• r \ ^
s\<* =
l0^ŁV - &
ó°^ s\S
a v ^ ° N
' ^ ® V
0 s^e ^
^ V ai
s \3 >
» ' e < % . o ^ e > ^ “ - A l » - . « 0 C \^ N
^ ' ‘ ^ r t ^ v 0 ^ C' 'v o ^ C '
< o ° t l _ e ^ °
, n o r Tak o Toruniu w 1938 roku pisał Roman Burzyński, dziennikarz llusłrowanego Kuriera Codziennego. Nowoczesny charakter międzywojennego miasta byt konsekwencję intensywnej działalności budowlanej, związanej z funkcją Torunia jako stolicy województwa pomorskiego. Ze wszystkim miast pomorskich to właśnie Toruń - obok Gdyni - posiadał najlepsze warunki rozwoju budownictwa. Na lała rządów energicznego prezydenta Torunia, Antoniego Bolta ( 1924-1936) przypadła szeroko zakrojona akcja budowy obiektów publicznych i mieszkaniowych. W 1925 roku powstał Komitet Rozbudowy Miasta, złożony z inżynierów, architektów i urbanistów, pracujących nad rozwiązaniem problemu planowej zabudowy Torunia, regulacji i rozbudowy układu komunikacyjnego, czego efektem była m.in. budowa obwodnicy staromiejskiej i mostu drogowego ( 1934) , łączącego miasto z nową dzielnicą - Podgórzem. Po 1931 roku nastąpił zdecydowany wzrost inwestycji w zakresie budownictwa, a jego apogeum przypadło na 1935 rok, Całkowity przyrost kubatury mieszkaniowej w latach międzywojennych szacuje się na około 70% stanu z 1913 roku.
Projekty gmachów publicznych powierzano często uznanym architektom z renomowanych ośrodków, jak Warszawa, Kraków czy Poznań. Z kolei obiekty mieszkaniowe były najczęściej kreacją miejscowych projektantów. W skład lokalnego środowiska wchodzili nie tylko dyplomowani architekci, ale - i to przede wszystkim - liczni technicy budownictwa. W efekcie architektura międzywojennego Torunia to interesujący i bogaty przegląd ówczesnych tendencji i postaw estetycznych, a wśród wybudowanych obiektów można znaleźć wiele realizacji owysokim poziomie formy architektonicznej.
S T O W A R Z Y S Z E Ń IE H I S T O R Y K Ó W S Z T U K I
nFIn
( u m n n n n n f l
K S I Ą Ż N I C A KOPERNIKAŃSKA
O
b "
\ %
V w
c cO
g y 3 o
URZĄD WOJEWÓDZKI POMORSKI DYREKCJA LASÓW PAŃSTWOWYCH KAMIENICA KRAUSÓW
' HARMONIJKA DOM ŻOŁNIERZA DOM MITTLENERA DOM SPOŁECZNY PAŃSTWOWY BANK ROLNY OSIEDLE ZUPU
DWORZEC AUTOBUSOWY
^ ' O K U "
O D D Z IA Ł v T O R U N IU
HALA WYSTAWOWA WILLA TARGOWSKIEGO RADIOSTACJA POMORSKA KOŚCIÓŁ CHRYSTUSA KRÓLA MUZEUM ZIEMI POMORSKIEJ
Materiały ikonograficzne na planszach zaczerpnięto z następujgcych źródeł:
Archiwum Państwowe w Toruniu Narodowe Archiwum Cyfrowe
" Architektura i Budownictwo"
Dom Żołnierza w Toruniu, Toruń 1933.
Historia Torunia 1920-1945, red. Marian Biskup. Toruń 2006, T. Petrykowski, Toruń, Warszawa 1957.
Toruń dawny i dzisiejszy, opr. G. Chmarzyński, Toruń 1933.
Toruń - królowa Wisty, Toruń 1928, Toruń - miasto i ludzie na dawnej fotografii, red, Marian Biskup, Toruń 1995.
Toruń, M onografja miasta, Toruń 1933.
zbiory własne
P o w stał K o m ite t R ozb u d o w y M ia s ta , złożo ny z a rch ite któ w , inżyn ie rów i urb a n istó w .
M in is te rs tw o R o b ó t Publicznych p rze sta ło p ro g ra m b u d o w y g m a c h u U rzę d u W o je w ó d z k ie g o w Toruniu.
P o w stał p ro je k t kam ien icy d la 3 0 ro d zin u rz ę d n ik ó w k o le jo w ych a u to rs tw a Piotra C y w iń s k ie g o n a rog u ulic J a g ie llo ń s k ie j i C za rn ie ckie g o . N acze ln ikie m W y d zia łu B u d o w la n e g o w toruńskim M a g is tra c ie z o s ta ł Kazimierz U lato wski.
Poznański a rc h ite k t S tefa n C ybicho w ski o p ra c o w a ł k o n c e p c ję p ro je k to w q M uze u m Ziemi Pomorskiej.
K oło A rch ite któ w w Poznaniu w po ro zu m ie n iu z M a g is tra te m m ia sta T orun ia o g ło s iło konkurs n a p ro je k t g m a c h u U rzę d u W o je w ó d zkie g o .
W ojciech Jaszkowski u ko ńczył p ro je k t k ościo ła n a M o kre m w k o n w e n cji n e o b a ro k o w e j.
U koń czon o b u d o w ę d o m u u rz ę d n ik ó w k o le jo w ych n a ro g u ulic J a g ie llo ń s k ie j i C za rn ie ckie g o . P o w sta ło T ow a rzystw o B u do w y Kościoła Rzym sko katolickie go n a M okrem .
O d d a n o d o użytku kam ie n icę d la u rzę d n ikó w przy ul. M ic kie w icza 32.
Z akon re d e m p to ry s tó w p rz e jq t g ru n ty n a B ie la n a ch , p rz e z n a c z a jq c je p o d b u d o w ę kościo ła i klasztoru.
W y b u d o w a n o ka m ie n icę d la u rz ę d n ik ó w przy ul. M ic kie w icza 32.
P o w sta ła ulica Ja g ie llo ń s k a , dzię ki któ re j s ko m u n iko w a n o M o k re ze śród m ieście m , t q c z q c p la c Kata rzyn y z ul. G ru d z iq d z k q . M in is te rs tw o R ob ót Publicznych p o d ję ło d e cyzję o b u d o w ie m ostu w Toruniu.
Kazimierz T ottoczko w y k o n a ł p ro je k t k am ien icy Funduszu K w a te ru n ku W o js k o w e g o d la szesnastu to ru ńskich p o d o fic e ró w z rod zin am i.
O g ło s z o n o kolejny, zam kn ię ty konkurs n a p ro je k t g m a c h u U rzę d u W o je w ó d z k ie g o , k tó re g o z w ycięzcq o k a z a ł się Franciszek Krzywda-P olkowski.
S tefa n C yb ich o w ski w y k o n a ł p ro je k t kościo ła i klaszto ru re d e m p to ry s tó w n a Bie la na ch.
N a m ocy u s t a w y ' P raw o b u d o w a n e i z a b u d o w a n ie o s ie d li' n a ło ż o n o n a m ia sta o b o w iq z e k o p ra c o w a n ia p la n ó w o g ó ln y c h z a b u d o w y.
W z w iqzku z o rg a n iz a c jq I Pomorskiej W ysta w y O g ro d n iczo -P rze m ysło w e j p o d ję to b u d o w ę h a li w y sta w o w e j.
Po trze ch m ie siqca ch b u d o w y u ko ń czo n o g m a c h h a li w y s ta w o w e j.
D o M a g is tra tu z ło żo n o w n io s e k o p o z w o le n ie n a b u d o w ę kolo nii ro b o tn icze j n a M okrem w g p ro je k tu Kazim ierza U la to w skie g o . Kazimierz U la to w ski u ko ńczył p ra c ę n a d p ro je kte m bu d yn ku Kasy C h o rych przy ul. U niw ersyte ckie j 17.
O d b y ta się I Pomorska W y s ta w a O g ro dn iczo-P rzem ysto w a .
Franciszek K rzyw da-P olkow ski s p o rz g d z it p la n re g u la c ji Torunia.
Biskup K onstantyn Dom inik p o ś w ię c ił a k t ere kcyjn y k ościo ła C h rystu sa K róla n a M okrem . Biskup chełm iński S ta n is ła w O k o n ie w ski p o w o ła ł p a ra fię C hrystu sa Króla.
P o dję to b u d o w ę g m a c h u Kasy C horych.
M a g is tra t o g ło s ił konkurs n a szkicow y p ro je k t z a b u d o w y i re g u la c ji fra g m e n tu m ia sta w z w iqzku z w y lo te m n o w e g o mostu.
U koń czon o b u d o w ę g m a c h u Dyrekcji L a só w Państw o w ych p rzy ul. M ic k ie w ic z a 9.
P o w stał K o m ite t O rg a n iz a c y jn y D om u Żołn ie rza .
Ks. D ziekan S ienkiew icz p o ś w ię c ił k am ień w ę g ie ln y p o d b u d o w ę Dom u Żołn ie rza . Biskup O k o n ie w s k i d o k o n a ł p o ś w ię c e n ia kościo ła C h rystu sa K róla w s ta n ie surowym.
P o w stał p ro je k t d o m u m ie szka ln e g o b liź n ia c z e g o d la Kazim ierza M u th a i S te fa n a M>
Edm u nd Płocki w y k o n a ł p ro je k t w illi S ta n is ła w a M ittle n e ra p rzy ul. S ło w a c k ie g o 56.
Kazimierz S ylw estro w icz p o d jq t z a tru d n ie n ie w W y d z ia le T echniczn o-B u dow lan ym Dyrekcji La sów P a ństwow ych.
P o dję to b u d o w ę m od ernistyczn ych w illi przy ul. Le g io n ó w : d o m u p o d p u łk o w n ik a E d w a rd a R ud ow icza ( L e g io n ó w 18) i u rz ę d n ik a k o le jo w e g o Z ygm un ta G liszczyńskieg o ( L e g io n ó w 2 0 ) .
Z ygm un t K n othe w y k o n a ł p ro je k t d o m u m ie szka ln e g o d la J a n a W o jc ie c h o w s k ie g o przy ul. M a te jk i 51.
P o w stał p ro je k t w illi Tom asza T a rg o w skie g o przy ul. L e g io n ó w 27, w y k o n a n y prze z L e o p o ld a J aro sła w skie g o . D o M a g is tra tu w p ty n q t w n io se k o w y d a n ie p o z w o le n ia n a b u d o w ę o s ie d la ZUPU.
Leon Rzewuski uzyskał z g o d ę n a b u d o w ę b u d y n k u m ie szka ln e g o p rzy ul. M a te jk i 28.
W M a g is tra c ie z ło ż o n o p ro je k t r o z b u d o w y g m a c h u U rzę d u W o je w ó d z k ie g o , k tó rq z a p la n o w a n o w z w iqzku z d e c y z jq o p rze ka za n iu g m a c h i n a użytek Dyrekcji O k rę g o w e j Kolei P a ństwow ych.
P o dję to b u d o w ę o s ie d la m ie s zka n io w e g o n a te re n a c h po ło żo n ych n a p ó łn o c i p o łu d n ie o d ul. F ałata.
S tefa n C yb ich o w ski u ko ńczył p ra c e n a d m o d yfika cjq p ro je k tu U rzę d u W o je w ó d z k ie g o a u to rs tw a Franciszka Krzywdy-Polkowskie go.
D o ko n a n o u ro czysteg o o tw a rc ia Dom u Żo łn ie rza przy ul. W arszaw skiej.
U ru ch o m io n o linię t r a m w a jo w q prze z m ost n a W iśle.
W W a rs z a w ie p o w s ta ł p ro je k t d o m u b liź n ia c z e g o d la J a n a G tę b o w ic z a i S ta n isła w y Szumińskiej przy ul.K a sp ro w icza 14/16, w y ko n a n y p rze z w yb itn ych a rc h ite k tó w a w a n g a rd o w y c h , B o h d a n a L a c h e rta i J óze fa Sza na jcę.
B o h d a n L a ch e rt i J ó ze f S za n a jca w y k o n a li p ro je k t kam ien icy J a d w ig i R ym kiewiczowej i A d e li Drzym uchow skiej przy ul. M ic kie w icza 2
Kazimierz i W e ra S ylw estro w iczo w ie uko ńczyli p ra c ę n a d pro je kte m w o ln o s to jq c e j kam ien icy p o zn a ń s k ie g o T ow a rzystw a W zajem nych U be zp ie cze ń o d O g n ia i G ra d o b ic ia ,V esta* p rzy ul. M ic k ie w ic z a 7.
R ozp oczę to b u d o w ę kam ien icy ,V esty'
Tym oteusz N a p ió rk o w s k i uzyska ł z g o d ę n a b u d o w ę b lo ku w ie lo ro d z in n e g o p rzy ul. S ło w a c k ie g o 41.
W Z a rz q d z ie M ia s ta z ło ż o n o p ro je k t Dom u S p o łe c z n e g o a u to rs tw a L e o p o ld a Ja ro s ła w s k ie g o z p ro ś b q o je g o zatw ie rd ze n ie .
O k rę g o w y U rz q d W y c h o w a n ia Fizycznego i P rzyspo sob ien ia W o js k o w e g o z ło żył n a rę ce p re z y d e n ta m ia sta p ro je k t b u d o w y o śro d ka s p o rto w e g o przy ul. Bażyńskich.
O d d a rin o d o użytku b u d y n e k R ad io sta cji Pomorskiej na S taw kach . W arszaw ski a rc h ite k t Jerzy W ie rzb icki u ko ńczył p ra c ę n a d pro je kte m .H arm on ijki*.
O d d a n o d o użytku d o m czynszow y J a d w ig i Rymkiewicz i A d e li Drzym uchow skiej przy ul. M ic kie w icza 34/36.
B ron isła w Jeziorski w y k o n a ł p ro je k ł d o m u d la Pauliny K w a p ich p rzy ul. S ło w a c k ie g o 43.
R ad a M ia s ta z a tw ie rd z iła .O g ó ln y p la n z a g o s p o d a ro w a n ia p rz e s trz e n n e g o ', w y k o n a n y prze z Ig n a c e g o T łoczka.
S tan ow isko kie ro w n ika O d d z ia łu B u d o w n ic tw a M ie js k ie g o i N a d z o ru B u d o w la n e g o w Z a rz q d z ie M ie jskim o b jq t Ig n a c y Tłoczek.
U koń czon o b u d o w ę b lo k u A le k s a n d ra M ro c zko w skie g o p rzy ul. S ło w a c k ie g o 37.
Franciszek K rzyw da-P olkow ski o trz y m a ł I n a g ro d ę w konkursie n a p ro je k t g m a c h u M uze u m Ziem i Pomorskiej.
M a ria L e w ę g to w ska uzyskała z g o d ę n a b u d o w ę b lo ku w ie lo ro d z in n e g o p rzy ul. M a te jk i 20.
U koń czon o b u d o w ę .H a rm o n ijk i’ .
D o k o n a n o konsekracji kościo ła C h rystu sa K róla n a M okrem .
B ron isła w Jeziorski u ko ńczył p ra c ę n a d pro je kte m kam ien icy H en ryka i G e rh a rd a K ra u só w p rzy ul. S ło w a c k ie g o 38 /4 0.
U koń czon o b u d o w ę w illi S ta n is ła w a M ittle n e ra przy ul. S ło w a c k ie g o 5 6 w e d łu g p ro je ktu E d m u n d a P łockie go.
A g a ta C za rn o c k a uzyskała z g o d ę n a b u d o w ę kam ien icy n a ro g u ulic M on iu szki i Krasińskiego.
Z a rz q d M ie jski w y d a ł z g o d ę n a u żytko w a n ie .H arm on ijki*.
U koń czon o ro z b u d o w ę g m a c h u D yrekcji O k rę g o w e j Kolei P a ństwow ych.
Architekt Z ygm un t Kn othe o b jq t p o s a d ę re fe re n d a rz a w W y d z ia le Komun G m in a m iejska P o d g ó rz z o s ta ła p rzytg czo n a d o Torunia.
Z b ig n ie w W a h l w y k o n a ł p ro je k t O ś ro d k a Z d ro w ia p rzy ul. Dekerta.
Z b ig n ie w W a h l u ko ńczył p ra c ę n a d pro je kte m d w o rc a a u to b u s o w e g o .
Ig n a c y Tłoczek w y k o n a ł p ro je k t k ościo ła M a tk i Boskiej R óża ńco w e j n a Bydgoskim Przedmieściu.
Z a rz q d M ie jski z a tw ie rd z ił p ro je k t Banku R o ln e g o przy ul. Waty.
D o T orunia p rzytq czo n o o b s z a r g m in y w ie jskie j P o dgórz-Stawki, Rudak, część N ieszaw ki o ra z część g ro m a d y R óza nko w o z g m iny Lulkowo.
Z a rz q d M ie jski w Toruniu w y d a ł z g o d ę n a b u d o w ę g m a c h u K o m u na lne j Kasy O szczę d n o ści p rzy pl. Bankow ym ( o b .. R a p a ckie g o ) . P o dję to b u d o w ę szkoły na S taw kach .
O d d a n o d o użytku g m a c h d w o rc a a u to b u s o w e g o ze s ta c jq o b s łu g i s a m o c h o d ó w .Polski Fiat*.
Z ło żo n o w n io se k o o d b ió r b u d yn ku K o m u na lne j Kasy O szczę d n o ści w s ta n ie surowym .
Ks. P ra ła t Franciszek Jan k d o k o n a ł p o ś w ię c e n ia kam ie n ia w ę g ie ln e g o p o d b u d o w ę g m a c h u S q d u A p e la c y jn e g o p rzy ul. G ru d zig d zkie j.
Józe fa Kazno w ska uzyskała z g o d ę n a u żytko w a n ie kam ien icy p rzy ul. Prusa 5.
U koń czon o b u d o w ę P a ń s tw o w e g o Banku R o ln e g o w e d łu g p ro je ktu M a ria n a Latowicza.
B u d o w ę M u z e u m Ziemi Pomorskiej d o p ro w a d z o n o d o sta n u suro w e g o .
/ / 4
Po odzyskaniu niepodległości i przejęciu Pomorza przez polskie władze w 1920 roku Toruń zosłał słolicq województwa pomorskiego i siedzibę niemal wszyst
kich władz państwowych drugiej instancji. Wzwiqzku z nowq funkcję podjęto akcję budowy gmachów urzędowych oraz budynków użyteczności publicznej.
Gmachy te w większości reprezentuję kompro- misowę formę modernizmu zaprawianego klasycz- nq monumentalnościę w postaci zrównoważonych, symetrycznych podziałów elewacji, przy jednoczes
nym odrzuceniu historycznego detalu lub częściej je
go stylizacji w duchu artdeco. Odniesienia klasyczne byty pomocne w demonstrowaniu trwałości państwa i jego instytucji, nic dziwnego zatem, że między
wojenne gmachy publiczne bardzo często nawię- zywaty do klasycznych zasad projektowania.
Takę właśnie architekturę reprezentuje twórczość Kazimierza Ulatowskiego, najwybitniejszego toruń
skiego architekta lat międzywojennych ( m.in. gma
chy Dyrekcji Lasów Państwowych, Kasy Chorych, kościoła Chrystusa Króla i hali wystawowej) . Zrównoważone, symetryczne podziały zewnętrzne oraz klarowny układ wnętrz świadczę o tym, że architekt pojmował klasycyzm nie tylko jako osiowę, symetrycznę kompozycję z odpowiednim detalem, ale przede wszystkim jako zasadę prostoty i logiki.
W konwencji takiego monumentalnego modernizmu utrzymane sq też inne gmachy publiczne między- wojennegoTorunia: gmach Urzędu Wojewódzkiego, Muzeum Ziemi Pomorskiej, a także wykończony po wojnie Pomorski Sęd Apelacyjny oraz wyburzony w 2008 roku dworzec autobusowy.
IW TOJWŃ POtM
D /IAtK O W C KRÓIA 06/£W fGO
Kazimierz U lato w ski ( 1888-1975) w 1925 roku został p o w o ła n y na sta no w isko na cze ln ika W ydziału B u d o w la n e g o w toruńskim m ag istra cie i fu nkcję tę p e łn ił d o 1937 roku. la k o w ie lki m iłośnik i z n a w c a a rch itektu ry an tyczn ej i ren esa nso w e j b yt zw olen ni
kiem sto sow an ia klasycznych z a s a d kompozycyjnych w p ro je kto w a n iu , je d n o cze śn ie je d n a k z d a jq c s ob ie sp ra w ę ze zna czen ia m odernizm u. Po II w o jn ie ś w ia
to w e j a rc h ite k t w y k o rz y s ty w a ł sw ó j d o ro b e k w na u cza n iu historii a rch itektu ry n a Politechnice Poznańskiej.
Dzisiejszy U rzq d M arszałkow ski przy pl. Teatralnym m ia ł być p ie rw o tn ie sied zib q U rzę du W o je w ó d z tw a Pomors
kiego. Pod w z g lę d e m kub a tu ry byt największym g m a che m m ię d zyw o je n n e g o Torunia. Zwycięzca konkursu na p ro je kt, zna ny a rch ite kt w a rszaw ski Franciszek Krzywda- -Polkowski p rz e w id y w a ł w zniesie nie m a syw n e g o g m a chu o ro zczłon kow a ne j bryle, utrzym a n e g o w ko n w en cji zmo
d e rn iz o w a n e g o klasycyzmu. W 1933 roku b u dyn ek o d d a n o ostate cznie w p o s ia d a n ie Dyrekcji O k rę g o w e j Kolei Państwowych, prze niesio ne j d o Torunia z W o ln e g o M ia sta G d ań ska.
Budynek Dyrekcji Lasów Państwowych przy ulicy M ickie w icza 9 o trz y m a ł symetrycznq fa s a d ę z monu
m en taln ym ryzalitem , rozczłonkow anym kamiennymi lizenam i, k tóre o p in a jq je g o lico w u kła d zie tzw . w ie l
k ie g o p o rzqd ku. C a ło ść zam kn ię to m asyw nq , pro stq attykq. W ejście d o g m a ch u fla n k u jq d w ie p e łno - pla styczne rzeźby nie d źw ie d zi p o n a d n a tu ra ln ych rozm iarów , ro zw iq za n e w po sta ci uproszczonej i zge om e tryzo w an ej. Autorem tych rzeźb b yt toruński a rtysta, Ig na cy Zelek.
kam iennym i fila ra m i, które koja rzq się z ko lu m n a d q an tyczn ej świqtyni. Pozostałe e le w a c je p o tra k to w a n o w sp o só b b a rd z ie j uproszczony, prze no szqc p u n kt ciężkości w stronę m odernizm u.
j H B j p r a n K f l B n r i K S B
ł ł l M i i i i i i t t j
:ujqcy charakter formy znalazł i klasztoru redemptorystów na B
;ez Stefana Cyblchowskiego z wany jedynie częściowo - ze
sześćdziesigtych w
Skutkiem napływu wiejskiej i małomiasteczkowej siły roboczej do Torunia był wzrost liczby wiernych, co wpłynęło na rozwój sieci parafialnej i decyzje o bu
dowie nowych obiektów sakralnych - kościoła Chrystusa Króla na Mokrem, kościoła i klasztoru redemptorystów na Bielanach oraz kościoła św. Anto
niego na Wrzosach. Z planów tych pełnej realizacji doczekała się tylko świqtynia na Mokrem. W 1929 ro
ku poświęcono kamień węgielny, w tym samym roku biskup Okoniewski utworzył parafię. Projekt kościoła wykonał Kazimierz Ulatowski, posługujqc się wzor
cami tradycyjnymi w wariancie zmodernizowanym.
/
Swiqtynia, zrealizowana w latach 1929-1930, sta
nowi nowoczesnq interpretację form rzymskiego Panteonu: wzniesiona na planie koła, została prze
kryta żelbetowq koputq z latarniq. Głównym akcen
tem wertykalnym miała być smukła wieża-campa- nilla z zegarem, wzorowana na wolnosłojqcych dzwonnicach włoskich. Została jednak zrealizowana w zmienionej formie dopiero w ostatnich latach.
Fasa dę kościoła Chrystusa Króla tw orzy p o tę ż n a p rz y b u d ó w k a , tzw. narteks z trzem a w ejściam i, symetrycznie p o d zie lo n y za p o m o cq lizen; n a d środkowym w ejściem um ieszczono sty lizow an q fig u rę Chrystusa a u to rs tw a rzeźbia rza Ig n a c e g o Zelka. Dyspozycja w n ę trz a na suw a skoja rze nia z rzymskq św iqtyniq w czesnochrześcija ńskq San S te fa n o R otondo - je d n o p rze strze n n e w nę trze o to czo n o szesnastom a masywnym i kolumnom * doryclomi, n a których spoczyw a k o p u ła o czaszy po krytej o stro słup ow ym i kasetonam i
modernizm
W k w ie tn iu 1 9 3 4 ro k u p o d ję t o b u d o w ę s ta c ji P o ls k ie g o R a d ia n a S ta w k a c h . In s t a la c ja u r z q d z e ń te c h n ic z n y c h m ia ła m ie js c e w e w r z e ś n iu t e g o r o k u , z a ś u r o c z y s t e u r u c h o m ie n ie i p o ś w ię c e n ie p rz e z b is k u p a c h e łm iń s k ie g o S ta n is ła w a O k o n ie w s k ie g o n a s t q p iło 15 s ty c z n ia 1 9 3 5 ro k u . R a d io s ta c ja to r u ń s k a n a d a w a ł a n a f a li ś r e d n ie j d łu g o ś c i 3 0 4 ,3 m z m a s z tu a n t e n o w e g o o w y s o k o ś c i 161 m , r e k la m o w a n e g o p rz e z p r a s ę ja k o „ o s t a tn ia z d o b y c z te c h n ik i n a d a w a n ia r a d io w e g o ”. Była w ó w c z a s d r u g q p o w a r s z a w s k ie j p o d w z g lę d e m m o c y e m is ji, w y n o s z g c e j 2 4 k W ; b y ła o d b ie r a n a w p r o m ie n iu p o n a d 2 0 0 km.
w eterze
Budynek zo sta ł z a p ro je k to w a n y w 1934 roku przez W y d z ia ł Bu do w y Polskiego Radia w W arszaw ie. Był to pierw szy o b ie k t Polskiego Radia , w y b u d o w a n y c a łko w icie z krajo
w ych m a te ria łó w ora z w e d łu g p ro je ktu po lskich inżynie rów ; w uzn an iu d la nich stacja to ru ńska o trzym a ła n a z w ę HR3-24 ( H - W ła d y s ła w H eller, d yre kto r techniczny PR, R - W ła d y s ła w Rabecki, dyre kto r ra d io sta cji raszyńskiej, 3 - A le ksan de r 3anik, kierow nik W ydziału B udow y PR) . Projekt arch itekto niczn y w y k o n a ł Antoni Dygat, zna ny a rch itekt w arszaw ski, a u to r m ię dzy innymi zbliżonych p o d w z g lę d e m fo rm aln ym rozgło śni ra d io w ych w Raszynie, Lw o w ie iW ilnie .
iiMHlcniizm / /
W ramach akcji budowy gmachów publicznych nie zapomniano o obiektach na potrzeby kultury.
Najbardziej prestiżowym przedsięwzięciem była bu
dowa Muzeum Ziemi Pomorskiej. W zamyśle Komi
tetu Wykonawczego Budowy gmach miał być pomnikiem ku czci Józefa Piłsudskiego. Planowano urzqdzić tu nie tylko sale ekspozycyjne, ale również archiwum i bibliotekę, tak aby placówka stała się ośrodkiem oświaty i kultury oraz zaczqtkiem przysz
łego uniwersytetu. W konkursie na projekt zwyciężyła koncepcja Franciszka Krzywdy-Polkowskiego, do realizacji przeznaczono jednak propozycję, która zajęła drugie miejsce, autorstwa warszawskich architektów Stanisława Putowskiego i Tadeusza Kaszubskiego, Budowę rozpoczęto w 1937 roku, przed wybuchem wojny doprowadzajqc gmach do stanu surowego, Po wojnie budynek został przeka
zany na potrzeby Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, d C V ^
f > / i -» 7 ? , JW międzywojennej Polsce budowano liczne Domy Żołnierza - placówki kulturalno-rozrywkowe, przeznaczone dla żołnierzy Wojska Polskiego. Toruński Dom Żołnierza, gruntownie przebu
dowany z da w nego magazynu wojskowego, został oddany do użytku w 1933 roku. Projekt wykonat major Leopold Jarosławski.
Wewngłrz, poza dużq salq teatralnq, mieszczqcq kino Mars, znajdowała się m.in. świetlica z czytelniq oraz sala z bufetem, radiem itp.
Przeznaczony do realizacji projekt Muzeum Pomorskiego to zwar
ta, trójkondygnacyjna bryła o gładkich ścianach. Gtównq oś fasady i jednocześnie główne wejście zaznaczono klasy- cyzujqcym, uproszczonym portykiem wgłębnym z siedmioma lize- nami powyżej. Pozostałe partie elewacji potraktowano w sposób czysto modernistyczny, z regularnym układem otworów okiennych jako jedynym środkiem porzqdkujqcym, elementem o charakterze monumentalnym miała być natomiast kamienna okładzina.
W projektach konkursowych do m in ow ała m onumentalna odmiana modernizmu. Szczególnie imponujqco prezentowała się reprezentacyjna, choć modernistyczna w formie koncepcja war
szawskiego architekta Czesława Przybylskiego, pomyślana jako układ ściśle symetryczny, z dominujqcq, wertykalnq brytq na osi ( ta część miała pełnić właściwq funkcję m uzealnq), ujętq po obu stronach niższymi skrzydłami, które miały tworzyć otwarty dziedzi
niec ze złożonym układem platform i schodów.
Pierwszq n a g ro d ę p rzyzn an o Franciszkowi Krzywdzie- -Polkowskiemu. Charakter jeg o propozycji był ściśle funkcjo- nalistyczny, architekt zaproponował bowiem swobodnq, asy- metrycznq kompozycję bryt, których układ wynikał z dyspozycji funkcjonalnej, elewacje zaś rozwigzano w duchu corbusierows- kim, co było możliwe dzięki zastosowaniu konstrukcji żelbetowej;
oszczędnq w wyrazie fasadę ożywiono podcieniem na rzucie wycinka kota, poprzedzajgcym strefę wejścia.
Obecny Dom Studencki nr 1 został wzniesiony w 1935 roku jako siedziba Domu Społecznego im. Józefa Piłsudskiego. Mieściły się tu wówczas biura różnych organizacji społecznych. Projekt archi
tektoniczny wykonat Leopold Jarosławski. Podczas II wojny świato
wej mieściła się tu szkoła i bursa oficerska, później szpital wojsko
wy, zaś w październiku 1945 roku został przekazany na rzecz UMK.
Nowoczesne koncepcje architektoniczne, rozwijane w kraju na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych, pojawity się na gruncie toruńskim za sprawę wybit
nych przedstawicieli środowiska warszawskiego, Wtadze toruńskie miaty wysokie ambicje i wiele projektów powierzono architektom stołecznym. Ta nobilitująca okoliczność wpłynęła na wysoki poziom architektury międzywojennego miasta.
mm
Projekt g m a ch u Funduszu Bezrobocia został w ykon an y w końcu la t d w u dziestych przez J óze fa M a lin o w skie g o , członka a w a n g a rd o w e j g ru p y Praesens. M od ernistyczn a, cho ć w y w a ż o n a ja k o cało ść kon ce p cja z o sta ła d o pu szczo n a d o rea liza cji d o p ie ro p o u w zg lę dn ie n iu p o p ra w e k ( u je d n o lice n ie okien, w p ro w a d z e n ie płycin tq czqcych okn a poszczególnych k o n d y g n a c ji), które n a d a ły bu dyn kow i c h a ra k te r b e z m ata klasycyzujqcy. O b e c n ie o b ie k t te n je s t ca łko w icie prze bu do w a ny.
Do najwybitniejszych ro zw iq za ń nurtu no w ocze sn e g o na leży ta k z w a n a H arm onijka - d a w n a sied zib a S tarostw a K ra jo w e g o Pomorskie go i Kom u na lne j Kasy O szczę dn ości. Projekt bu dyn ku w y k o n a ł m ło d y w a rszaw ski a rch ite kt Jerzy W ie rzbicki ( 19 0 6 -1 9 9 4 ), a b s o lw e n t Politechniki W arszaw skiej z 1930 roku, p o II w o jn ie ś w ia to w e j zna ny m ię dzy innymi z p ro je ktu ro zb u d o w y Biblioteki Jag ielloń skie j w Krakowie. G m a ch s ta n q t w e ksp on ow a nym miejscu - na ob rzeżu S ta re g o M ia s ta , w p o b liżu re p re zen tacyjn ej a le i, p ro w a d z g c e j z n o w e g o mostu n a Wiśle.
N u rt fu nkcjon alizm u d o ta rł d o Torunia za s p ra w q dzia ła ln o ści inw estycyjn ej Funduszu K w aterunku W ojskow eg o. W 1927 roku p o w s ta ł p ro je kt kam ienicy FKW d la szesnastu toruńskich p o d o fi
c e ró w z rodzin am i. Z re a lizo w a n o g o rok pó źnie j przy ulicy Jag ielloń skie j ( o b ecn ie: G re g o rkie w icza 9 ) , a w kolejnym roku o d d a n o b u d yn e k d o użytku. Budynek te n je s t najwcześniejszym n a g ru n c ie toruńskim p rzykład em z a sto so w a n ia form y c a łko w icie now oczesnej. Po w stał na p o d s ta w ie zm o d y fik o w a n e g o proje ktu w a rsza w skie g o a rch itekta Kazimierza Tottoczki d la FKW, w stolicy z re a liz o w a n e g o przy o b e c n e j ulicy Szwoleżerów.
In icjatyw a stw orzenia w ystawy ogroUnicKo-przemyśłowej w Toruniu w yszła z ło n a zw iązku ogrodników produkujących.
M iasto T oruń, rozum iejąc donio
słość ta k ie j -w ystaw y d ia Pom orza pow itało tą inicjatyw ą jaknajżyczli- wiej. Dostarczono środków m a te ria l
nych, dano do rozporządzenia wy- staw io teren m ie jski (cząść p a rk u
a to ru ń sk a by ła gotowi statniego
iłosnicy ogrodi ogróilków dzi.
itągął w ystaw ow ą, wy-
W R 2 .
Specyfikq toruńskiego modernizmu sq odniesienia do gotyku jako najbardziej znamiennej epoki w architekturze miasta. Nawiqzania takie pojawiały się w formie aluzji, bowiem torunianie mieli niechętny stosunek do gotyku ze względu na pruskq spuściznę neogotyckq. Unikano zatem nawiqzań do pruskiego stylu „koszarowego", dqżqc raczej do powiqzania nowej architektury z charakterystycznym lokalnym klimatem, z gotyckimi kościołami i monumentalnym ratuszem staromiejskim jako symbolami miesz
czańskiej dumy i świadectwem dawnej świetności miasta.
W dniach 31 sierpnia - 2 października 1928 roku we wschodniej części Parku Miejskiego na Bydgoskim Przedmieściu odbywała się I Pomorska Wystawa Ogrodniczo-Przemysłowa. Głównym temałem było ogrodnictwo kwiatowe; wystawiano też płody leśniełwa i pszczelarstwa, a dodatkowq zachętę do zwiedza
nia byty imprezy o charakterze naukowym, gospodarczym i kul
turalnym.
Pomorska Wystawa Ogrodniczo-Przemysłowa.
w ystaw a to ru ń sk a s ta ła sią c te m sw ego rodzaju, t. j. aby n m in o tw a rc ia była całkow icie kończona. W ysiłki K om itetu u czylo powodzenie. Gdy w dni Rolni ct
K azim ierza I'litow skiego, Naczelni
k a W ydziału B udow nictw a Miej
skiego. '
H ala ta, pom yślana w sty lu no
woczesnym, a przecież ta k ściśle ha rm o n izu ją ca j z ostrołukow ; przeważnie '■
! ogrodniczo-prze- i rzecz w szelkich --- --- najniezaw odniej jądą organizow ane.
K om itet W ystaw y Ogród nic. zo-
■*rzemysłowej z dr. D andełskim na
•zole dołożył w szelkich sta ra ń , aby
Poświęcenie Hali przez ks. prałata Wysińskiego y obecności ministra Rolnictwa p. Niezabytowskiego.
Frekw zupełnie : dziło w ystaw ą 150.01 ta m i dziennem i. ( czych zwiodzającycl w iedzały wycieczki grupow e, zawo
dowe, szkolne i t. p. Poiniądzy niemi było kilka na ście a ż z zagranic Rze
czypospolitej.
Z e g a r s ło n e c z n y w ogrodzie miasta Bydgoszczy.
P aw ilo n T -w a O gródkarzy.
Członkowie Komitetu i przedstawiciele prasy, na tle budującej się hali wystawowej, miesiąc przed otwarciem Wystawy.
O grodnirzo-przem yslowa W ysta
w a w T o ru n iu stw ierdziła raz jesz- morza. S tanow i o n a dowód, iż m ia
sto T oruń posiada pe łn ą św iado
mość -przodującej ro li n a Pom orzu i żo nie' szczędzi a n i sil a ni środków by temu- sta now isku należycie spro
stać.
t u r a fu n PO tu
U l D /IA tK O W e f. KRÓLA SOB/KK/tGO
W 1938 roku przy p la c u Bankowym ( o b e c n ie p la c R ap ackieg o) s ta n q t g m a c h K o m u n a ln e j Kasy O szc z ę d n o ś c i p ro je k tu Ig n a c e g o Tłoczka. A u to r po służył się w zorem to ru ńskie go ra
tu sza, p ro p o n u jq c z w a rtq , rytm icznie rozczto nko w an q lizenam i b ry łę z d o m in a n tq w po sta ci na rożn ej wieży. Niestety, w ybu ch w o jn y za trzym a ł inw estycję i na ro żn e j w ie ży ostate cznie nie zrea lizo w a no .
P aństwow y Bank Rolny z re a lizo w a n o w la ta c h 19 38 -19 39 na p o d s ta w ie p ro je k tu w a rs z a w s k ie g o a rc h ite k ta M a ria n a La lew icza, je d n e g o z na jwa żnie jszych prze d sta w icie li nurtu
Budynek ha li w y sta w o w e j, w y b u d o w a n y w 1928 roku n a p o trze b y I Pomorskiej W ystaw y O grodniczo-Przem ystowej, to o ryg in a ln ie ro zw iq za n a
■ przestrzeń w e w n ę trz n a i no w ocze sna fo rm a. Bryła m a ch a ra k te r ściśle m odernistyczny - zo sta ła s ko m p o n o w a n a z bia łych , przenikajqcych
* V - się p ro s to p a d ło ś c ia n ó w , zaś b o czn e e le w a c je p rz e p ru to ostrołukowym i a rk a d a m i, n a d a jq cym i h a li lekkości. Ten g o tycki e le m e n t na su w a ' skoja rze nie z arch ite ktu rg krakowskich Sukiennic, na których zresztg cało ść b yła p ra w d o p o d o b n ie w z o ro w a n a .
■ H f g
&
f ;
-G .;.
b : - «t
W^
Forma modernistyczna przyjęta się w stolicy wojewó
dztwa pomorskiego, i to nie tylko ze względu na niski koszt i krótki czas budowy. Nurt nowoczesny bardzo szybko doczekał się statusu stylu modnego, a nawet ekskluzywnego, cieszęc się dużym wzięciem wśród zamożnej części mieszkańców. Najlepiej świadczy o tym zespół obiektów willowych, wzniesionych na Chełmińskim Przedmieściu, przy ulicy Legionów. Na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych powstał tu szereg budynków jednorodzinnych zbudowanych z myślę o przedstawicielach toruńskich wyższych sfer:
lekarzach, wysokich urzędnikach i oficerach.
modernizm
Na początku lat trzydziestych dotart do Torunia nurt poszukiwania nowatorskich form zabudowy miesz
kaniowej, nawiązujących do nowoczesnej koncepcji
„mieszkania minimum". W tym czasie powstało w mieście kilka wielorodzinnych zespołów wielo- mieszkaniowych bloków w luźnych układach osied
lowych. Reprezentują one zasady planowania prze
strzennego i architektury, propagowane w Pol-sce przede wszystkim przez aw a n g ard o w ą , w ar
szawską grupę Praesens. W latach 1932-1933 w rejonie ulic Mickiewicza, Krasińskiego i Matejki zre alizow a n o zespół m ieszkaniowy Zakładu Ubezpieczeń Pracowników Umysłowych ( ZUPU) . Celem tej akcji byto dostarczenie tanich, ale wygodn
ych lokali dla robotników i drobnej inteligencji. W latach 1934-1936 powstały cztery wielorodzinne bloki urzędnicze przy ulicy Sto-wackiego oraz trzy blo ki w ie lo ro d z in n e Kasy E m erytalnej d la Robotników Kolei Państwowych z 64 m i e s z k a n i a m i , D o ł o ż o n e mi ę d z y u l i c a mi
N a p o d o b n ym p la n ie przestrzennym d o o sie d la ZUPU w y b u d o w a n o cztery w ie lo ro d z in n e blo ki urzędnicze przy ulicy Sło w a ckieg o.
R ealizacja b yła efektem inicjatyw y p ryw a tn e j, przy czym - w o d różn ie niu o d o sie d la ZUPU - każdy z b u d yn kó w zo sta ł sfina nso w an y przez in n e g o inw estora i z a p ro je k to w a n y przez in n e g o arch itekta . Poszczególne o b ie kty cech ujq się w zw iqzku z tym in d y w id u a ln q archi
t e k t u r , w p is u jq c się je d n o cze śn ie w z e sp ó ł je d n o lity p o d w z g lę d e m kub a tu ry i charakterystycznych d la ' stylu m ię d z y n a ro d o w e g o ' e le m e n tó w architektonicznych.
t y r a f iw m m
GRODKI D /IA tK O w e IM. KRÓLA jana s o e ie w e G o
O s ie d le ZUPU to sześć czte ro pię tro w ych b lo ków , k tó re po m ie ściły 126 m ieszkań o ra z z lo k a lizo w a n e w narożnikach p a rte ró w sklepy. W skład zesp ołu weszty proste, kub iczne bryły, z a ło żo n e na rzuta ch m ocn o w ydłużonych p ro stokq tó w . Estetycznq o p ra w ę c ałości stw orzyła m ię dzyb loko w a zieleń. lstotnq cech q o s ie d la je s t k on figu racja urbanistyczna: bu dyn ki usytu o w a n o w luźnej z a b u d o w ie n a osi p ó łn o c -p o łu d n ie , p ro s to p a d le d o g łó w n ych ulic M ickie w icza i M a te jki, c o z a g w a ra n to w a ło o p ty m a ln e n a słon eczn ie nie mieszkań. W te n s p o só b w p ro w a d z o n o na g ru n t toruński na jn o w sze tre n d y p ro je k to w a n ia z e s p o łó w osie dlow ych , z g o d n e z hasłem „fro n te m d o s łońca, a nie d o rynszto ku' - pie rw sze w kraju o sie d le o ta kie j kon figu racji re a liz o w a n o w tym samym czasie na warszaw skim Rakowcu w e d łu g p ro je ktu H elen y i Szymona Syrkusów z g ru p y Praesens.
M atejki
\ K a
| J n j
j r l
■ ^ l i i i T t u ' 111 1 ' l B i l l 1 111 M U 1 I I , P ' i i i | i n i j m i 1
Interesujqcq cechq formalnq międzywojennego modernizmu sq odwołania marynistyczne, sktada- jqce się na tzw. styl okrętowy. Jest to zjawisko zna
mienne zwłaszcza dla Pomorza, ale nie tylko - gospodarka morska stanowiła istotny element propagandowy, wiqzany z potęgq odrodzonego państwa polskiego. Charakterystyczne budynki o zaokrqglonych narożnikach i szerokich tarasach a la mostki kapitańskie, z okrqgłymi okienkami i masz
tami antenowymi oraz metalowymi barierami bal
konów o opływowych kształtach znajdziemy m.in.
w Gdyni, Katowicach i Warszawie. W stolicy woje
wództwa pomorskiego tego typu elementy pojawia- jq się wielokrotnie, stanowiqc urozmaicenie bryt
utrzymanych w surowych formach funkcionalizmu.
D o n a jb a rd z ie j interesujq cych p rz y k ła d ó w stylu o k rę to w e g o na leży a w a n g a rd o w a , a je d n o cześnie n ie p o z b a w io n a m on um en talizm u w illa p o d in sp e kto ra Poczty Polskiej S tan isła w a M ittle n e ra przy ul. S ło w a ckie g o 5 6 ( 19 31 -19 36), p ro je ktu to ru ńskie go arch itekta E dm unda Płockiego. Efektownie s k o m p o n o w a n a n a d o m in a n cie półkoliście zam kn ię te g o ba lko n u , kojarzy się z ta ra sem w id o ko w ym okrętu. W te n sam sp o só b ukszta łto w a n o na rożn ik pierw szej kon dyg na cji. Funkcjonalistyczny c h a ra k te r g m a ch u p o d kre śla bra k tra d y c y jn e g o d e ta lu , n ie re g u la rn y rzut i b ryła o ra z asym etrycznie rozm ieszczone o tw o ry okienne.
tU TOfiUN POtM
P*7 DSIAŁKOWe W. K9 ÓIA
SOBICSKlfGO
Dom H enryka i G e rh a rd a K rau sów przy ul. S ło w a ckie g o 38 /4 0 (1 9 3 6 -1 9 3 8 ) zo sta ł z a p ro je k to w a n y przez . to ru n ia n in a B ronisła w a Jeziorskiego. D om ina ntę kom pozycyjnq s ta n o w i tu z a o k rq g lo n y n arożnik nakryty p ła skim da ch e m , na którym u rzq d zo n o ta ra s, o g ra n iczo n y na w z ó r m ostku ka p ita ń skie g o m e ta lo w q b a rie rkq . N arożnik, w y a rtyku ło w a n y gęstym i qu asi-żeb ra m i, po m ię dzy którymi z n a jd u jq się w q skie okienka, w yra źnie
■ n a w ig z u je d o kształtu d z io b u statku. O k rę to w e insp ira cje p ro je k ta n ta p o tw ie rd z a też tró jkg tn y rzut budynku.
[W o ln o sto ją cy czte ro kon dyg na cyjn y do m czynszowy J a d w ig i Rymkiewicz i A d eli Drzym uchowskiej przy ulicy M ic k ie w ic z b 34 /^>, g ó ru jq c y n a d o ko licq niby w ielki okręt, w yró żnia się d yn am icznie z ao krq g lo n ym narożni
kiem. O b ie k tz o s ta łz b u d o w a n y w la ta c h 1 9 33 -19 35 z prze zna czen ie m d la d z ie w ię tn a stu rod zin urzędniczych, a n a po d kre śle n ie za s łu g u je fa kt, iż z a p ro je k to w a li g o c zo ło w i p rz e d sta w icie le m ię d zyw o je n n e j a w a n g a rd y w a rszaw skiej, B o hd an L a ch e rti Józef S zanajca.
Logika konstrukcyjna, prostota i solidność międzywojennych transatlantyków w rodzaju francuskiej „Normandii” czy nie
mieckiego liniowca „Bremen" inspirowała wielu międzywo
jennych architektów.
m :
i j i i i i i - i
■ • VmZi
nuMleriiiziii
*oec * * V # v ^
* -
: ; ; , » v « s
c * °
do'**®
'\ * i « * ° * c ^ otW
Modernizm jest przez wielu postrzegany jako styl niezbyt atrakcyjny i nie zastugujqcy na ochronę ze względu na czas powstania i nowoczesne formy, oceniane jako pozbawione wartości zabytkowych.
W efekcie wybitne realizacje toruńskiego moder
nizmu padajq ofiarq różnego rodzaju ingerencjom budowlanym. Niestety, wiele z tych prac świadczy 0 braku poszanowania i zrozumienia dla tej formy architektonicznej.
1
iw rofit/H POL*
\ O /lA t n o w e
\K 9 ÓLA
\OBIESKItGO
ZbigniewWahl
projektant dworca autobusowego
W b u dyn ku R adio stacji Pomorskiej tru d n o do szuka ć się d a w n e j fo rm y i funkcji.
Z ostał a d a p to w a n y n a mie szkania, w zw igzku z tym część kub a tu ry n a d b u d o w a n o ora z w ykuto d o d a tk o w e o tw o ry okienne. P o na dto o c ie p le n ie e le w a c ji za p o m o c q tynku n a styrop ian ie s p o w o d o w a ło , że a w a n g a rd o w y
c h a ra k te r a rch itektu ry u le g ł całko w ite m u zatarciu.
>PZ£ W M /E SC \flE
W ram a ch re n o w a cji d a w n e g o Domu S p o łe czn e g o im. Józe fa Piłsudskiego w 2 0 0 5 roku cechy a rch itektu ry funkcjonalistycznej u le g ły zatarciu. Biała kolo
rystyka b u dyn ku została z a s tq p io n a p is ta c jo w q w o d m ia n ie ciemniejszej i jaśnie jszej, usunięto ta kże charakterystyczny d e ta l a rch itektu ry a w a n g a rd o w e j w po sta ci m e ta lo w e j sterczyny-anteny.
OS/Afiy
’ YHSK/[g o
J A K O BS\
U d e rz a jq c a je s t beztroska, z ja k q w łaściciel Harm onijki p rzystq p ił w 2 0 0 5 roku d o o d św ie że n ia e le w a c ji, która p o m a lo w a n a zo sta ła n a zimny, sino- szary kolor ( w cześn ie j ja sn o kre m o w y) . O b ie k t zo sta ł w p isa n y d o rejestru z a b y tk ó w w 2 0 0 8 roku, je d n a k pra c przyw racajq cych p o p rz e d n iq kolorystykę nie p o d ję to d o dzisiaj, w zw iqzku z czym d w ie e le w a c je p o zo sta jq w kolorys
tyce oryg in a ln e j, d w ie na to m ia st w zm ie nionej sinoszarej.
