Prawa człowieka w nauczaniu społecznym Jana Pawła II

Henryk Skorowski

Prawa człowieka w nauczaniu

społecznym Jana Pawła II

Saeculum Christianum : pismo historyczno-społeczne 5/2, 117-129

1998

Saeculum Christianum 5 (1998) nr 2

PRAWA C Z Ł O W IE K A W N A U C Z A N IU SPO Ł E C Z N Y M

JA N A PAW ŁA II

Wstęp

Praw a człowieka stanow ią dziś w nauczaniu społecznym Kościoła tem aty­ kę obszerną i wieloaspektową. Dotyczy ona kilku zasadniczych płaszczyzn: np. ukazywania godności osoby ludzkiej jak o źródła i podstawy przysługują­ cych człowiekowi uprawnień, uzasadnieniu ich naturalności i niezbywalności, wyliczaniu i omawianiu ich treści, akcentowania korelatywnych do praw obo­ wiązków, ukazywaniu potrzeby i m echanizmów ochrony przysługujących oso­ bie uprawnień, omawianiu kontekstu w spółczesnych ich zagrożeń. Nie ulega wątpliwości, że myśl społeczna Kościoła, wnosi dziś w problematykę praw człowieka wiele istotowo ważnych elementów, szczególnie w sferze racji i pod­ stawy usprawiedliwiającej te prawa oraz w sferze ich treści, które zasadnie pozwalają mówić o własnej absolutnej i integralnej ich koncepcji.

Dzisiejszy stan problematyki praw człowieka jest owocem jej rozwoju, doj­ rzewania i ewolucji w nauczaniu społecznym Kościoła. Chociaż bowiem, ja k stwierdza H. Waśkiewicz, problematyka ta zawarta jest od początku w samej istocie chrześcijańskiego myśli teologicznej i społecznej, to jednak zaktualizo­ wana została stosunkowo późno1. W ścisłym tego słowa znaczeniu praw a czło­ wieka znalazły swoje istotne miejsce w ram ach nauczania społecznego K o­ ścioła od pontyfikatu Leona XIII. Od tego czasu Kościół wydał wiele doku­ mentów, które jeśli nie w całości, to przynajm niej w zasadniczych swych częściach poświęcone są prawom człowieka.

W rozwój problematyki praw człowieka na gruncie myśli społecznej K o­ ścioła wiele ważnych i nowych elementów wnosi nauczanie Jana Pawła II. Przez wielu jest on uważany ju ż dziś za papieża praw człowieka2. Takie tw ierdzenie jest w pełni uzasadnione biorąc pod uw agę fakt, że niewiele jest takich doku­

mentów i przemówień, w których papież nie m ów iłby na ten temat.

Ks. H E N R Y K S K O R O W SK I SDB

1 Por. H. W a ś k i e w i c z , Prawa człowieka. Pojęcie, historia. Chrześcijanin w świccie. 63- 64/1978/, s. 44.

1 1 8 Ks. H EN R Y K SKO R O W SKI SDB [ 2 ]

Artykuł niniejszy jest próbą ukazania problematyki praw człowieka w na­ uczaniu społecznym Jana Pawła II. W tym miejscu podkreślić należy, iż rzeczą niem ożliw ąjest dokonanie takiej próby w jednym artykule. Stąd też analizy te zostaną ograniczone do wydobycia specyficznych i nowych aspektów tej pro­ blematyki.

1.

Godność osoby wyznacznikiem absolutnej i integralnej koncepcji

praw człowieka

Dla Jana Pawła II tematem wiodącym w zakresie problematyki praw czło­ wieka jest zagadnienie godności człowieka jako osoby. Stoi on na stanowisku, że wszelka analiza dotycząca praw człowieka „musi koniecznie wychodzić z tych samych przesłanek, mianowicie, że każdy byt ludzki posiada godność”3. Szczególnie encyklika Redemptor hominis jest głęboką analizą godności oso­ by ludzkiej. Jakie są zatem główne tezy Jana Pawła II w tym zakresie?

Człowiek w wizji Jana Pawła II jest dwujednią elementu cielesno-duchowe- go. Na płaszczyźnie duchowej owej dwujedni dochodzi do głosu jednoczące wszystko ,ja ” człowieka, które sprawia, że człowiek jest sobą, to znaczy osobą. Pierwszym zatem istotnym elementem wizji człowieka jest pojęcie osoby. Tak rozumiany człowiek - osoba przerasta sobą całą otaczającą go rzeczywistość. Należy zatem w odniesieniu do człowieka mówić o jego niepowtarzalnej warto­ ści. Z pojęciem osoby w ścisłej relacji stoi zatem kolejna prawda, którąjest naj­ wyższa i niezbywalna jej wartość określana tenninem „godność” osobowa. Uza­ sadnienie godności w ujęciu Jana Pawła II przebiega nie tylko w płaszczyźnie przyrodzonej, co oznacza, że wartość człowieka określana jest takimi elementa­ mi jak wolność, świadomość i odpowiedzialność, ale przebiega ona przede wszyst­ kim w płaszczyźnie nadprzyrodzonej, to znaczy wartość osoby określana jest jej pochodzeniem od Boga, podobieństwem do Niego, a także faktem Wcielenia i Odkupienia dokonanym przez Jezusa Chrystusa. M amy tu do czynienia z jed­ nej strony z prawdą o Bożym podobieństwie człowiek, z drugiej zaś strony z fak­ tem usynowienia człowieka, co jest wynikiem Odkupienia4. Dopiero w tej płasz­ czyźnie podobieństwa i usynowienia można w pełni odczytać niepowtarzalną war­ tość osoby, którą określa się pojęciem transcendentnej godności. Najistotniejszymi zatem elementami antropologii Jana Pawła II sąprawdy: o nadprzyrodzonej god­ ności człowieka i równości wszystkich w ich godności5.

W tym miejscu należy postawić zasadnicze pytanie: co Jan Paweł II wnosi nowego do problematyki godności człowieka w jej relacji do praw człowieka? Przecież także jego poprzednicy mówiąc o prawach człowieka mówili o god­

’ J a n P a w e ł I I , Orędzie do Organizacji Narodów Zjednoczonych 2 X 1979, w: J a n Pa- w e ł II, N auczanie społeczne, t. II, Warszawa 1982, n. 12.

4 Por. J a n P a w e l 11, Encyklika „Redemptor hominis Tekst polski, Warszawa 1979, n. 13.

f3]

PRAW A C ZŁ O W IE K A W N A U C Z A N IU S PO Ł E C Z N Y M JA N A PAW ŁA II

119

ności człow ieka i dokonywali także jej głębokiej analizy. Owo novum polega nie tylko na tym, że Jan Paweł II, podobnie jak jego poprzednicy uznaje god­ ność osoby ludzkiej za podstawę praw człow ieka6, ale że godność ta w yznacza samą koncepcję tych praw. W świetle nauczania Jana Paw ła II godność osoby ludzkiej wyznacza koncepcję absolutnych i integralnych praw człowieka. W tym właśnie tkwi novum nauczania obecnego papieża. Spróbujem y to przeanalizo­ wać.

Taka interpretacja godności osoby rzutuje ostatecznie na sam ą koncepcję praw człowieka. N ie ulega bowiem w ątpliw ości, że zagadnienie podstaw y nor­ matywnej, a więc zagadnienie jak im norm om zaw dzięczają one sw oje istnie­ nie stoi w ścisłej zależności z sam ą koncepcją praw człowieka. Jeżeli bow iem podstaw ą tą byłoby prawo stanow ione przez władzę, to oznaczałoby to, iż pra­ wa człow ieka w swym istnieniu, a także w swej treści uzasadniane są praw em stanowionym. M ielibyśm y wtedy do czynienia z tak zw aną relatyw ną koncep­ cją praw człowieka, która zdaniem H . W aśkiew icz „uw aża te praw a, często określane m ianem praw obyw atelskich, za w tórne w stosunku do państw a. Z a­ równo sw oje istnienie, jak i sw oją treść zaw dzięczają one ustaw ow ej decyzji państwa. I tak ja k w gestii państw a leży pow ołanie do istnienia i nadania okre­ ślonej treści praw om człowieka, taż też m oże państw o w każdej chw ili tę treść zmienić, a naw et niektóre lub w szystkie uchylić”7.

Jan P aw eł II tw ierdzi je d n a k , że n a jg łę b sz e u z asad n ien ie p raw c z ło w ie ­ ka d o konuje się w oparciu o n a jw y ż sz ą w artość o so b y o k reślan ej p o ję c ie m godności o so b o w ej8. Tak rozum iana po d sta w a określa k o n cep cje p raw czło ­ w ieka ja k o k o n cep cje ab so lu tn y ch praw . W ynika to z faktu, że g o d n o ść osoby, ja k o p o d staw a norm atyw na, n ie je s t w y n ik ie m u m ow y sp o łeczn ej, h istorycznego ro zw o ju sił w y tw ó rcz y ch i sto su n k ó w sp o łeczn y ch , sta n o ­ wienia w ładzy. Stąd też przy słu g u jąc e czło w iek o w i p raw a s ą p ra w a m i, k tó ­ rych istn ie n ie tak że nie zależy od u sta n o w ie n ia ja k ie jk o lw ie k w ła d z y czy społeczeństw a. W tym w łaśnie w y raża się k o n cep cja absolutnych praw czło ­ w ieka - p o n iew aż sam a p o d staw a, z k tó rej „w y ra sta ją ” je s t p o za w szelk im i u stan o w ien iam i lu d zk im i, p raw a z tej p o d sta w y w y n ik ające s ą p o z a w s z e l­ kim i n o rm am i stan o w io n y m i p rz e z c z ło w ie k a , sp o łe c z e ń stw o , w ład zę . S ą to p raw a nad rzęd n e w stosunku do sp o łe cze ń stw a i p ań stw a, a także u p rz e d ­ nie w sto su n k u do nich. N a b y w a je c z ło w ie k z m o m e n te m p o c zęc ia. Ż a d n a w ładza n ie m o że ich u staw o w o n a d a ć c z ło w ie k o w i, a ty m b a rd ziej u s ta w o ­ wo z n ie ść 9.

6 Por. J a n P a w e ł I I , Wolność religijna podstaw ą pra w ludzkich. Orędzie do Sekretarza

Generalnego O N Z 2 X I I 1978, w. J a n P a w e ł 11, Nauczanie społeczne, t. II, dz. cyt., s. 53.

7 H. W a ś k i e w i c z , art. cyt., s. 26.

11 Por. J a n P a w e t 11, Orędzie do Organizacji N arodów Zjednoczonych..., art. cyt., n. 12. 9 Por. t a m ż e , n. 12.

120 Ks. H EN R Y K SKO R O W SKJ SDB _[4]

Pojęcie zatem absolutności praw człowieka oznacza, że przysługujące oso­ bie uprawnienia są nienaruszalne i niezbywalne i przysługują bez wyjątku wszystkim a ich najgłębszym usprawiedliwieniem jest godność osoby ludzkiej określana i definiowana w płaszczyźnie nadprzyrodzonej. Interpretacja praw człowieka w sferze podstawy normatywnej idzie w nauczaniu Jana Pawła II zatem tak daleko, że pozwala zasadnie mówić, o własnej absolutnej ich kon­ cepcji.

Mówiąc o nauczaniu Jana Pawła II na temat praw człowieka, należy pod­ kreślić, że godność osoby jest dla papieża nie tylko wyznacznikiem koncepcji absolutnych praw człowieka, ale także koncepcji integralnych praw.

Powszechnie wiadomo, że we współczesnej dyskusji wymienia się trzy ge­ neracje praw: wolnościowe, społeczne i solidarnościowe. W nauczaniu Jana Pawła II także odnajdujemy te trzy generacje praw. Papież jednak bardzo moc­ no akcentuje ich jedność i integralność. W szystkie one stanowią w nauczaniu Jana Pawła II nierozerw alną jedność co w praktyce oznacza, że są one niepo­ dzielne i tak samo ważne. W ten sposób można m ów ić, że Jan Paweł II głosi tzw. koncepcję integralnych praw człowieka10. Integralność oznacza zatem nie­ rozerw alną jedność wszystkich praw należnych osobie ludzkiej.

W spomniana integralność w koncepcji praw człowieka Jana Pawła II stoi w ścisłej relacji z godnością osoby. Za integralnością tych praw przemawia przede wszystkim ich wynikanie z godności człowieka. Dla Jana Pawła II god­ ność człowieka jest niepodzielna. Nauka zatem o prawach człowieka, która uznaje, że w ypływają one z godności musi uznać, że tw orzą one jedność mimo zachodzących między nimi różnic, że są niepodzielne, tak ja k niepodzielna jest godność człowieka11.

Za integralnością praw przem aw ia także w nauczaniu Jana Paw ła II ich funkcja. Jest ona także zw iązana z godnością osoby ludzkiej. Zasadniczą funkcją tych praw je st ochrona i zabezpieczenie godności każdego czło­ w ieka we współczesnej m u rzeczyw istości społeczno-polityczno-gospodar- czo-kulturow ej. Z abezpieczenie zaś godności człow ieka m oże i faktycznie dokonuje się poprzez zapew nienie w szystkim praw : w olnościow ych, spo­ łecznych i solidarnościow ych. Trudno bow iem m ów ić o ochronie człowie­ ka w jego godności b ez np. odpow iedniej egzystencji, bez posiadania pra­ cy będącej źródłem utrzym ania człow ieka, bez w łasności będącej podsta­ w ą by tu , bez d o stęp u do dóbr k u ltu ry itp. tzn. bez zagw arantow ania człow iekow i praw społecznych i solidarnościow ych12. Jest to o tyle istot­ ne, iż niejednokrotnie we w spółczesnej rzeczyw istości uw aża się, że jedy­

1,1 Por. J a n P a w e ł II , Chcesz służyć sprawie pokoju - szanuj wolność. Orędzie na XIV

Światowy Dzień Pokoju I 11981. Tekst polski, Warszawa 1981, n. 2, 3.

11 Por. t a m ż e , n. 3.

[5] PRAWA C Z Ł O W IE K A W N A U C Z A N IU S PO Ł E C Z N Y M JA N A PAW ŁA II 1 2 1 nie praw a w olnościow e służą zabezpieczeniu godności osobow ej czło w ie­ ka. Tym czasem pełna ochrona godności osoby dom aga się zagw arantow a­ nia człow iekow i w szystkich bez w yjątku praw. Stąd też Jan Paw eł II głosi koncepcję integralnych praw człow ieka. Pojęcie to oznacza, że ze w zględu na w ynikanie praw z godności i ze w zględu na jej ochronę, w szystkie p ra­ wa m uszą być gw arantow ane. W spólnotow ość bow iem praw w olnościo­ wych, społecznych i solidarnościow ych daje człow iekow i pełne p oszano­ wanie je g o godności. W pojęciu integralnej koncepcji praw człow ieka p ro ­ pagow anej p rzez Jana P aw ła II, k ry je się zatem p rz e św ia d c z e n ie , że wszystkie generacje praw stanow ią w istocie nierozerw alną jed n o ść, są n ie­ podzielne i tak sam o w ażne, m im o zachodzących m iędzy nim i różnic.

Godność osoby jako wyznacznik absolutnej i integralnej koncepcji praw człowieka jest pierwszą specyficzną cechą nauczania Jana Paw ła II na tem at praw człowieka. W tej kwestii papież wnosi istotny wkład w rozwój tej proble­ matyki! Godność człowieka jako osoby je st ju ż nie tylko podstaw ą praw ale wyznacza sam ąjej koncepcję.

2. K atalo g p ra w człowieka

Istotny wkład człowieka w problem atykę praw człowieka wnosi także Jan Paweł II w to co określić m ożem y „katalogiem praw człowieka” .

Z dokum entów i przem ów ień p ap ieża Jana P aw ła II m ożna sporządzić pewien katalog praw, które papież u w aża za najw ażniejsze. Z alicza się do nich następujące prawa: do życia, do w olności i bezpieczeństw a osobiste­ go, praw o do w yżyw ienia, do odzienia, do m ieszkania, do opieki zdrow ot­ nej, do odpoczynku i rozryw ki, praw o do w olności słow a, do nauki i k u ltu ­ ry, praw o do w olności m yśli, sum ienia i w yznania, praw o do w yznaw ania własnej religii indyw idualnie i zbiorow o, publiczni i pryw atnie, praw o do wyboru określonego stanu lub zaw odu, do założenia rodziny przy zapew ­ nieniu w arunków koniecznych do rozw oju życia rodzinnego, praw o do p ra­ cy i w łasności, do godziw ych w arunków pracy i do spraw iedliw ego w yna­ grodzenia za pracę, praw o do zebrań i do zrzeszania się, praw o do sw obod­ nego poruszania się i do podróżow ania w ew nątrz i na zew nątrz w łasnego kraju, praw o do narodow ości i do m iejsca zam ieszkania, praw o do u czest­ nictwa w życiu politycznym i praw o do sw obodnego w yboru ustroju p o li­ tycznego państw a, do którego się przynależy, praw o do życia w pokoju, zdrowym środow isku, praw o do ro z w o ju 13.

Zasadniczo sam katalog praw człow ieka Jana Pawła II nie różni się od kata­ logu podanego szczególnie przez Jana XXIII. M ożna jednak odnaleźć w tym wykładzie nowe prawo np. prawo do bezpieczeństwa osobistego, do godziwej

rozrywki, do narodowości, do swobodnego w yboru ustroju politycznego. Nie w tym zatem tkwi now a myśli i nowe elementy. M ożna jednak w zakresie „ka­ talogu” wydobyć dwa elementy, które stanow ią rzeczywiste „novum”.

Pierwszy dotyczy szczególnej troski o prawo do życia. Mówiąc inaczej temu prawu Jan Paw eł II pośw ięca najwięcej miejsca i poddaje go najgłębszej inter­ pretacji. Wynika to z faktu szczególnego zagrożenia prawa do życia we współ­ czesnej rzeczywistości. W encyklice Evcmgeliium vitae papież stwierdza: „Gło­ szenie to (szacunku do życia) staje się szczególnie naglące dzisiaj, gdy lęk budzą coraz liczniejsze i poważne zagrożenia życia ludzi i narodów, zwłasz­ cza życia słabego i bezbronnego. Obok dawnych, dotkliwych plag, takich jak nędza, głód, choroby endemiczne, przemoc i wojny, pojaw iają się dziś plagi nowe, przybierające nieznane dotąd formy i niepokojące rozmiary” 14. U pod­ łoża w szelkich zagrożeń ludzkiego życia tkwi, zdaniem Jana Pawła II, źle po­ ję ta wolność: „Znaczna część opinii publicznej usprawiedliwia przestępstwa przeciw życiu w imię prawa do indywidualnej wolności i wychodząc z tej prze­ słanki domaga się nie tylko ich niekaralności, ale wręcz aprobaty państwa dla nich, aby m óc ich dokonywać z całkowitą swobodą” 15.

Stąd też problem atyka prawa do życia stanowi szczególny przedmiot na­ uczania JanaPaw ła II. Nauczanie to idzie w trzech kierunkach. Pierwszy z nich dotyczy próby w ydobycia rzeczywistej wartości ludzkiego życia.

W świetle nauki Jana Pawła II życie zajmuje centralne miejsce w całokształ­ cie dóbr człowieka. Jest ono po prostu fundamentalną wartością człowieka jako osoby. Istotę chrześcijańskiego orędzia życia ukazuje Jan Paweł II w drugim roz­ dziale encykliki Evangelium vitae. Analizy papieża m ają przede wszystkim za zadanie uzasadnić tezę o życiu jako dobru ftindamentalnym człowieka. Biblia zarówno w wymiarze Starego jak i Nowego Testamentu w sposób jednoznaczny - zdaniem papieża - potwierdza, iż życie człowieka jest dobrem. W pierwszej kolejności świadczy o tym odrębność życia, które otrzymuje człowiek od życia wszelkich innych stworzeń. I chociaż człow iekjest istotą tkwiącą w całokształ­ cie świata, a tym samym w jakimś sensie z nim spokrewnioną, to jednak, jest w świecie: „objawem Boga, znakiem Jego obecności, śladem jego chwały”16- W praktyce oznacza to, że człowiek jako osoba jest wartością najwyższą tzn. obdarzony jest najwyższą godnością, która jest zakorzeniona w wewnętrznej więzi łączącej go z Bogiem. Potwierdza to zdaniem Jana Pawła II: „prymat człowieka nad rzeczami: są one jem u podporządkowane i powierzone jego odpowiedzial­ ności, podczas gdy on sam pod żadnym pozorem nie może być zniewolony przez swoich bliźnich i jakby zredukowany do rzędu rzeczy”17.

122 Ks. H EN R Y K SK O R O W SK I S D B [ 6 ]

l4J a n P a w e ł I I , Encyklika Evangelium vitae". Tekst polski, Warszawa 1995, n. 3. 15 T a m ż e , n. 4.

16 T a m ż e n. 34. 17 T a m ż e n. 34.

[7] PRAWA C ZŁ O W IEK A W N A U C Z A N IU S PO Ł E C Z N Y M JA N A PAW ŁA II 123

O wartości tzn. godności człowieka świadczy jednak nie tylko odrębność przekazu życia i jakościowa różnica pomiędzy człowiekiem a światem, ale także wyposażenie go w jem u tylko właściwe władze duchowe. Życie bow iem ofia­ rowane człowiekowi przez Boga jest darem, dzięki któremu B óg udziela coś z siebie stw orzeniu18. Chodzi zatem o całą sferę duchow ą człowieka. To w ła­ śnie dzięki tej sferze duchowej, któ rąB ó g obdarza człowieka, życie je st czymś więcej niż tylko istnieniem w czasie: „Jest dążeniem ku pełni życia; jest zaląż­ kiem istnienia, które przekracza granice czasu” 19.

Największa prawda o życiu ludzkim zawarta ju ż na kartach Starego Testa­ mentu zostaje jak gdyby odpowiedzialna do końca w osobie Jezusa Chrystusa. Zdaniem Jana Pawła II życie, które Chrystus przyniósł ludziom, nie m oże być sprowadzone wyłącznie do istnienia w czasie, ponieważ polega na tym, że czło­ wiek zostaje zrodzony przez Boga, aby mieć udział w pełni Jego m iłości20.

W ten sposób osiąga swój szczyt chrześcijańska prawda o życiu. Zdaniem Jana Pawła II godność życia nie w ynika tylko z jego źródła, czyli z faktu, że pochodzi ono od Boga, ale także z jego celu jakim jest przeznaczenie do ko­ munii z samym Bogiem21. Dlatego K ościół w swoim nauczaniu ujm uje war­ tość życia w kategoriach świętości: „Nie waham się głosić przed wam i i przed całym światem, że każde życie ludzkie od chwili poczęcia poprzez kolejne etapy — jest święte, bowiem życie ludzkie zostało stworzone na obraz i podo­ bieństwo Boże. Nic nie przewyższa wielkości lub godności osoby ludzkiej. Życie ludzkie nie jest po prostu ideą lub abstrakcją, życie ludzkie je st konkret­ ną rzeczyw istością istoty, która żyje, działa, rośnie i rozwija się: życie ludzkie jest konkretną rzeczywistością istoty zdolnej do miłości i służby dla ludzko­ ści”22. I chociaż w chrześcijańskiej koncepcji życia lunkcjonuje prawda nie tylko o doczesnym, ale i wiecznym wym iarze, to jednak to, co określam y jako w y­ miar doczesny czy życie cielesne, stanowi dla każdego w ierzącego niepow ta­ rzalne i wielkie dobro, bez którego nie można by mówić o jego w iecznym w y­ miarze. Jest to bowiem droga i przygotowanie ku egzystencji utożsamianej z by­ ciem „twarzą w twarz” z Bogiem. Z prawdy o świętości życia ludzkiego wynika w sposób oczywisty zasada jego nienaruszalności głoszona przez Jana Pawła II. Zasada ta z jednej strony zakazuje niszczenia życia, z drugiej zaś strony nakazuje jego bezwzględne poszanowanie.

M ożna zatem powiedzieć, że życie w nauczaniu Jana Paw ła II jest w arto­ ścią zajm ującą podstawowe m iejsce w całej hierarchii ludzkich wartości. Z te­

18 Por. t a m ż e , n. 34. 19 T a m ż e n. 34. 2(1 Por. t a m ż e , n. 36. 21 Por. t a m ż e , n. 38.

22J a n P a w e t I I , Świętość życia ludzkiego, w: J a n P a w e ł I ł , Nauczanie społeczne, t. II, Warszawa 1982, s. 372.

go wynika niezbywalne prawo do życia, którego nikt człowiekowi nie nadaje, ale które narzuca się z siłą oczywistości aksjologiczno-normatywnej ze wzglę­ du na godność. W ydobycie przedmiotowej treści prawa do życia stanowi drugi nurt nauczania Jana Pawła II na temat tego prawa.

Zdaniem papieża jego szczegółowa treść nie wyraża się tylko i wyłącznie w stwierdzeniu nietykalności życia ludzkiego, ale jest o wiele bogatsza.

Oprócz bezpośredniej nietykalności życia implikuje ono w sobie płaszczyzny praw bardziej szczegółowych. Pierwsza z nich jest płaszczyzna integralności cie­ lesnej gwarantująca człowiekowi możliwość posiadania wszystkich członów, na­ rządów i organów cielesnych. Życie składa się bowiem z różnych części, a życie cielesne wyraża się w życiu i działaniu tych części. Wszystkie one m ają w pra­ wie całego organizmu człowieka prawo do istnienia23.

Drugą płaszczyznę stanowi płaszczyzna nienaruszalności ciała. Jest ona szer­ sza od poprzedniej. O ile w pierwszej chodzi wprost o pozbawienie jakiegoś organu, to w tym przypadku należy mówić o gwarancji przed wszelkim naru­ szeniem ciała na przykład przez pobicie, znęcanie się, torturowanie24.

Poza integralnością i nienaruszalnością, prawo do życia w najgłębszej swej treści, implikuje płaszczyznę zachowania zdrowia i rozwoju fizycznego. Są to bowiem konieczne elementy życia i czynniki jego zachowania. W płaszczyź­ nie tej m ieszczą się np. prawo do sprawności cielesnej, opieki zdrowotnej, zabezpieczenia społecznego w wypadku choroby, kalectwa czy starości25.

K olejną płaszczyznę stanowi płaszczyzna posiadania środków potrzebnych do zagwarantowania sobie odpowiedniego poziom u życia. I w niej mieści się wiele bardziej szczegółowych praw, np. praw o do środków żywnościowych, ubrania, mieszkania, prawo do zabezpieczenia społecznego w wypadku nie­ zdolności do pracy, bezrobocia oraz niezawinionego pozbawienia środków nie­ zbędnych do życia26.

W wydobywaniu szczegółowej treści prawa do życia można pójść jeszcze dalej. Jan Paw eł II m ówi bowiem o życiu odpowiadającym godności człowie­ ka. N ie chodzi zatem tylko i wyłącznie o takie prawo, które gwarantuje niety­ kalność życia i zdrowia, a także zapewniające m inim um egzystencji, to znaczy zaspokojenie podstaw ow ych potrzeb wyżywienia, odzieży, mieszkania, ale o prawo do zaspakajania ciągle nowych potrzeb, które stanowić będą o god­ nym człowieka poziom ie życia.

Zaprezentowana skrótowo szczegółowo treść praw a do życia, w nauczaniu Jana Pawła II, w ynikająca bezpośrednio z faktu uznania życia za wartość fun­ damentalną, wskazuje, iż w jej ramach należy m ówić o całym zespole przysłu­ 124 Ks. H EN R Y K S K O R O W S K IS D B [ 8 ]

25 Por. J a n P a w e l I I , Encyklika „Evangelium vitae", dz. cyt., n. 54. 24 Por. t a m ż e , n. 54.

25 Por. t a m ż e , n. 54. 26 Por. t a m ż e , n. 54.

[ 9 ] PRAWA C Z Ł O W IE K A W N A U C Z A N IU SPO ŁE C ZN Y M JA N A PAW ŁA II 1 2 5

gujących człowiekowi praw bardziej szczegółowych. Jest to prosta konsekwen­ cja faktu, iż życie samo w sobie, a tym bardziej życie, które ma być godne człowieka jako osoby, jest wielorako warunkowane. W tym sensie prawa bar­ dziej szczegółowe stoją w służbie tych jednostkow ych wartości, bez istnienia których nie można m ówić o zachow aniu życia człowieka. M ożna zatem po­ wiedzieć, iż prawo do życia w najgłębszej swej treści, to praw o do tej wartości, jak ą jest życie, ale także praw o do tego, co bezpośrednio w iąże się z życiem i co je w jakikolw iek sposób warunkuje. U jego zaś podstaw leży uznanie ży­ cia za wartość fundamentalną.

Trzeci nurt nauczania Jana Pawła II w zakresie prawa do życia dotyczy uka­ zania tych zjawisk, które we współczesnym świecie godzą w praw o do życia. Chodzi o te zjawiska i działania, które stoją w sprzeczności z przysługującym człowiekowi prawem do życia.

Są to te działania, które m ają charakter bezpośredniego niszczen ia ży­ cia. C hodzi tu przede w szystkim o takie zjaw iska jak: zabójstw a, ludobój­ stwa, samobójstwa, przeryw anie ciąży, m anipulacje i dośw iadczenia na ludz­ kim em brionie, eutanazja. Ja sn ą ocenę tych zjaw isk daje Jan P aw eł II w en­ cyklice Evangelium vitae, klasyfikując je jednoznacznie w kategoriach zła: „nie pow inno to dziw ić, poniew aż zabójstw o ludzkiej istoty, która je st ob­ razem Bożym, stanowi grzech szczególnie ciężki”27.1 tak na przykład o prze­ ryw aniu ciąży papież m ów i: „przeryw anie ciąży je st - n iezależnie od tego, w jak i sposób zostaje dokonane - św iadom ym i bezpośrednim zabójstw em istoty ludzkiej w początkow ym stadium jej życia”28. Z kolei o eksperym en­ tach na em brionie ludzkim Jan P aw eł II m ów i: „w ykorzystyw anie em brio­ nów i płodów ludzkich jak o przedm iotu eksperym entów je st przestępstw em przeciw ich godności istot ludzkich, które m ają praw o do takiego sam ego szacunku ja k dziecko ju ż narodzone i ja k każdy człow iek. N a takie sam o potępienie m oralne zasługuje także p rak ty k a w ykorzystyw ania em brionów i płodów ludzkie jeszcze żyw ych — czasem w yprodukow anych specjalnie w tym celu w drodze zapłodnienia w probów ce - ju ż to ja k o m ateriału b io ­ logicznego do w ykorzystania, ju ż to ja k o źródło organów albo tkanek do przeszczepów, służących leczeniu niektórych chorób”29. Także „m odna” dziś eutanazja oceniona zostaje w sposób jednoznaczny: „w zgodzie z M agiste­ rium m oich Poprzedników i w kom unii z B iskupam i K ościoła K atolickie­ go, potw ierdzam , że eutanazja je s t pow ażnym naruszeniem P raw a Bożego jako m oralnie niedopuszczalne dobrow olne zabójstw o osoby ludzkiej”30.

27T a m ż e , n. 55. 2ST a m ż e , n, 58. 2,T a m ż e , n. 63. •’" T a m ż e , n. 65.

126 Ks. H EN R Y K SKO R O W SKJ SDB [10]

W drugiej kolejności są to te działania, które co prawda nie m ają charakteru bezpośredniego niszczenia życia, ale wprowadzają istotny czynnik jego zagro­ żenia. Chodzi tu o zjawiska: terroryzmu, tortury, naruszania całości psychofi­ zycznej człowieka, nieludzkich warunków życia i pracy itp.31.

Drugi element now y w zakresie katalogu praw człowieka dotyczy tak zwa­ nej indywidualizacji i uniwersalizacji praw człowieka. W czym się to wyraża? Indywidualizacja zdaniem ks. F. Mazurka „wyraża się w tym, że zajmuje się on położeniem różnych kategorii osób i prawami im przysługującymi”32. Stąd też Jan Paweł II w swoim wykładzie dotyczącym praw człowieka zajmuje się nie tylko prawami ogólnie, ale prawami: dzieci, matek, młodzieży, rolników, emi­ grantów, gastarbeiterów, inteligencji, bezrobotnych, upośledzonych, chorych itp.33. Obok indywidualnych praw człowieka w nauczaniu społecznym Jana Pawła II występuje łącznie ich - czyli tzw. uniwersalizacja. Pojęcie to oznacza, że pra­ wa przysługujące osobie ludzkiej jako jednostce w wykładzie papieża łączone są z prawami określonych społeczności takich jak: rodzina, naród, społeczność pań­ stwowa34. Stąd też szeroki wykład praw rodziny, narodu państwa itp.35.

3. Szczególne znaczenie prawa do wolności religijnej

Nauczanie Jana Pawła

II

na temat praw człowieka idzie w kierunku ukaza­ nia wolności religijnej jako prawa naczelnego, a nawet więcej jako podstawy wszystkich innych praw wolnościowych przysługujących człowiekowi.

Jan Paweł II w Orędziu do Sekretarza Generalnego ONZ z 2 XII 1978 roku podejmuj ąc to zagadnienie wprost stwierdza „M am tu na myśli sprawę swobo­ dy w iary religijnej, która jest podstaw ą wszystkich innych swobód i jest niero­ zerwalnie związana z nimi wszystkimi ze względu na sam ą godność przysługu­ ją c ą osobie ludzkiej”36. Uzasadnienie tego poglądu idzie po linii podkreślenia, iż podstaw ow ą w artością człowieka, sięgającą najgłębszych jego wymiarów, sfery najbardziej osobistej bo duchowej jest stosunek człowieka do Boga wy­ rażający się w przekonaniach religijnych. Z tego duchowego wymiaru czło­ wieka biorą dopiero początek inne wym iary jego wielkości37. Tutaj człowiek doświadcza także i przeżywa, że jest prawdziwie wolny przez fakt uznania i prze­ żywania transcendencji swojego istnienia w stosunku do świata i Boga a także,

31 Por. t a m ż e , n. 65.

32 F. M a z u r e k , Prawa człowieka w nauczaniu społecznym Kościoła. Lublin 1991, s. 111-33 J a n P a w e ł I I , Chronić dziecko dla dobra społeczeństwa, w : J a n P a w e ł II, Naucza­

nie społeczne, t. II, dz. cyt., s. 91-93; J a n P a w e ł I I , Encyklika „Laborem exercens’’. Tekst

polski, Warszawa 1981, n. 21, 22, 23. 34 Por. F. M a z u r e k , dz. cyt., s. 114.

33 Por. J a n P a w e ł I I , Nie ma innej drogi do człowieczeństwa ja k przez rodzinę, w: Jan P a w e ł II, Nauczanie społeczne, t. III, Warszawa 1984, s. 152; P a n P a w e ł II, Encyklika

„Redemptor hominis", dz. cyt., n. 17.

3<iJ a n P a w e ł II, Wolność religijna podstawą praw ludzkich..., art. cyt., s. 52. 37 J an P a w e ł I I , Chcesz służyć sprawie pokoju..., art. cyt., s. 25.

że wolność jest zawsze wolnością człowieka uczynionego na obraz i podo­ bieństwo Boga. A zatem „uwolnienie od niesprawiedliwości, od strachu, od przymusu, od cierpienia, nie służyłoby niczem u, gdyby człowiek pozostał nie­ wolnikiem w głębi serca... W ten sposób pełna wolność człowieka zasadza się na głębszej płaszczyźnie: na płaszczyźnie otwarcia się na B oga...”38. Wolność zatem w tej najbardziej intymnej, wewnętrznej i duchowej sferze je st ja k gdy­ by najgłębszym wymiarem i najw yższą form ą wolności nierozerwalnie zwią­ zanej z człowiekiem a ponieważ dotyka ona relacji do Boga je st w olnością religijną. W tym właśnie sensie wolność religijna jako najgłębszy w ym iar wol­ ności człowieka staje się podstaw ą innych wolności i swobód. Praktycznie też, biorąc pod uwagę przedmiot tej wolności, a m ianowicie, iż jest nim nie tylko sfera osobistych religijnych przekonań ale także ich uzew nętrznianie a także swobodnego działania w zakresie religijności rodziny i wspólnot religijnych, uderzenie w prawo wolności religijnej jest jednoczesnym godzeniem w inne wolności człowieka. I tak dla przykładu odebranie człowiekowi praw a do w ol­ ności religijnej w formie wyboru w iary aż do opowiedzenia się poza Bogiem jest praktycznie odebraniem innych wolności takich jak wolności poszukiw a­ nia prawdy, wolności własnych przekonań, światopoglądu itp. Odw rotnie po­ szanowanie tego prawa jest często rów noznaczne z poszanow aniem wyżej wspomnianych wolności. Podobnie jest także z w olnością religijną w zakresie jej uzewnętrznienia. Odmówienie człowiekowi prawa wolności zewnętrznego wyznania swej wiary j est w wielu wypadkach równoznaczne z odebraniem czło­ wiekowi takich wolności jak w ypow iadania własnych przekonań, poglądów, twórczości kulturalnej itp. W reszcie także zaprzeczenie w olności religijnej w zakresie działalności wspólnot religijnych co jest prostą konsekw encją spo­ łecznej natury człowieka i samej religii, pozostaje z wieloma innym i wolno­ ściami człowieka jak chociażby w olność głoszenia i przekazyw ania prawdy w słowie i formie pisanej, dostępu do środków masowego przekazu, działalno­ ści zgodnej z własnymi przekonaniami w dziedzinie wychowania i pracy cha­ rytatywnej, tworzenia instytucji i stowarzyszeń wychowawczych, kulturalnych i oświatowych aż do wolności zewnętrznej włącznie. W życiu zatem codzien­ nym zależność pomiędzy wolnością religijną a innymi formami w olnościowy­ mi człowieka jest daleko idąca, łatwo dostrzegalna i jako taka nie wym aga głęb­ szego uzasadnienia.

Wolność religijna jest zatem podstaw ą innych wolności w tym sensie, iż z jednej strony sama w sobie jest ona najgłębszym najbardziej osobistym wy­ miarem wolności jako takiej a tym sam ym „w stopniu w jakim dotyka ona naj­ bardziej intymnej sfery ducha, podtrzym uje głęboko zakotw iczoną w każdej osobie rację bytu innych wolności”39, z drugiej zaś strony biorąc pod uwagę

[ 1 1 ] PRAWA C ZŁ O W IEK A W N A U C Z A N IU S PO Ł E C Z N Y M JAN A PAW ŁA II 1 2 7

M T a m ż e , s. 15-16. 59 T a m ż e , s. 11.

128 Ks. H EN R Y K S K O R O W SK ] SDB

[12]

sam jej przedmiot szeroko rozumiany praktycznie zawiera on w sobie inne podstawowe wolności człowieka.

Głębsza analiza wolności religijnej w nauczaniu Jana Pawła II pozwala wnioskować, iż jej związek z prawami człowieka sięga jeszcze dalej to znaczy że jest ona nie tylko podstaw ą innych wolności ale wszystkich praw osoby ludzkiej. Stanowisko takie jest wprost wyrażone w tytule Orędzia Jana Pawła II do Sekretarza Generalnego ONZ z 2 XII 1978 roku „Wolność religijna pod­ stawą praw ludzkich”. Uzasadnienie tak daleko idącego związku opiera się na zagadnieniu godności osoby ludzkiej i zakorzenionej w niej wolności.

Pow szechnie w iadom o, iż Kościół za podstaw ę i źródło praw ludzkich przyjm uje godność osoby40. Do natury zaś osoby posiadającej sw oją god­ ność należy w olność, która jest jak gdyby jej znakiem rozpoznawczym. Jan Paweł II m ów iąc o wolności, która jest jego zdaniem najbardziej widoczną cechą człow ieka, idzie jeszcze dalej w swoich przem yśleniach stwierdzając, iż jest ona „źródłem , z którego płynie godność ludzka; jest wzniosłym zna­ kiem obrazu Bożego w człow ieku (KDK 17). Została nam dana i udzielona jako nasze w łasne pow ołanie”41. Takie ujęcie każde widzieć wolność ju ż nie tyle jako m ającą swój fundam ent w godności, ale jako na jej źródło a przy­ najmniej jako jej elem ent konstytutywny. W olność człowieka nie jest zatem tylko konsekw encją posiadania przez osobę godności, ale je st ona jej ele­ m entem istotnym , konstytutyw nym , w niej po prostu godność się wyraża. Ponieważ najgłębszym wym iarem wolności człow ieka jest wolność religijna dotykająca jego sfery duchowej, o czym była mowa wcześniej, ona sama jako źródło i elem ent konstytutyw ny godności staje się podstaw ą praw osoby. W tym kontekście należy widzieć wolność religijnąjako podstawę praw czło­ w ieka przysługujących mu z racji jeg o godności. Praktycznie też godzenie w prawo do w olności religijnej je st godzeniem w sam ą godność człowieka jako ostateczny fundam ent wszystkich praw a tym samym w nie same. Jan Paweł II w przem ów ieniu w N owym Jorku z 3 X 1979 roku Wolność musi

być oparta na pra w d zie stw ierdza wprost: „M ów iłem też o wolności religij­

nej, poniew aż dotyczy ona relacji osoby do Boga i jest w szczególny sposób związana z innym i praw am i człowieka. Jest ściśle związana z prawem do wolności sum ienia. Jeżeli sumienie nie je st w społeczeństw ie bezpieczne, w ów czas w szystkie praw a są zagrożone”42. Potw ierdzeniem tego stanu rze­ czy jest codzienne życie, które dobitnie świadczy, że ile razy godzi się w wol­ ność religijną tyle razy przekreśla się już nie tylko inne prawa wolnościowe, ale wiele innych podstaw ow ych praw osoby ludzkiej takich jak prawo do

4(1 J a n P a w e ł I I , Wolność religijna podstawą praw ludzkich..., art, cyt., s. 51-52. 41 T a m ż e , s. 52.

42 J a n P a w e ł W, Wolność musi być oparta na prawdzie, w. J a n P a w e ł I I , Nauczanie

[13] PRAWA C ZŁ O W IEK A W N A U C Z A N IU S PO Ł E C Z N Y M JA N A PAW ŁA II 129

nienaruszalności cielesnej, dobrego im ienia, awansu społecznego, piastow a­ nia odpow iednich stanowisk a naw et niejednokrotnie praw a do życia. Prak­ tycznie też poszanow anie tego praw a konsekw entnie w iąże się z uznaniem najbardziej podstaw ow ych praw przysługujących człowiekowi.

Zakończenie

Problem atyka praw człowieka stanowi dziś w nauczaniu społecznym K o­ ścioła tem atykę obszerną i wieloaspektową. Złożyło się na to przede w szyst­ kim oficjalnie nauczanie K ościoła od papieża Leona XIII, którego encyklika

Rerum nowarum uznawana jest za pierw szy dokument podejm ujący zagadnie­

nie praw człowieka. Od tego czasu każdy papież wnosił nowe elem enty w tę tematykę. Także obecny papież Jan Paw eł II podejm uje zagadnienie praw oso­ by ludzkiej. Wielu uznaje go za papieża praw człowieka. Jest to w pełni uza­ sadnione biorąc pod uwagę, że zasadniczo nie ma dokumentu w którym Jan Paweł II nie podejmowałby tego tematu. Nauczanie Jana Paw ła II ubogaca tematykę praw człowieka w trzech elementach. Szeroko interpretow ana god­ ność człowieka wyznacza koncepcję integralnych i absolutnych praw człow ie­ ka, szczególna troska o prawo do życia oraz indywidualizacja i uniw ersaliza- cja praw osoby ludzkiej stanowi istotne novum w zakresie katalogu praw, pod­ stawą praw osoby ludzkiej jest praw o do wolności religijnej. Są to te trzy elementy, które stanowią istotny w kład Jana Pawła II w rozwój problem atyki praw człowieka w nauczaniu społecznym Kościoła.

DIRITTI DEL’UOMO NEL’INSEGNAMENTO SOCIALE

DI GIOVANNI PAOLO II

R i a s s u n t o

Giovanni Paolo II orraai viene riconosciuto c cham ato com e il Papa dei diritti d e l’uoino. Un riconscim cnto cosi, viene dal fatto, che ogni suo docum ente c discorso tocca quel argom ento. L’insegnam ento del Santo Padre arricchisc la tem atica dci diritti d e l’uom o in tre dim ensioni. Dalla intcrpretazione della dignita d e l’uom o risalgono i cancctti dei diritti intcgrali c assoluti, in modo particolarc la prem ura per il diritto della vita nonché individualizzazione c univcrsalizzaza- zione dei diritti d d ’uom o risulta una vcra „novitâ” nei riguardi del catalogo dei diritti com e pure la constatazione, chc al. fondam ento dei diritti appartiene il diritto per la liberta religiosa. Sono tre d em en ti sostanziali del contribute di G iovanni P aolo II nello sviluppo della problcm atica dei diritti d e l’uom o ncl’inscgnam cnto (lub: nella dottrina) sociale della Chiesa.