Widok Refleksje nad źródłami do dziejów bibliotek w amerykańskiej literaturze przedmiotu z perspektywy badań nad źródłami do historii książnic w Polsce w pierwszej połowie XX wieku

Warszawa

Refleksje nad Ÿród³ami do dziejów bibliotek w amer ykañskiej literaturze przedmiotu z perspektywy badañ nad Ÿród³ami do historii

ksi¹¿nic w Polsce w pier wszej po³owie XX w.

Badania bibliologiczne maj¹ charakter interdyscyplinarny¹ i w du¿ym stop- niu porównawczy². Wed³ug Barbary Bieñkowskiej „s³u¿¹ nie tylko w³asnej dy- scyplinie, lecz tak¿e innym dziedzinom nauk, zw³aszcza humanistycznych i spo-

³ecznych […] musz¹ stanowiæ istotny komponent nauki o kulturze i spo³eczeñ- stwie”³, a tak¿e o komunikacji, literaturze, psychologii, socjologii i pedagogice, a przede wszystkim s¹ integraln¹ czêœci¹ wiedzy historycznej, historii literatu- ry, sztuki i kultury⁴. Za B. Bieñkowsk¹ nale¿y równie¿ podkreœliæ, ¿e: „Ksi¹¿ka, jako noœnik treœci, kana³ wêdrówki idei, œrodek oddzia³ywania, zajmuje równie¿

ideologów i polityków wszystkich czasów i orientacji”⁵.

Z multidyscyplinarnego i uniwersalnego znaczenia badañ i metod bibliolo- gicznych, a równoczeœnie z faktu jednak nieznacznego wykorzystywania dorob- ku bibliologii w œwiecie nauki, wynika koniecznoœæ dalszych prac o charakterze metodologicznym, w tym tak¿e Ÿród³oznawczych. Zw³aszcza, ¿e Ÿród³a bibliolo- giczne coraz czêœciej staj¹ siê przedmiotem badañ specjalistów reprezentuj¹- cych inne dziedziny ni¿ bibliologia⁶.

1Jest to dominuj¹cy pogl¹d w œwiatowym ksiêgoznawstwie od lat osiemdziesi¹tych XX w., zob. m.in.

artyku³y – w materia³ach konferencyjnych: Histoires du livre: Nouvelles orientations: Actes du Colloque du 6 et 7 septembre 1990 Göttingen, ed. H. E. Bödeker, Paris 1995 – takich autorów, jak: F. Barbier, Le comparatisme comme nécessité heuristique pour l'historien du livre et de la culture, s. 433-49; R. Dar- nton, Histoire du livre. Geschichte des Buchwesens, An Agenda for Comparative History, s. 451-58;

J. L. Flood, Überlegungen zu Buch- und Buchgeschichte aus komparatistischer und interdisziplinärer Sicht, s. 385-416; H.-J. Martin, Pour une histoire comparative du livre: quelques points de vue, s. 417-32.

2J. Piro¿yñski, Nowe kierunki w zagranicznych badaniach nad dawn¹ ksi¹¿k¹, „Historyka”, 1996, t. 26, s. 71-87.

3B. Bieñkowska, Zastosowania i konteksty wiedzy o ksi¹¿ce, w: Wiedza o ksi¹¿ce w nauce i dydak- tyce. Konferencja Warszawa 16-17 listopada 1994, red. M. Kisilowska, J. Puchalski, D. KuŸmina, Warszawa 2000, s. 56; K. Migoñ, Kultura ksi¹¿ki. Program dla bibliologii i potrzeba dla studiów bib- liotekoznawczych, w: Nauka o ksi¹¿ce, bibliotece i informacji we wspó³czesnym œwiecie, red. merytor.

M. Banacka, Warszawa 2003, s. 12.

4Zob. m.in.: K. Migoñ, Bibliologia – nauka o kulturze ksi¹¿ki, „Nauka”, 2005, [nr] 2, s. 49-57.

5B. Bieñkowska, Zastosowania i konteksty wiedzy o ksi¹¿ce…, s. 56.

6Tam¿e, s. 64.

Badania nad histori¹ bibliotek s¹ jednym z najwa¿niejszych elementów bib- liologii i maj¹ ju¿ d³ug¹ tradycjê⁷. Krzysztof Migoñ zaliczy³ je do dziewiêciu zasadniczych kwestii okreœlaj¹cych „oblicze historiografii ksi¹¿ki”⁸. Wedle czêœ- ci badaczy historia bibliotek stanowi integralny problem bibliotekoznawstwa jako odrêbnej dyscypliny naukowej⁹. Spory metodologiczne nie dotycz¹ same- go znaczenia ksi¹¿nic, jako wa¿nych oœrodków ¿ycia kulturalnego i intelektual- nego¹⁰, którym wed³ug Zofii Gacy-D¹browskiej „przypada rola gromadzenia i ochrony przed rozproszeniem piœmienniczych wytworów kultury wszystkich czasów jako wartoœci poznawczych, moralnych i estetycznych oraz udostêpnia- nie tych wytworów wspó³czesnym i przysz³ym pokoleniom dla zachowania ci¹- g³oœci wytwarzanych dóbr i mo¿liwoœci wykorzystywania osi¹gniêtych ju¿ wy- ników myœli ludzkiej. Jest to ich rola fundamentalna i pierwotna. W zale¿noœci od typu zadania bibliotek ró¿nicuj¹ siê.”¹¹. W piœmiennictwie naukowym pod- kreœla siê interdyscyplinarne znaczenie historiografii bibliotek. Œladem ksiêgo- znawców francuskich wielu uczonych zwraca uwagê na zwi¹zki badañ nad dzie- jami ksi¹¿nic z lokaln¹ i regionaln¹ histori¹ spo³eczn¹ i histori¹ kultury¹². Mo-

7Biblioteka, jako element procesu bibliologicznego, nadal pozostaje przedmiotem zainteresowania teoretyków bibliologii, zob. m.in. R. Estivals, Schemas pour la bibliologie, Viry-Chatillon 1976; idem, Histoire du livre et bibliologie, „Leipziger Jahrbuch zur Buchgeschichte”, 1994, nr 4, s. 18-19.

8„1. przedmiot historii ksi¹¿ki; historia formy i historia funkcji ksi¹¿ki; 2. metody badawcze; 3. pod- stawa Ÿród³owa; 4. periodyzacja dziejów ksi¹¿ki; 5. zakres terytorialny; europocentryczna i uniwersalna historia ksi¹¿ki; 6. historia ró¿nych typów ksi¹¿ek i poszczególnych ksi¹¿ek; 7. ogólna historia ksi¹¿ki wobec historii poszczególnych zagadnieñ ksiêgoznawczych; historia ksi¹¿ki a historia bibliotek; 8. his- toria czytelnictwa wobec historii ksi¹¿ki; 9. potrzeba historiografii ksi¹¿ki dla innych dyscyplin ksiêgo- znawczych i dla innych nauk”. Zob. K. Migoñ, Uwagi o rozwoju i perspektywach historiografii ksi¹¿ki,

„Studia o Ksi¹¿ce”, 1975, t. 5, s. 16.

9Metodologia bibliotekoznawstwa i informacji naukowej, red. S. Kubiak, Poznañ 1976; Z historycz- nych i metodologicznych problemów badañ ksiêgoznawczych i bibliotekoznawczych, red. Z. Jab³oñski, Kraków 1985; J. Ratajewski, Wprowadzenie do bibliotekoznawstwa, czyli wiedza o bibliotece w ró¿nych dawkach. Do druku przygot. Z. ¯migrodzki przy wspó³pr. E. Gondek, Warszawa 2002; oraz: J. Ko³odziej- ska, Metodologia badañ w zakresie bibliotekoznawstwa. „Bibliotekarz”, 1975, nr 11/12, s. 263-270;

Z. Gaca-D¹browska, O teoretycznych problemach nauki o bibliotece. „Studia o Ksi¹¿ce”, 1980, t. 10, s. 201-210; J. Krochmalska, Przegl¹d publikacji na temat metod badañ stosowanych w nauce o ksi¹¿ce, bibliotece i informacji naukowej (w kontekœcie ostatniej ksi¹¿ki Jerzego Ratajewskiego), w: W krêgu ksi¹¿ki, biblioteki i informacji naukowej, Katowice 2004, s. 95-116. Zob. tak¿e rubrykê Krystyny Bed- narskiej-Ruszajowej Z teorii i metodologii ksiêgarstwa i dyscyplin pokrewnych publikowan¹ od 1984 r.

(t. 14) do 1993 r. (t. 19) w „Studiach o Ksi¹¿ce” – autorka omawia³a na jej ³amach publikacje poœwiêcone teorii i metodologii ksiêgoznawstwa, bibliotekoznawstwa i informacji naukowej.

10P. Raabe, Library history and the History of Books: Two Fields of Research for Librarians, „Jour- nal of Library History” 1984, 19, nr 2, s. 284.

11Z. Gaca-D¹browska, Biblioteki i ich rola w rozwoju ¿ycia naukowego w Polsce (1919-1951), w:Historia nauki polskiej, red. B. Suchodolski, t. 5: 1918-1951, cz. 1, Wroc³aw 1992, s. 569.

12Powi¹zanie historii bibliotek z dziejami ¿ycia intelektualnego, kulturalnego, spo³ecznego i poli- tycznego poszczególnych krajów czy regionów jest dominuj¹c¹ tendencj¹ tak¿e w opracowaniach badaczy nie wywodz¹cych siê z Europy czy USA, zob. np. R. K. Bhatt, History and Development of Li- braries in India, New Delhi 1995; V. S. Hernandez, History of Book and Libraries in the Philippines, 1521-1900, Manila 1996.

¿na tutaj wymieniæ na przyk³ad autorów angloamerykañskich¹³, takich jak m.in.

Kenneth E. Carpenter z Uniwersytetu Harvarda, zajmuj¹cy siê histori¹ biblio- tek z punktu widzenia ich roli w ¿yciu intelektualnym, kulturalnym, spo³ecz- nym i politycznym Ameryki¹⁴; Wayn A. Wiegand i Donald G. Davis Jr. wydawcy Encyclopedia of Library History¹⁵; Donald F. McKenzie z Oxfordu, David J. Kit- terick z Cambridge i Ian R. Wilson z Londynu, wydawcy The Cambridge History of the Book in Britain¹⁶, siedmiotomowego dzie³a poœwiêconego dziejom angiel- skich bibliotek od czasów najdawniejszych po najnowsze oraz ksiêgoznawców niemieckich¹⁷na czele ze œrodowiskiem mogunckim (Institut für Buchwissen- schaft der Johannes Gutenberg-Universität Mainz)¹⁸i miêdzynarodowym gro- nem badaczy skupionym wokó³ Biblioteki Ksiêcia Augusta w Wolfenbüttel (Wolfenbütteler Arbeitskreis für Bibliotheks-, Buch und Mediengeschichte; pu- blikuj¹cym wa¿ne czasopismo poœwiêcone historii ksi¹¿ki i bibliotek „Wolfenbüt- teler Notizen zur Buchgeschichte” oraz seriê Wolfenbütteler Schriften zur Geschich-

13Libraries and Culture. Proceedings of Library History Seminar VI, 19-22 March 1980, Austin, Te- xas, ed. By D. G. Davis, Austin 1981; R. Krzys, G. Litton, World Librarianship: a Comparative Study, New York, Basel 1983, s. 6-10; W. A. Wiegand, History of Libraries, w: International Encyclopedia of Infor- mation and Library Science, second ed. by J. Feather, P. Sturges, London 2003, s. 225-226; P. Hoare, Li- brary History, w: British Librarianship and Information Work, t. 1: 1981-85, ed. D. W. Bromley, A. M, Al- lott, London 1987, s. 284-293; P. Sturges, Library History, w: British Librarianship and Information Work 1986-90, Vol. 1: General Libraries and the Profession, ed. D. W. Bromley, A. M. Allott, London 1992, s. 236-241; A History of Libraries in Britain and Ireland, ed. by A. Black, Cambridge 2006.

14K. E. Carpenter, Readers and Libraries. Toward a History of Libraries and Culture in America, Washington 1996.

15New York 1994.

16Do koñca 2005 r. ukaza³y siê dwa tomy: 3: 1400-1557, ed. by L. Hellinga, J. B. Trapp, Cambridge 1999; oraz 4: 1557-1695, ed. by J. Barnard, D. F. McKenzie, assisted by M. Bell, Cambridge 2002.

Fragment czwartego tomu zosta³ opublikowany w Internecie, zob. [dokument elektroniczny]

http://assets.cambridge.org/052166/182X/sample/052166182Xws.pdf.

17Np. P. Karstedt, Studien zur Soziologie der Bibliothek, 2. Aufl., Wiesbaden 1965; Bibliotheks- geschichte als wissenschaftliche Disziplin: Beiträge zur Theorie und Praxis, ed. P. Vodosek, Hamburg 1980; Die Erforschung der Buch und Bibliotheksgeschichte in Deutschland: Paul Raabe zum 60.

Geburtstag gewidmet, hrsg. v W. Arnold, W. Dittrich, B. Zeller, Wiesbaden 1987; Beiträge zur Biblio- thekstheorie und Bibliotheksgeschichte – Contributions to Library Theory and Library History, hrsg.

v. P. Kaegbein, P. Vodosek und P. Zahn, München-London-New York-Paris 1994; P. Zahn, Bibliothek – Kultur – Information. Beiträge eines internationalen Kongresses anläslich des 50 jährigen Bestehens der Fachhochschule für Bibliothekswesen, Stuttgart vom 20. Bis 22. Oktober 1992, hrsg. v. P. Vodosek in Zusammenarbeit mit A. Blum, Stuttgart 1993; P. Vodosek, Bibliotheksgeschichte in Deutschland, w: Bibliotheken in der literarischen Darstellung = Libraries in Literature, hrsg. P. Vodosek, G. Jefcoate, Wiesbaden 1999, s. 11-22.

18S. Füssel, Buchwissenschaft als Kulturwissenschaft, w: Im Zentrum: das Buch. 50 Jahre Buchwis- senschaft in Mainz, hrsg. von S. Füssel, Mainz 1997, s. 62-73.

te des Buchwesens)¹⁹. Spoœród opracowañ niemieckich historyków bibliotek czasów najnowszych warto zwróciæ uwagê na Deutsche Bibliotheksgeschichte der neuesten Zeit (1800-1945)Ladislausa Buzasa. Autor podkreœlaj¹c, ¿e histo- ria bibliotek jest czêœci¹ historii czasów, w których dzia³a³y, zwracaj¹c uwagê na jej interdyscyplinarne znaczenie, k³ad³ nacisk na koniecznoœæ oparcia badañ nad dziejami ksi¹¿nic na tradycyjnej metodologii historii²⁰.

Znamienne dla ewolucji historii bibliotek jest to, ¿e jedno z dwóch najwa¿- niejszych czasopism dziedzinowych – amerykañski „Journal of Library History”, wydawany od 1966 r. – w 1988 r. zmieni³o nazwê na „Libraries & Culture”skupia- j¹c siê na historii bibliotek w³aœnie w kontekœcie historii kultury i historii spo-

³ecznej²¹. Podobny profil, rozszerzony o zwi¹zki historiografii bibliotek z histo- ri¹ nauki, cechuje kolejne, wiod¹ce czasopismo dziedzinowe, brytyjskie „Library History”²²wydawane przez The Library and Information History Group (LIHG)²³, dzia³aj¹c¹ od 1962 r. przy Chartered Institute for Library and Information Professional's (CILIP)²⁴.

Niejako podsumowanie ewolucji historiografii bibliotek stanowi artyku³ Jean- -Pierre V. M. Hérubela Historiography's Horizon and Imperative: Febvrian Annales Legacy and Library History as Cultural History „opublikowany w Libraries

& Culture”²⁵. Autor, nawi¹zuj¹c do francuskiej szko³y historiograficznej „Anna- les”²⁶, promuj¹cej badania interdyscyplinarne, tj. koniecznoœæ stosowania przez historyków metod z zakresu etnologii, ekonomii, psychologii, geografii, demo- grafii i socjologii, przy zachowaniu prymatu historii wobec innych dyscyplin²⁷, rozpatruje historiê bibliotek w kontekœcie antropologii historycznej, stworzonej przez tak wybitnych historyków jak: Marc Bloch, Lucien Febvre²⁸, Jacques Le Goff, Michel Foucault, Johan Huizinga i Aron Guriewicz, g³osz¹cych m.in., ¿e

19Z innych czasopism niemieckich, poœwiêcaj¹cych du¿o uwagi problematyce historii bibliotek, nale¿y przede wszystkim wymieniæ: „Zeitschrift für Bibliothekswesen und Bibliographie”, zob. [doku- ment elektroniczny] http://www.klostermann.de/zeitsch/zfbb_hmp.htm oraz „Bibliothek. Forschung und Praxis”, wydawane od 1999 r. przez Niedersächsische Staats- und Universitätsbibliothek Göttingen, zob. [dokument elektroniczny] http://www.bibliothek-saur.de/. Na temat niemieckiej historiografii bib- liotek zob. te¿: P. Kaegbein, Two Centers of German Research Activities in Library History: Cologne and Wolfenbüttel, „Journal of Library History”, 1986, 21, nr 2, s. 456-473; P. Vodosek, Library History in Germany: a Progress Report, „Library History” 2001, 17, s. 119-126.

20L. Buzas, Deutsche Bibliotheksgeschichte der neuesten Zeit (1800-1945), Wiesbaden 1978.

21Kwartalnik publikowany przez Szko³ê Informacji Uniwersytetu Teksañskiego w Austin, zob. [do- kument elektroniczny] http://www.gslis.utexas.edu/~landc/.

22[Dokument elektroniczny] http://www.cilip.org.uk/groups/lhg/journal.html.

23[Dokument elektroniczny] http://www.cilip.org.uk/groups/lhg/welcome.html.

24[Dokument elektroniczny] http://www.cilip.org.uk/default.cilip.

252004 39 nr 3 s. 293-312.

26Szko³a „Annales” wywodzi sw¹ nazwê od tytu³u pisma „Annales d'Histoire Economique et So- ciale”, wydawanego od 1929 r. przez M. Blocha i L. Febvre`a.

27B. Geremek, W. Kula, Przedmowa, w: F. Braudel, Historia i trwanie, Warszawa 1999, s. 5-6.

28M.in. autor rozprawy L`apparition du livre, Paris 1958 (drugie wydanie 1970) napisanej wespó³ z bibliologiem H.-J. Martinem. Zob. te¿: Ksi¹¿ka, ten zaczyn, prze³. A. Mencwel, „Przegl¹d Humanistycz- ny”, 1989, nr 8/9, s. 163-190.

historia jest spo³eczn¹ histori¹ kultury – ca³oœci¹ z³o¿on¹ ze zjawisk ekono- micznych, kultury materialnej, ¿ycia codziennego, a tak¿e z wierzeñ, ideologii, obyczajów i rytua³ów²⁹. Szko³a „Annales”, do której nawi¹zali Henri-Jean Martin i Roger Chartier³⁰, ukszta³towa³a francusk¹ koncepcjê bibliologii. Jej dominu- j¹c¹ cech¹ jest zwrot, zak³adaj¹cy wykorzystanie masowych Ÿróde³ archiwal- nych, ku badaniom socjologicznym nad rozpowszechnianiem i spo³eczn¹ recep- cj¹ ksi¹¿ki³¹, a w tym kontekœcie nad histori¹ bibliotek³².

Zgodnie z wymaganiami nowoczesnej teorii bibliologii – za³o¿enia szko³y francuskiej rozpowszechni³y siê nie tylko w omówionym wy¿ej piœmiennictwie bibliologicznym krajów anglojêzycznych i niemieckojêzycznych, ale tak¿e m.in.

w Hiszpanii, Rosji i W³oszech – do koncepcji „spo³eczno-kulturalnego” wymiaru historii bibliotek nawi¹zuje tak¿e polska, wspó³czesna historiografia bibliotek.

Historia ksi¹¿nic – Jadwiga Ko³odziejska pisze o historyczno-kulturowej ana- lizie spo³ecznej roli bibliotek w ró¿nych okresach rozwoju spo³eczno-kultural- nego Polski³³– obejmuje m.in. badania nad rozwojem poszczególnych bibliotek b¹dŸ ich typów, badania nad dzia³alnoœci¹ ksi¹¿nic jako instytucji, ich struktu- rami organizacyjnymi, procesami bibliotecznymi (gromadzenie, przechowywa- nie, opracowywanie i u¿ytkowania zbiorów), ksiêgozbiorami, a tak¿e badania nad wspó³prac¹ miêdzybiblioteczn¹, wyposa¿eniem i budownictwem bibliotecz- nym, wreszcie czytelnictwem ksi¹¿ki oraz badania nad funkcj¹ bibliotek w spo³eczeñstwie, kulturze, oœwiacie i nauce. Jak podkreœla Z. Gaca-D¹brow- ska, historia bibliotek stanowi punkt wyjœcia do formu³owania problematyki badawczej historii bibliotekarstwa, gdy¿ „bez poznania rozwoju ogólnych form dzia³alnoœci bibliotecznej, zawodu bibliotekarza i jego warsztatu oraz narzêdzi, jakimi siê on pos³ugiwa³, a tak¿e samej nauki, która formu³owa³a zasady bibliote- karskiej pracy – nie mo¿na dostatecznie zrozumieæ i oceniæ historii bibliotek”³⁴.

Na podobne zwi¹zki zwraca uwagê m.in. Henryk Hollender w artykule „Wie- dza o ksi¹¿ce w praktyce bibliotecznej”³⁵. Odnosz¹c siê do wspó³czesnego bib-

29W. Wrzosek, Historia – Kultura – Metafora. Powstanie nieklasycznej historiografii, Wroc³aw 1995.

30M.in. wydawca: Histoires de la lecture, un bilans des recherches, Paris 1995.

31H.-J. Martin, Histoire du livre et bibliologie, w: Encyclopédie internationale de bibliologie. Les sci- ences de l`ecrit, sous la direction de R. Estivals, avec collab. de J. Meyriat, F. Richaudeau, Paris 1993, 287-313; zob. te¿: Dictionnaire encyclopédique du livre, sous la direction de P. Fouché, D. Péchoin, P. Schuwer et la responsabilité scientifique de P. Fouché, J.-D. Mellot, A. Nave [et al.], préface de H.-J. Martin, Paris 2002.

32Zob. m.in.: Histoire des bibliotheques françaises, t. 4: Les bibliotheques au XXe siecle, 1914-1989, dir. C. Jolly, Paris 1992; G. K. Barnett, Histoire des bibliotheques publiques en France de la Révolution a 1939, Paris 1987. Zob. te¿ omówienia francuskiego piœmiennictwa z ostatniego trzydziestolecia XX w. i po- cz¹tku XXI w. poœwiêconego historii bibliotek: H.-J. Martin, Geschichte des Buchwesens aus französischer Sicht. Geschichte und Perspektiven, „Leipziger Jahrbuch zur Buchgeschichte” 1991, nr 1, s. 23-51; D. Varry, L'histoire des bibliotheques en France, „Bulletin des bibliotheques de France”, 2005, 50, nr 2, s. 16-22.

33J. Ko³odziejska, Kultura. Gospodarka. Biblioteki, Warszawa 1992.

34Z. Gaca-D¹browska, Sytuacja w badaniach nad dziejami bibliotek i bibliotekarstwa w XIX i XX w.,

„Studia o Ksi¹¿ce” 1982, t. 12, s. 67.

35H. Hollender, Wiedza o ksi¹¿ce w praktyce bibliotecznej, w: Wiedza o ksi¹¿ce w nauce i dydak- tyce…, s. 70-80.

`

`

`

`

liotekarstwa stwierdzi³, ¿e to przecie¿ kompetencje bibliotekarzy decyduj¹ o funkcjonowaniu biblioteki, a w przypadku historii bibliotek to bibliotekarze decyduj¹ w du¿e mierze o wartoœci Ÿróde³ do ich dziejów³⁶. Bibliotekarz zatem w naturalny sposób tworzy warsztat dla badañ historyka bibliotek i powinien mieæ nie tylko tego œwiadomoœæ, ale i odpowiednie kompetencje. Owe kompe- tencje to wg H. Hollendra m.in. znajomoœæ materialnych aspektów ksi¹¿ki i jej produkcji, która pozwala na umiejêtne przechowywanie i ochronê zbiorów, zna- jomoœæ metody bibliograficznej, która jest niezbêdna przy opracowaniu zbiorów i tworzeniu bibliotecznego aparatu informacyjno-wyszukiwawczego, znajomoœæ problematyki czytelnictwa, potrzeb u¿ytkowników bibliotek i ich kompetencji czytelniczych, która wp³ywa (lub nie – zale¿nie od poziomu kompetencji biblio- tekarzy) na organizacjê gromadzenia zbiorów i ich udostêpniania, a tak¿e wspó³- pracê miêdzybiblioteczn¹³⁷.

O poziomie kompetencji bibliotekarzy decyduje tak¿e znajomoœæ historii bibliotek. Jak zaznacza H. Hollender nie chodzi o „encyklopedyczn¹ historiê bibliotek”, o „biografie ksi¹¿nic”, ale o organizacjê pracy w bibliotekach, „kszta³- towanie siê ich systemu dostêpu, zasady doboru materia³ów, rozmaicie pojmo- wane zadania i funkcje bibliotek, ró¿ne sposoby kszta³towania ich wnêtrz i gmachów, sposoby zarz¹dzania, kultury organizacji”³⁸.

Klasycznie natomiast ujmuje historiografiê bibliotek Karl-Heinz Weimann, wi¹¿¹c jej rozwój z ewolucj¹ historii jako dyscypliny naukowej, uwzglêdniaj¹c przy tym zwi¹zek miêdzy treœci¹ opracowañ z zakresu dziejów bibliotek, a poziomem i stanem bibliotekarstwa bêd¹cego przedmiotem zainteresowania historyków ksi¹¿nic³⁹.

Z powy¿ej cytowanych wypowiedzi, zarówno odnosz¹cych siê do poznaw- czego znaczenia badañ nad histori¹ bibliotek, jak i podkreœlaj¹cych ich prak- tyczn¹ rolê dla bibliotekarstwa, wynika koniecznoœæ rozwijania refleksji nad charakterem i metodologi¹ badañ w zakresie historii bibliotek, nad specyfik¹ problematyki Ÿród³oznawczej w tej dziedzinie, w tym nad typologi¹ Ÿróde³, kwe- sti¹ ich krytyki i wykorzystania⁴⁰.

36Tam¿e, s. 77.

37H. Hollender, Wiedza o ksi¹¿ce…, s. 73-74.

38Tam¿e, s. 74.

39K. H. Weimann, Bibliotheksgeschichte. Lehrbuch zur Entwicklung und Topographie des Bibliotheks- wesen, München 1975.

40Zob. m.in.: J. A. Passet, Historiography of Library History, w: Encyclopedia of Library History, ed.

by W. A. Wiegand, D. G. Davis Jr, New York 1994, s. 260-262.

Wybrane typologie Ÿróde³ do historii bibliotek w amer ykañskiej litera- turze przedmiotu z perspektywy badañ nad Ÿród³ami do historii ksi¹¿nic w Polsce w pier wszej po³owie XX w.

Od lat piêædziesi¹tych XX w. tradycyjna historia bibliotek, rozumiana jako histo- ria instytucji⁴¹, rozwinê³a siê w kierunku interdyscyplinarnych, porównawczych badañ nad spo³eczn¹ rol¹ bibliotek w ró¿nych okresach ¿ycia spo³eczno-kultu- ralnego poszczególnych krajów. Kszta³towaniu siê przedmiotu badañ historio- grafii bibliotek, wzrostowi iloœci, zró¿nicowanych tematycznie i pod wzglêdem poziomu naukowego, publikacji poœwiêconych dziejom poszczególnych ksi¹-

¿nic, typów bibliotek i dzia³alnoœci bibliotecznej na okreœlonych terenach towa- rzyszy³y m.in. edycje Ÿróde³, publikacje bibliografii i przewodników po Ÿród³ach do historii bibliotek oraz refleksja teoretyczna zmierzaj¹ca do okreœlenia zasad naukowego wykorzystania Ÿróde³. Zgadzano siê zazwyczaj, ¿e podstaw¹ badañ nad Ÿród³ami winna byæ metodologia Ÿród³oznawstwa historycznego, przy czym czêœæ autorów postulowa³a koniecznoœæ uwzglêdnienia specyfiki Ÿróde³ do dziejów bibliotek, inni owej specyfiki nie dostrzegali⁴².

W latach siedemdziesi¹tych XX w. nast¹pi³ rozwój amerykañskich badañ nad Ÿród³ami do dziejów bibliotek. Ich wyniki s¹ prezentowane w cyklicznych

41Zwolennikiem takiego, instytucjonalnego, ujêcia historii bibliotek by³ m.in. Ferdinand Eichler, autor rozprawy: Quellensammlung zur Geschichte des deutschen Bibliothekswesens, „Zentralblatt für Bibliothekswesen”, 1903, 20, s. 224-225. Okreœlaj¹c zasób Ÿród³owy do historii ksi¹¿nic niemieckich wzi¹³ pod uwagê tylko Ÿród³a pisane: katalogi biblioteczne, informacje o ksi¹¿kach znajduj¹ce siê w po- siadaniu osób prywatnych, informacje o darowiznach, zakupie ksi¹¿ek, rachunki umo¿liwiaj¹ce identy- fikacjê ksi¹¿ek, wydatki na cele biblioteczne, inskrypcje na banknotach, na budynkach, akta osobowe bibliotekarzy oraz informacje o udostêpnianiu zbiorów bibliotecznych. Wed³ug F. Eichlera Ÿród³em do historii bibliotek mo¿e byæ ka¿de, pisane œwiadectwo, potwierdzaj¹ce istnienie kolekcji ksi¹¿ek. Autor nie sklasyfikowa³ wyró¿nionych przez siebie Ÿróde³, pomin¹³ równie¿ Ÿród³a niepisane.

42Interesuj¹c¹ typologiê Ÿróde³ do historii bibliotek zaproponowa³ w po³owie lat piêædziesi¹tych po³udniowoafrykañski uczony Herman Jean de Vleeschauwer, wydawca czasopisma „Mousaion”.

Podzieli³ Ÿród³a na:

– materia³ archeologiczny, – napisy (epigramaty),

– Ÿród³a pisane: sprawozdania z podró¿y, anna³y, anegdoty, dokumenty urzêdowe (np. regu³y zakonne, statuty uniwersyteckie, korespondencje), katalogi, bibliografie, rozprawy o organizacji bib- liotek, literatura fachowa,

– budynki, pomieszczenia i wyposa¿enie bibliotek.

H. J. Vleeschauwer stwierdzi³, ¿e ka¿da dyscyplina naukowa posiada w³asny, ograniczony zasób Ÿróde³, który stanowi dla niej bazowy materia³ badawczy. Równoczeœnie podkreœli³, ¿e historia bibliotek nie posi- ada takiego zbioru w³asnych, specyficznych Ÿróde³ za wyj¹tkiem czêœci pomieszczeñ w budynkach bib- liotecznych przystosowanych wy³¹cznie do dzia³alnoœci bibliotecznej. Pomin¹³ w ten sposób kilka wa¿nych grup Ÿróde³, przede wszystkim zbiory biblioteczne lub ich fragmenty, b¹dŸ pojedyncze egzem- plarze, oraz Ÿród³a ikonograficzne. Takie stanowisko wynika³o z pogl¹du H. J. Vleeschauwera, ¿e bib- lioteki nie mog¹ byæ traktowane jako izolowany, samoistny fenomen, bowiem nie jest istotne jak wysoko ceni siê ich kulturaln¹ rolê - s¹ i pozostaj¹ jedynie instytucj¹ pomocnicz¹ w rozpowszechnianiu ksi¹¿ki, elementem procesu bibliologicznego. Zob. H. J. Vleeschauwer, Library History in Library Science,

„Mousaion”, 1958, nr 29-30, s. 16.

przegl¹dach na ³amach „Libraries & Culture” (wczeœniej „Journal of Library His- tory”)”⁴³, a tak¿e w opracowaniach, i wydawnictwach informacyjnych⁴⁴. Pogl¹dy amerykañskich badaczy na problemy zwi¹zane ze Ÿród³ami do dziejów ksi¹¿nic przedstawiê na przyk³adzie rozwa¿añ Haynesa McMullena, Leonarda J. Batesa i Rycharda Krzysa, bowiem wydaj¹ siê one w du¿ym stopniu reprezentatywne dla amerykañskiej historiografii bibliotek.

H. McMullen w artykule Primary sources in library research⁴⁵, opublikowa- nym w 1970 r., sklasyfikowa³ Ÿród³a wed³ug czêstotliwoœci ich wystêpowania i wiarygodnoœci, dziel¹c je na prymarne, pierwotne (primary sources) – tj. Ÿród-

³a bêd¹ce bezpoœrednim, oryginalnym œwiadectwem obserwacji zarejestrowa- nej naocznie lub za pomoc¹ innych zmys³ów, wzglêdnie przy pomocy urz¹dzeñ mechanicznych np. magnetofonów – i wtórne (secondary sources). W grupie Ÿróde³ prymarnych H. McMullen wyodrêbni³ materia³y, których prymarnoœæ mo¿e byæ dyskusyjna, a zatem i wiarygodnoœæ w¹tpliwa, okreœlaj¹c je jako pri- mariness. Zaliczy³ do nich:

1. pisane relacje bibliotekarzy ze zdarzeñ, których mogliby byæ naocznymi œwiadkami, ale nie stwierdzaj¹ tego jednoznacznie;

2. informacje Ÿród³owe na temat ogólnych trendów dominuj¹cych w bibliote- karstwie zawarte w Ÿród³ach pisanych, co do których istnieje du¿e prawdopo- dobieñstwo, ¿e pochodz¹ z tzw. „drugiej rêki”;

3. biblioteczne zestawienia statystyczne, zawieraj¹ce dane zebrane przez sa- mego autora zestawienia jak i skompilowane z innych Ÿróde³⁴⁶.

Koniecznoœæ wyodrêbnienia „primariness” œwiadczy o zawodnoœci podzia³u zastosowanego przez H. McMullena, zreszt¹ czêsto u¿ywanego w piœmiennic- twie amerykañskim⁴⁷. Trudnoœci z jednoznacznym stwierdzeniem bezpoœred- nioœci obserwacji zawartych w Ÿród³ach potwierdza równie¿ analiza materia³u Ÿród³owego do dziejów bibliotek w Polsce w pierwszej po³owie XX w.

W dalszej czêœci artyku³u H. McMullen skupi³ siê na krytyce i ocenie u¿y- tecznoœci Ÿróde³ prymarnych w historii bibliotek, podkreœlaj¹c koniecznoœæ ich w³aœciwego, fachowego, uczciwego i solidnego wykorzystania. Jego opracowa- nie powsta³o jako swego rodzaju podrêcznik dla bibliotekarzy zajmuj¹cych siê histori¹ ksi¹¿nic. H. McMullen stwierdzi³, ¿e bibliotekarze w swojej codziennej pracy staj¹ siê wspó³twórcami Ÿróde³ prymarnych, np. dokumentacji bibliotecz-

43Sources and Historiography – analiza publikacji na temat Ÿróde³ do historii bibliotek zamieszczana na ³amach „Journal of Library History” i „Libraries et Culture” w artyku³ach publikowanych, co kilka lat, pt. The Literature of American Library History.

44 Np. M. H. Harris, A Guide to Research in American Library History, Metuchen, New Jersey 1968 (drugie wydanie 1974).

45Por. Research Methods in Librarianship. Historical and Bibliographical Methods, ed. R. E. Ste- vens, Urbana 1971 s. 23-41. W tym samym tomie ukaza³ siê artyku³ poœwiêcony krytyce Ÿróde³ pisanych, badaniu ich wiarygodnoœci i autentycznoœci, autorstwa E. G. Holleya, Textual Criticism in Library History…, s. 95-105.

46H. McMullen, Primary Sources in Library Research…, s. 27.

47Zob. m.in.: J. M. Tszucker, Clio's Workshop: Resources for Historical Studies in American Libra- rianship, „Libraries and Culture”, 2000, 35, nr 1, s. 199.

nej i s³usznie podkreœli³, ¿e powinni mieæ tego œwiadomoœæ i staraæ siê, aby sta- nowi³y one rzeczywiste Ÿród³o wiedzy dla historyków. Stwierdzi³, ¿e historycy ksi¹¿nic, maj¹cy praktykê biblioteczn¹, dysponuj¹ wiedz¹ na temat powstawania Ÿróde³ dokumentuj¹cych dzia³alnoœæ bibliotek, dlatego nie musz¹ wykorzysty- waæ np. dyplomatyki przy krytyce Ÿróde³. Jednoczeœnie zwróci³ uwagê na jed- nak niski poziom prac historycznych bibliotekarzy praktyków wynikaj¹cy z nie- umiejêtnego wykorzystywania Ÿróde³ historycznych. Upatrywa³ przyczyny tego stanu rzeczy w oczywistym fakcie, ¿e im dalej w przesz³oœæ siêgaj¹ badania tym wiedza wynikaj¹ca z praktyki bibliotecznej ma mniejsze znaczenie⁴⁸ – nale¿y dodaæ, ¿e wzrasta rola znajomoœci metodologii historii i jej nauk pomocniczych, w tym Ÿród³oznawstwa.

Wœród specyficznych cech Ÿróde³ do historii bibliotek H. McMullen zwróci³ uwagê przede wszystkim na odmiennoœæ terminologii bibliotekarskiej stosowa- nej w ró¿nych jêzykach. Jej w³aœciwe zrozumienie sprawia niekiedy du¿e trud- noœci historykom, choæby z tego powodu, ¿e na przestrzeni wieków znaczenie niektórych pojêæ uleg³o zmianie⁴⁹. Nale¿y dodaæ, ¿e zasób specyficznych Ÿróde³ do dziejów bibliotek jest znacznie bogatszy, co mo¿na stwierdziæ np. na podsta- wie materia³ów do historii ksi¹¿nic w Polsce w pierwszej po³owie XX w. Zasób ten obejmuje m.in.: ksiêgozbiory, znaki w³asnoœciowe i noty proweniencyjne;

czêœæ dokumentacji bibliotecznej, w tym katalogi i inwentarze; czêœæ budowli, lokali i wyposa¿enia bibliotecznego oraz formy organizacyjne bibliotek.

Odnoœnie krytyki Ÿróde³ H. McMullen wskaza³ przede wszystkim na ko- niecznoœæ badania wiarygodnoœci Ÿród³a, celu, intencji i postawy jego wytwórcy wobec opisywanych wydarzeñ. Stwierdzi³ m.in., ¿e w ocenie Ÿróde³ winny obo- wi¹zywaæ nastêpuj¹ce zasady:

– im mniejsza jest grupa odbiorców Ÿród³a, tym wiêksze jest prawdopodo- bieñstwo jego wiarygodnoœci;

– im bli¿sza jest w czasie relacja do wydarzenia, które Ÿród³o opisuje, tym wiêksze jest prawdopodobieñstwo jej prawdziwoœci;

– Ÿród³o tworzone dla potomnoœci jest mniej wiarygodne ni¿ tworzone dla wspó³czesnych;

– informacja Ÿród³owa ma wartoœæ naukow¹, o ile zostanie potwierdzona przez inne, niezale¿ne Ÿród³o⁵⁰.

Naturalnie wy¿ej cytowane stwierdzenia nie wyczerpuj¹ problemów zewnê- trznej i wewnêtrznej krytyki Ÿróde³ historycznych. Autor stara³ siê w swoim ar- tykule przekazaæ podstawowe, praktyczne informacje w tym zakresie. Opar³ je na analizie wykorzystania Ÿróde³ w piêtnastu opracowaniach z zakresu historii bibliotek oraz na w³asnych badaniach dotycz¹cych ksi¹¿nic dzia³aj¹cych w Stanach Zjednoczonych Ameryki przed 1876 r. H. McMullen przedstawi³ tak¿e rezultaty w³asnych badañ statystycznych odnosz¹cych siê do czêstotli-

48H. McMullen, Primary Sources in Library Research…, s. 24.

49Tam¿e, s. 27.

50Tam¿e, s. 29-31.

woœci wykorzystania Ÿróde³ prymarnych i wtórnych w owych opracowaniach, zdaj¹c sobie sprawê z niereprezentatywnoœci próby⁵¹.

Do najbardziej wiarygodnych Ÿróde³ prymarnych H. McMullen zaliczy³:

– Materia³y rêkopiœmienne, których g³ówn¹ wad¹ wed³ug niego jest to, ¿e zanim historykowi uda siê uzyskaæ z nich istotn¹ informacjê, jest zmuszony do przejrzenia du¿ej iloœci materia³ów. Wymieni³ w tym kontekœcie:

a) korespondencjê prywatn¹, której w³aœciwa interpretacja wymaga znajo- moœci biografii i intencji korespondentów. Autor zwraca³ uwagê tak¿e na to,

¿e urzêdowa korespondencja biblioteczna ma charakter formalny, konwen- cjonalny, który maskuje prawdziwe uczucia, pogl¹dy autora Ÿród³a. H. Mc- Mullen podkreœla³, ¿e historyk czêsto dysponuje tylko Ÿród³ami jednostron- nymi tj. korespondencj¹ otrzyman¹ przez adresata listów;

b) odrêczne spisy wypo¿yczeñ, rewersy, to wed³ug autora wiarygodne Ÿród³a, gdy¿ informuj¹ o realnym funkcjonowaniu biblioteki i jej zbiorach.

H. McMullen uwypukli³ trudnoœci we w³aœciwym odczytaniu materia³ów rêkopiœmiennych oraz to, ¿e cechuj¹ siê niekiedy ma³¹ precyzj¹ np. w zapisach tytu³ów wypo¿yczanych ksi¹¿ek⁵².

Omawiaj¹c materia³y rêkopiœmienne autor pomin¹³ jednak wiele grup Ÿró- de³ dokumentuj¹cych dzia³alnoœæ bibliotek i ich ksiêgozbiory, np. inwentarze.

Nie scharakteryzowa³ wyczerpuj¹co cech korespondencji prywatnej, któr¹ prze- cie¿ uzna³ za najbardziej wiarygodn¹. Dlatego wypada dodaæ, ¿e za szczególnie cenn¹ nale¿y uznaæ korespondencjê, która jest œciœle zwi¹zana z badan¹ proble- matyk¹, w naszym przypadku z histori¹ bibliotek. Marian £odyñski tak przed- stawia³ jej naturê w liœcie do Adama £ysakowskiego: „Piszê prywatnie, chocia¿

w sprawie urzêdowej. Jak wiadomo, niejednokrotnie urzêdowe sprawy tak œci- œle wi¹¿¹ siê z prywatnymi, czy te¿ prywatno-publicznymi, ¿e przy urzêdowym za³atwieniu niepodobna ich dostatecznie œciœle rozgraniczyæ”⁵³. Zaiste, w „biblio- tekarskiej” korespondencji historyk znajdzie obraz wszelkich spraw urzêdowych i nieurzêdowych, którymi ¿yli nie tylko autorzy listów, ale i ich œrodowisko. Ów obraz bywa niekiedy a¿ nadto subiektywny, nieszczery, zniekszta³cony i emo- cjonalny, ale stanowi przekaz, którego historyk nie mo¿e zlekcewa¿yæ, zw³a- szcza, ¿e poufnoœæ wypowiedzi epistolarnej – a raczej przekonanie korespon- dentów o poufnoœci listów – umo¿liwia³a przekazywanie informacji, których nie znajdziemy w innych Ÿród³ach do dziejów ksi¹¿nic. Takie informacje zawieraj¹ np. prywatne listy opublikowane przez Mariê Dembowsk¹ w Bibliotekarstwie polskim… 1925-1951, mimo skrótów zastosowanych przez autorkê edycji. Nie- jednokrotnie stanowi¹ one równie¿ nieocenion¹ pomoc przy krytyce Ÿróde³ pisanych wytwarzanych w œrodowisku polskich bibliotekarzy naukowych w la-

51Tam¿e, s. 25.

52H. McMullen, Primary Sources in Library Research…, s. 37-38.

53List z 3 kwietnia 1936 r., zob.: Bibliotekarstwo polskie 1925-1951 w œwietle korespondencji jego wspó³twórców, wyboru z listów Adama £ysakowskiego, Mariana £odyñskiego, Józefa Grycza i Heleny Hleb-Koszañskiej dokona³a, wstêpami, przypisami i indeksem opatrzy³a M. Dembowska, Warszawa 1995, s. 107.

tach 1925-1947. Ujawniaj¹ deklarowane motywacje czêœci autorów Ÿróde³, oko- licznoœci, w których Ÿród³a powsta³y, ich kontekst, to, co w nich subiektywne i tendencyjne (subiektywizm i tendencja wynika³a z przes³anek merytorycz- nych, ale tak¿e m.in. z konfliktów, niechêci osobistych) oraz to, co zosta³o pominiête, lub ukryte w Ÿródle „miêdzy wierszami”.

– Wywiady (tzw. oral history), aczkolwiek stanowi¹ wed³ug H. McMullena wa¿ny materia³ Ÿród³owy, gdy przeprowadzane s¹ z naocznymi œwiadkami czy uczestnikami niedawnych wydarzeñ⁵⁴, to jednak nale¿y braæ pod uwagê nastawienie, ukryte intencje, subiektywizm i emocjonalne nacechowanie Ÿród³a, a w przypadku wywiadów przeznaczonych do publikacji jego nie- szczeroœæ w wypowiedziach na temat osób lub instytucji, z którymi Ÿród³o by³o lub jest zwi¹zane. Nastawienie Ÿród³a do opisywanych przez nie wydarzeñ jest wed³ug autora tym bardziej rozpoznawalne, im wiêksz¹ rolê w opisywa- nych wydarzeniach odegra³o to Ÿród³o. Podstawow¹ zasad¹, która powinna towarzyszyæ badaczowi prowadz¹cemu wywiad brzmi wed³ug H. McMul- lena nastêpuj¹co: chcesz siê czegoœ dowiedzieæ na temat interesuj¹cego ciê faktu – pytaj o co innego⁵⁵.

Trudno siê jednak zgodziæ z opini¹ autora, ¿e Ÿród³a tego typu s¹ wiarygod- niejsze od innych, przeciwnie, powinno siê je wykorzystywaæ z równ¹ ostro¿noœci¹ jak np. Ÿród³a literackie (autor zaliczy³ do nich: wspomnienia, dzi- enniki, diariusze), które zdaniem H. McMullena cechuj¹ siê dosyæ nisk¹ wiary- godnoœci¹⁵⁶. Przy czym warto podkreœliæ, ¿e wywiad mo¿e byæ wartoœciowym Ÿród³em informacji na temat niepisanego obyczaju, tradycji i kultury organiza- cyjnej badanej biblioteki⁵⁷.

– Artefakty (pozosta³oœci): zbiory biblioteczne, ich fragmenty i pojedyncze ksi¹¿ki, np. ksi¹¿ki (w sensie materialnym, fizycznym) ze znakami w³asnoœ- ciowymi⁵⁸; wyposa¿enie; budynki i ikonografia. W odró¿nieniu od materia-

³ów rêkopiœmiennych H. McMullen zaliczy³ artefakty do rzeczywistych Ÿró- de³ prymarnych, gdy¿ w ich przypadku miêdzy faktem, a historykiem nie stoi ¿aden poœrednik poza ignorancj¹ badacza. Aby w³aœciwie odczytaæ Ÿród-

³a tego typu, zrozumieæ ich przeznaczenie, historyk bibliotek musi siê nie- jednokrotnie odwo³ywaæ do Ÿróde³ pisanych: np. w przypadku niektórych

54H. McMullen, Primary Sources in Library Research…, s. 38.

55Tam¿e.

56Tam¿e, s. 31.

57Przyk³adem mo¿e byæ litera „T” umieszczona przed sygnatur¹ na niektórych kartach katalogo- wych Biblioteki Polskiej Akademii Nauk w Warszawie. Dopiero z ustnych informacji bibliotekarzy Barbara S³omczewska dowiedzia³a siê, ¿e litera „T” wskazywa³a na przynale¿noœæ ksi¹¿ki do dawnej Biblioteki Centralnej Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, utworzonej w 1908 r., a przejêtej przez PAN w 1958 r. Zob. B. S³omczewska, Sieæ bibliotek Towarzystwa Naukowego Warszawskiego w latach 1907-1952, „Z Badañ nad Polskimi Ksiêgozbiorami Historycznymi” 1977 z. 3 s. 107, 138.

58W innym artykule H. McMullen stwierdzi³, ¿e znaki w³asnoœciowe same w sobie mo¿na uznaæ wa- runkowo za Ÿród³a prymarne, zob. H. McMullen, Probate Records as a Source of American Library His- tory, w: Proceedings of the Fourth Library History Seminar, ed. H. Goldstein, J. Goudeau, Tallahassee 1972, s. 140-149.

urz¹dzeñ bibliotecznych lub w przypadku „odczytywania” budynków biblio- tecznych („odczytanie” budynku jako Ÿród³a polega m.in. na prawid³owym okreœleniu czasu jego powstania, zdefiniowaniu jego pierwotnych funkcji, rekonstrukcji prac adaptuj¹cych go do funkcji bibliotecznych itp.) Równie¿

Ÿród³a ikonograficzne wymagaj¹ czêsto konfrontacji ze Ÿród³ami pisanymi, aby je mo¿na by³o w³aœciwie odczytaæ. H. McMullen zwraca³ przy tym uwa- gê na koniecznoœæ szczególnie krytycznego spojrzenia na fotografiê jako Ÿród³o wskazuj¹c na to, ¿e mo¿e byæ myl¹ca ze wzglêdu na konwencjê artys- tyczn¹⁵⁹, nie wspominaj¹c o œwiadomych fa³szerstwach, spotykanych w tej grupie Ÿróde³.

W mojej opinii pozosta³oœci po ksiêgozbiorach nale¿y traktowaæ jako Ÿród³a poœrednie miêdzy pisanymi i niepisanymi. Materialna postaæ ksi¹¿ki, pocho- dz¹cej z okreœlonej kolekcji bibliotecznej, stanowi Ÿród³o niepisane, którego cechy wydawnicze i nabyte (np. brak oprawy bibliotecznej, uszkodzenia, brak œladów konserwacji) mog¹ badaczowi dostarczyæ informacji m.in. o mo¿liwoœ- ciach finansowych biblioteki. Z drugiej zaœ strony ksi¹¿ka jest Ÿród³em pisa- nym, informuj¹cym o profilu tematycznym ksiêgozbioru, a tak¿e Ÿród³em do badañ czytelnictwa (rêkopiœmienne glosy do tekstu stanowi¹ œwiadectwo recep- cji czytelniczej). Jako Ÿród³o do historii bibliotek ksi¹¿ka stanowi zatem ca³oœæ, z³o¿on¹ z integralnie ze sob¹ powi¹zanych, pisanych i niepisanych warstw, których nie powinno siê rozpatrywaæ z osobna.

Trudno równie¿ jednoznacznie zakwalifikowaæ do Ÿróde³ pisanych b¹dŸ nie- pisanych superekslibrisy i ekslibrisy, które oprócz wyobra¿enia ikonograficz- nego zawieraj¹ tekst pisany (np. monogram w³aœciciela ksi¹¿ki w superekslib- risach czy jego nazwisko w ekslibrisach, a tak¿e dewizy, sentencje i motta).

Wœród Ÿróde³ prymarnych najczêœciej wykorzystywanych przez historyków bibliotek, ale równoczeœnie cechuj¹cych siê mniejsz¹ wiarygodnoœci¹ od wy¿ej wymienionych H. McMullen wymienia³:

– Rêkopiœmienne i publikowane dokumenty legislacyjne. Zgadzaj¹c siê z oce- n¹, ¿e generalnie rzecz bior¹c s¹ to jedne z najbardziej wiarygodnych Ÿróde³ historycznych, autor zwraca³ uwagê, ¿e w przypadku historii bibliotek ame- rykañskich wiele materia³ów tego typu charakteryzuje siê ma³¹ wiarygod- noœci¹, zw³aszcza dokumenty zwi¹zane z pracami legislacyjnymi, takie jak np. opinie, dezyderaty œrodowiska bibliotekarskiego. S¹ one z natury rzeczy nieobiektywne, nacechowane sk³onnoœci¹ do przesadnego eksponowania roli bibliotek i obrony w³asnych interesów œrodowiskowych.

Z podobnego punktu widzenia mo¿na równie¿ oceniaæ polsk¹, miêdzywojen- n¹ kampaniê czêœci œrodowiska bibliotekarskiego na rzecz uchwalenia ustawy bibliotecznej⁶⁰. Kolejny problem zauwa¿ony przez H. McMullena to koniecznoœæ weryfikowania zapisów legislacyjnych z ich realnym wp³ywem na rzeczywis-

59H. McMullen, Primary Sources in Library Research…, s. 37-39.

60 Problem ustawy bibliotecznej szczegó³owo omówi³a Jadwiga Ko³odziejska w opracowaniu:

Publiczne biblioteki samorz¹dowe w okresie miêdzywojennym, Warszawa 1967, s. 29-97.

toœæ⁶¹. Z punktu widzenia badacza Ÿróde³ np. do dziejów ksi¹¿nic II Rzeczypospo- litej mo¿na dodaæ, ¿e takiej ocenie powinny podlegaæ wszelkie akty ustawodaw- cze, uchwa³y i rozporz¹dzenia wykonawcze, a tak¿e akty prawa miejscowego, okólniki, instrukcje, wytyczne „zewnêtrznych” instytucji, które mia³y wp³yw na dzia³alnoœæ bibliotek.

– Oficjalne, publikowane dane statystyczne na temat dzia³alnoœci bibliotecz- nej: wed³ug H. McMullena cechuj¹ siê ma³¹ wiarygodnoœci¹, bowiem prezen- tuj¹ takie liczby, jakie chcieli ujawniæ bibliotekarze; ponadto, w wiêkszoœci przypadków, mog¹ byæ niedok³adne. Wskazuj¹ na to czêste zaokr¹glenia (w przypadku bibliotek amerykañskich do tysi¹ca) danych liczbowych od- nosz¹cych siê do zbiorów bibliotecznych. Inne b³êdy Ÿróde³ tego typu, wy- mieniane przez autora, to pomy³ki powsta³e przy przygotowywaniu publi- kacji na podstawie materia³ów rêkopiœmiennych. Dotycz¹ m.in. danych liczbowych, opisów bibliograficznych, dat wydania dzie³⁶².

Warto jednak nadmieniæ, ¿e np. w przypadku Ÿróde³ do dziejów ksi¹¿nic II Rzeczypospolitej z podobn¹ sytuacj¹ mamy do czynienia zazwyczaj w przypad- ku danych statystycznych publikowanych przez instytucje sprawuj¹ce nadzór nad bibliotekami lub instytucje statystyczne. Sprawozdania biblioteczne, wyda- wane przez same biblioteki lub pod ich kontrol¹, cechuj¹ siê natomiast stosun- kowo wiêksz¹ precyzj¹ danych i zgodnoœci¹ wersji drukowanych i rêkopiœmien- nych (oczywiœcie ostatecznych wersji rêkopiœmiennych).

– Informacje Ÿród³owe w zespo³ach akt generalnie nie odnosz¹cych siê do kwestii bibliotecznych: H. McMullen zwraca uwagê na to, ¿e w archiwach in- stytucji nadzoruj¹cych biblioteki mo¿na znaleŸæ informacje odnosz¹ce siê do ich dzia³alnoœci. Jako przyk³ad wymieni³ dokumentacjê finansow¹⁶³.

W przypadku bibliotek II Rzeczypospolitej podobna dokumentacja oprócz finansowej obejmuje wiele innych grup Ÿróde³ odnosz¹cych siê do: ksiêgozbio- rów, spraw osobowo-p³acowych, wyposa¿enia i budynków bibliotecznych, kwe- stii prawnych, u¿ytkowników bibliotek itp. Potencjaln¹ u¿ytecznoœæ materia³ów tego typu potwierdzaj¹ równie¿ badania niemieckie. Œwiadczy o tym m.in. kwe- renda przeprowadzona w pañstwowych, koœcielnych oraz prywatnych archi- wach Wirtembergii w ramach programu Erschliessung von Quellen zur Biblio- theks- und Buchgeschichte, realizowanego w Niemczech od 1985 do 1996 r.

Przynios³a ona bogaty materia³ do dziejów bibliotek ludowych w Królestwie Wirtembergii w XIX i XX w. – w postaci: oficjalnej i prywatnej korespondencji, protoko³ów posiedzeñ ró¿norakich gremiów, poleceñ s³u¿bowych, okólników, danych statystycznych, sprawozdañ rocznych, pism okolicznoœciowych, zarz¹- dzeñ cenzury, przes³uchañ policyjnych, ró¿nego rodzaju katalogów zbiorów, materia³ów administracyjnych, rachunków, regulaminów wypo¿yczeñ itp. – mi- mo, ¿e wiêcej ni¿ po³owa interesuj¹cych dokumentów by³a zarchiwizowana jako

61H. McMullen: Primary Sources in Library Research…, s. 33-35.

62Tam¿e, s. 35.

63Tam¿e, s. 36.

materia³ administracyjny, w którym na pierwszy rzut oka nie podejrzewano ist- nienia Ÿróde³ do historii bibliotek⁶⁴. Przy czym nale¿y podkreœliæ, ¿e materia³y tego rodzaju s¹ zazwyczaj rozproszone i zró¿nicowane pod wzglêdem naukowej u¿ytecznoœci. Ich wyszukanie wymaga czêsto drobiazgowej i rozleg³ej kweren- dy, która mo¿e przynieœæ nik³e rezultaty badawcze. Na przyk³ad w zacho- wanych aktach finansowych Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynnoœci (WTD), prowadz¹cego w drugiej po³owie XIX w. czytelnie bezp³atne, mo¿na znaleŸæ informacje dotycz¹ce wydatków na sierociñce, przedszkola itp., zaœ na temat finansowania bibliotek, poza nielicznymi wyj¹tkami, wcale⁶⁵. Wartoœ- ciowe materia³y dotycz¹ce finansów czytelñ WTD znajduj¹ siê w Archiwum Biblioteki Publicznej m. st. Warszawy (ABP)⁶⁶.

– Drukowane katalogi biblioteczne: t¹ grupê Ÿróde³ H. McMullen uwa¿a za relatywnie miarodajn¹, bowiem ich forma i zawartoœæ, w tym szczegó³owoœæ opisów katalogowych, by³y dostosowane do potrzeb ich u¿ytkowników, sta- nowi³y dla nich podstawowe Ÿród³o informacji o zbiorach bibliotecznych – dlatego ich wiarygodnoœæ by³a weryfikowana na bie¿¹co. Wed³ug autora nie mo¿na tego samego powiedzieæ o poprzedzaj¹cych katalogi wstêpach, które nie zawsze opisuj¹ rzeczywist¹ dzia³alnoœæ bibliotek⁶⁷.

Badania nad Ÿród³ami do dziejów bibliotek w Polsce w pierwszej po³owie XX w.

wskazuj¹ jednak, ¿e katalogi w czêœci opisuj¹cej zbiory, tak¿e winny podlegaæ krytyce, np. ze wzglêdu na mo¿liwe b³êdy w opisach. Ponadto godzi siê wspom- nieæ o tym, ¿e drukowane katalogi nie zawsze oddawa³y rzeczywisty stan ksiê- gozbiorów bibliotek (szczególnie w przypadku du¿ych, ró¿norodnych zbiorów) opisuj¹c niejednokrotnie tylko te zbiory, które by³y udostêpnione do publicz- nego u¿ytkowania.

– Sprawozdania roczne bibliotek: nale¿y je traktowaæ szczególnie ostro¿nie.

Wed³ug H. McMullena czêœci sprawozdañ du¿ych bibliotek nie mo¿na na- wet zakwalifikowaæ do grupy Ÿróde³ prymarnych ze wzglêdu na ich kompi- lacyjn¹ strukturê, dygresje odnosz¹ce siê do ogólnego stanu bibliotekarstwa w danym czasie i miejscu, czêsto formu³owane na podstawie opinii z „dru- giej rêki”⁶⁸. Mo¿na do tego dodaæ autokreacjê twórców sprawozdañ, podno- szenie rangi dzia³alnoœci macierzystej biblioteki itp.

Ogólnie rzecz ujmuj¹c H. McMullen oceni³ publikowane sprawozdania bib- lioteczne jako Ÿród³a najmniej wiarygodne. Uwa¿am, ¿e jest to opinia zbyt da-

64U. Hohoff, Quellen zur Geschichte der Volksbibliotheken ins Württemberg und Hohenzollern 1806- 1918. Ein Pilotprojekt der DFG [Deutsche Forschungsgemeinschaft] zur Erschliessung historischer Quellen über die „Literaturversorgung” einzelner Regionen, Zeitschrift für Bibliothekswesen und Bib- liographie, 1988, 35, s. 488-489.

65J. Rudnicka, Wstêp, w: Archiwum Biblioteki Publicznej m. st. Warszawy. Akta nr 1-245, oprac.

J. Rudnicka, J. Górka, K. Soko³owska-Grzeszczyk, Warszawa 1977, s. 8.

66ABP, Akta Sekcji Czytelñ Bezp³atnych przy Warszawskim Towarzystwie Dobroczynnoœci. 1862- 1872, sygn. A. 1.

67H. McMullen, Primary Sources in Library Research…, s. 36.

68Tam¿e.

leko id¹ca. Nale¿y badaæ wszystkie warstwy informacyjne sprawozdañ w ich poszczególnych czêœciach, bowiem jedne mog¹ byæ bardziej wiarygodne (np.

dane finansowe) inne mniej (np. fragmenty opisowe, interpretuj¹ce dane).

– Artyku³y w czasopismach: H. McMullen stwierdzi³, ¿e s¹ równie ma³o wia- rygodne jak sprawozdania roczne bibliotek. Oceni³, ¿e ich podstawow¹ wad¹ jest to, ¿e nale¿¹ do Ÿróde³ skierowanych do potomnoœci oraz, ¿e trudno roz- strzygn¹æ, czy informacje podawane w tekstach artyku³ów maj¹ charakter pierwotny (prymarny), czy wtórny (z drugiej rêki). Równie trudno okreœliæ uwarunkowania w jakich powstawa³y teksty i w jakim stopniu wp³ywa³y one na treœæ artyku³ów (autocenzura, redakcja). H. McMullen podkreœli³, ¿e w ar- tyku³ach bibliotekarzy amerykañskich czytelna jest intencja ich autorów – podkreœlanie i podnoszenie spo³eczno-kulturowej rangi bibliotek⁶⁹.

W charakterystyce Ÿróde³ prasowych autorstwa H. McMullena zabrak³o przede wszystkim ich pog³êbionej analizy z prasoznawczego punktu widzenia.

Poprawna metodologicznie ocena Ÿróde³ tego rodzaju pomaga m.in. w identy- fikacji informacji pierwotnych i uwarunkowañ, w których wytworzono badane informacje Ÿród³owe⁷⁰.

–

Ÿ

o stosowanych systemach katalogowania i wszelkich zmianach w tej dzie- dzinie⁷². Omawiany artyku³ nie wyczerpuje jednak problematyki Ÿróde³ do his- torii ksi¹¿nic XIX i XX w., co sygnalizowa³em – na przyk³adzie Ÿróde³ do dziejów bibliotek w Polsce w pierwszej po³owie XX w. – prezentuj¹c i komentuj¹c pogl¹dy H. McMullena na temat wyró¿nionych przez niego grup Ÿróde³.

69Tam¿e, s. 37.

70W przypadku polskiej literatury przedmiotu odnosz¹cej siê do problematyki Ÿróde³ prasowych XIX i XX w., mo¿na wymieniæ takie pozycje jak: K. Bobowski, K. Burski, B. Turoñ, Encyklopedia nauk pomocniczych historii nowo¿ytnej i najnowszej, Wroc³aw 1976, s. 173; J. Myœliñski, Uwagi o prasie pol- skiej prze³omu XIX/XX w. jako Ÿródle historycznym, „Rocznik Historii Czasopiœmiennictwa Polskiego”, 1974, t. 14, z. 1, s. 5-26; R. Wapiñski, Problemy Ÿród³oznawcze badañ prasoznawczych, w: Werbalne i po- zawerbalne œrodki wyrazu w Ÿródle historycznym. Materia³y z II Sympozjum Nauk Daj¹cych Poznawaæ

Ÿród³a Historyczne – problemy warsztatu historyka, red. R. Rosin, J. Szymañski, Lublin 1981, s. 108-116.

Zob. tak¿e: M. Kafel, Prasoznawstwo. Wstêp do problematyki, wyd. 2, Warszawa 1969; A. Paczkowski, Prasa polska w latach 1918-1939, Warszawa 1980; S. Dziki, Warsztat dokumentacyjny prasoznawcy.

Problemy teoretyczno-metodologiczne, tradycje, stan, postulaty, Wroc³aw, Kraków 1992.

71H. McMullen: Primary Sources in Library Research…, s. 37.

72Tam¿e, s. 28-30.

W tym samym tomie, co opracowanie H. McMullena, ukaza³ siê artyku³ L. J. Batesa pt. The Importance of Using Primary Sources in Historical Research, równie¿ napisany z myœl¹ o historykach bibliotek⁷³. Autor stwierdzi³ w nim m. in., ¿e o wartoœci Ÿróde³ decyduje ich zawartoœæ, naukowa u¿ytecznoœæ a nie oryginalnoœæ. Poda³ tutaj przyk³ad maszynowej kopii rêkopiœmiennego, po- kreœlonego, poplamionego orygina³u. Jeœli kopia jest zgodna z tekstem orygi- na³u stanowi u¿yteczniejsze Ÿród³o dla historyka⁷⁴. Mo¿na siê zgodziæ z t¹ opini¹ tylko w przypadku, gdy wspomniane przez L. J. Batesa skreœlenia s¹ nieistotne, nie stanowi¹ same w sobie wa¿nej informacji Ÿród³owej dla badanego problemu.

Inna sprawa, ¿e owe skreœlenia i stan zachowania Ÿród³a mog¹ nam wiele po- wiedzieæ o jego twórcy i o znaczeniu Ÿród³a dla osób i instytucji, które je wyko- rzystywa³y.

L. J. Bates podzieli³ Ÿród³a na prymarne i wtórne, do których zaliczy³ wszelkie publikowane i niepublikowane opracowania, nadmieniaj¹c przy tym, ¿e Ÿród³a wtórne zawieraj¹ niekiedy równie¿ informacje Ÿród³owe o charakterze prymar- nym.

Ÿ

¿e jest to podzia³ dychotomiczny i powszechnie stosowany (przede wszystkim w dysertacjach akademickich, np. pracach magisterskich). Do Ÿróde³ rêkopiœ- miennych zaliczy³ spuœcizny prywatne, Ÿród³a archiwalne, wywiady i miscella- nea; do Ÿróde³ drukowanych: publikacje urzêdowe, autobiografie i wspomnienia, zbiory mów i listów, artyku³y z czasopism. Wyró¿nione grupy Ÿróde³ L. J. Bates podzieli³ na trzy kategorie, wyodrêbnione wed³ug w³asnego rankingu ich war- toœci, konstatuj¹c, ¿e wartoœæ naukowa Ÿróde³ zale¿y od celu w jakim maj¹ byæ u¿yte⁷⁵– np. Ÿród³a istotne dla historyka bibliotek nie musz¹ byæ równie wa¿ne dla historyków zajmuj¹cych siê inn¹ problematyk¹.

Za najcenniejsze wœród Ÿróde³ rêkopiœmiennych L. J. Bates uzna³ spuœcizny prywatne uczestników badanych wydarzeñ, tworzone na bie¿¹co lub w czasie, kiedy opisywane wydarzenia by³y jeszcze ¿ywe w pamiêci autora Ÿród³a. Przy czym spuœciznê rozumia³, jako okreœlon¹ ca³oœæ, tj. kolekcjê z³o¿on¹ z ró¿nych materia³ów: dokumentacji aktowej, korespondencji, tekstów przemówieñ, wycinków prasowych i publikacji, podkreœlaj¹c szczególn¹ wagê koresponden- cji prywatnej, której wartoœæ oceni³ jako zró¿nicowan¹ – w zale¿noœci od nadaw- cy listu, jego pozycji spo³ecznej, motywacji i kompetencji⁷⁶. Trudno zatem zali- czyæ podobne kolekcje do grupy Ÿróde³ rêkopiœmiennych, zgadzaj¹c siê jednak z L. J. Batesem, ¿e zachowane i kompletne (obejmuj¹ce zarówno materia³y rêkopiœmienne jak i drukowane) spuœcizny prywatne mog¹ byæ dla historyka bibliotek nieocenionym Ÿród³em historycznym.

L. J. Bates oceni³, ¿e dla czêœci tematów badawczych najwartoœciowsz¹ gru- pê Ÿróde³ stanowi¹ materia³y archiwalne obejmuj¹ce ca³e spektrum dzia³alnoœ-

73 L. J. Bates: The Importance of Using Primary Sources in Historical Research. w: Research Me- thods in Librarianship…, s. 11-21.

74 Tam¿e, s. 14.

75L. J. Bates, The Importance of Using Primary Sources…, s. 14.

76Tam¿e, s. 14-15.

ci badanej instytucji⁷⁷. W przypadku historii bibliotek trudno jednak sobie wy- obraziæ badania opieraj¹ce siê wy³¹cznie na Ÿród³ach aktowych, a pomijaj¹ce np. pozosta³oœci po ksiêgozbiorach – nale¿y przecie¿ mieæ na uwadze, ¿e wszel- kie formy dzia³alnoœci ksi¹¿nic wywodz¹ siê z ich podstawowych funkcji: gro- madzenia, przechowywania, opracowania i udostêpniania zbiorów.

Do szczególnie cennych Ÿróde³ L. J. Bates zaliczy³ wszelkie dokumenty zwi¹- zane z dzia³alnoœci¹ administracji rz¹dowej i legislatury stwierdzaj¹c, ¿e stano- wi¹ one bezpoœrednie Ÿród³o wiedzy na temat badanych wydarzeñ⁷⁸. Na koniecz- noœæ krytycznej oceny Ÿróde³ tego rodzaju zwraca³em uwagê powy¿ej.

Do kategorii najwartoœciowszych Ÿróde³ historycznych L. J. Bates zaliczy³ tak¿e czasopisma dziedzinowe, zwi¹zane tematycznie z badan¹ problematyk¹⁷⁹, a przecie¿ nie wszystkie artyku³y z czasopism mo¿na uznaæ – wedle przytoczo- nej wy¿ej definicji samego autora – za prymarne.

Drug¹ kategoriê, mniej istotn¹ dla historyka, stanowi¹ zdaniem L. J. Batesa Ÿród³a prymarne wytworzone przez obserwatorów badanych wydarzeñ, a nie ich aktywnych uczestników. Do tej grupy Ÿróde³ autor zaliczy³ np. utwory litera- tury piêknej, uwa¿aj¹c jednak ich wartoœæ za w¹tpliw¹⁸⁰. Trzeci¹ zaœ kategoriê Ÿróde³ prymarnych stanowi¹ wed³ug oceny L. J. Batesa przekazy powsta³e d³u- go po opisywanym przez nie wydarzeniu i w efekcie posiadaj¹ce mniejsz¹ war- toœæ ni¿ poprzednie grupy Ÿróde³. Nale¿y do nich czêœæ pamiêtników, autobio- grafii i wywiadów, a wiêc Ÿród³a, których wartoœæ zale¿y od ich autorów⁸¹– ich pamiêci, intencji, postawy wobec opisywanych wydarzeñ, celów, które zamie- rzali osi¹gn¹æ.

W mojej opinii zarówno utwory literatury piêknej, jak i korespondencjê pry- watn¹, pamiêtniki, wspomnienia, literaturê autobiograficzn¹ itp. nale¿y zaliczyæ do Ÿróde³ literackich. Ograniczona objêtoœæ niniejszego artyku³u nie pozwala na ich szczegó³ow¹ analizê. Warto jednak zwróciæ uwagê na to, ¿e kwestia oce- ny Ÿróde³ literackich i ich wykorzystania w badaniach nad histori¹ ksi¹¿ki i bib- liotek sta³a siê wspó³czeœnie przedmiotem rozwa¿añ metodologicznych, zarów-

77Tam¿e, s. 15.

78Tam¿e, s. 15-16.

79L. J. Bates, The Importance of Using Primary Sources…, s. 16.

80Tam¿e, s. 17.

81Tam¿e.