m ię ta ć o zało ż e n ia c h c a tte llo w s k ie g o sy stem u : że je s t on o p e ra c y jn y , b eh aw io - ry s ty c z n y i ilo ścio w y , o raz że a k sjo m a te m te g o sy ste m u je s t tw ie rd z e n ie T h o rn d ik e 'a , że w szy stk o co is tn ie je je s t w p e w n e j ilości i d la te g o m oże b y ć m ierzo n e. W p ra w d z ie m a te m a ty k a i p sy c h o m e tria o d d a ją ce n n e u słu g i w p o z n a w a n iu lu d zk iej osobow ości, to je d n a k m u sim y p am iętać, że o so b a lu d z k a ja k o b y t b io lo g iczn y , p s y c h o s o c ja ln y i d u c h o w y je s t n ie sk o ń c z e n ie b o g a tsz a od teg o w sz y stk ie g o co zdoła się w n ie j o k re ślić sam ym ty lk o ję z y k ie m m a tem aty czn o -m etry czn y m .
W ie le c z y n n ik ó w oso b o w o ści w y m y k a się p sy ch o m etrii, a p rzecież o n e — te n ie d a ją c e się p o m ierzy ć czy n n ik i — m a ją n iem alże d e c y d u ją c y w p ły w n a k s z ta łto w a n ie się lu d zk iej o so b y i n a k o n k re tn e p rz y p a d k i je j p o stę p o w an ia. Bo czy w ogóle m ożna w y m ierzy ć w a rto ść istn ie n ia , c ie rp ie n ia i s e n su lu d zk ieg o życia? A p rzecież te w a rto śc i d e c y d u ją o naszy m z a c h o w a n iu się.
K w e stio n a riu sz R. B. C a tte lla je s t n ie w ą tp liw ie d o g o d n y m k lu czem do b a d a ń n a d o sobow ością, n ie o tw ie ra je d n a k z a m k n ię ty c h drzw i ta jn ik ó w lu d zk iej eg z y ste n c ji.
LITERATURA
1. A llp o rt G. W . — P erso n a lity, A P sych o lo g ica l In te rp re ta tio n , N ew Y ork 1937.
2. B rand H., — T h e S iu d y o i P erso n a lity, N ew Y ork 1954.
3. C a tte ll R. B., — P erso n a lity, A S y s te m a tic T h e o re tic a l and F actual S tu d y , N ew Y ork 1950.
4. C a tte ll R. B., — D escrip tio n and M e a s u re m e n t o i P erso n a lity, N ew Y ork 1946.
5. C a tte ll R. B., — Factor A n a ly s is , A n In tro d u c tio n and M a n u a l lo r the P sy c h o lo g ist and Social S c ie n tis t, N ew Y ork 1952.
6. C a tte ll R. B., — P e rso n a lity and M o tiv a tio n , S tr u c tu re and M easur- m e n t, N ew Y o rk 1957.
7. C a tte ll R. B., — A G uide to M e n ta l T estin g , L ondon 1953.
8. C a tte ll R. B., S ch eier I. H., — T h e M e a n in g and M e a su rm e n t oi N eu - ro tic ism and A n x ie ty , N ew Y ork 1961.
9. C a tte ll R. B., — IP A T C h ild re n ’s P e rso n a lity Q u estio n n a ire, C h am p aig n Illin o is 1960.
10. C a tte ll R, B., S a u n d e rs D. R., S tice G., — IP A T H a n d b o o k fo r th e six te e n P erso n a lity F actor Q u estio n n a ire, C h am p aig n Illin o is 1957.
11. C h lew iń sk i Z., ks. — W p r o w a d z e n ie do teorii o so b o w o ści H. J. Ey-se n c k a , „R oczniki F ilo zo ficzn e" 11(1963) z. 4, s. 81— 89.
12. E nglish H. В., — A C o m p r e h e n siv e D ictio n a ry o i P sych o lo g ica l and P sy c h o a n a lity c a l T erm s, N ew Y ork 1958.
13. F re u d S., — V o rle s u n g zu r E in fü h ru n g in d ie P sych o a n a lise, Leipzig 1922.
14. H all C. S., L indzey G., ·— T h eo ries oi P erso n a lity, N ew Y ork 1957. 15. O k o ń J., — A n a liza c z y n n ik o w a w p sych o lo g ii. W a rs z a w a 1960. 16. N o w a k A. J., — E k stra w e rsja i in tro w e rsja w u ję c iu C. G. J u n g a i R. B. C a ttella , „S tu d ia P h ilo so p h ia e C h ris ia n a e " A TK 5(1969).
17. N o w a k A. J., ·— O so b o w o ść a lu m n ó w ir a n c isz k a ń sk ic h i stu d e n tó w św ie c k ic h na p o d sta w ie k w e s tio n a riu sza R. B. C a ttella , „S tudia P h ilo so p h ia e C h ris tia n a e " ATK 8(1972)2.
18. P łu żek Z., — In te rp re ta c ja 16 c z y n n ik ó w oraz p ro iilu o so b o w o ści 16 c z y n n ik o w e g o k w e s tio n a riu sza o so b o w o ści R. B. C attella, K rak ó w —K o b ie rz y n 1963 (skrypt).
19. R oyce J. E. — M an a n d H is N a tu re, A P h ilo so p h ica l P sych o lo g ica l, N ew Y ork 1961.
