Warunki życia oraz usługi społeczne w Gdyni

Recenzent

prof. dr hab. Janusz Słodczyk Redaktor Wydawnictwa Dorota Zgaińska

Projekt okładki i stron tytułowych Filip Sendal

Skład i łamanie

Maksymilian Biniakiewicz

Publikacja sfinansowana ze środków Prorektora ds. Nauki i Współpracy z Zagranicą Uniwersytetu Gdańskiego

oraz z działalności statutowej Katedry Geografii Ekonomicznej Uniwersytetu Gdańskiego

© Copyright by Uniwersytet Gdański Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego ISBN 978-83-7865-601-2

Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego ul. Armii Krajowej 119/121, 81-824 Sopot tel./fax 58 523 11 37, tel. 725 991 206 e-mail: wydawnictwo@ug.edu.pl www.wyd.ug.edu.pl

Księgarnia internetowa: www.kiw.ug.edu.pl

Spis treści

Przedmowa . . . 7

1. Wstęp . . . 9

2. Uwarunkowania przyrodnicze oraz społeczno-gospodarcze Gdyni . . . 18

3. Edukacja i opieka nad dziećmi . . . 24

3.1. Opieka nad dziećmi w wieku do lat 3 . . . 24

3.2. Przedszkola i oddziały przedszkolne w szkołach . . . 27

3.3. Szkoły podstawowe . . . 32

3.4. Prognoza trendów rozwojowych . . . 38

4. Kształcenie i wychowanie młodzieży . . . 43

4.1. Gimnazja . . . 43

4.2. Szkoły ponadgimnazjalne . . . 50

4.3. Prognoza trendów rozwojowych . . . 59

5. Kultura i rekreacja . . . 66

5.1. Zasoby instytucjonalne i oferta kulturalna . . . 66

5.2. Rekreacja, formy spędzania wolnego czasu . . . 70

5.3. Prognoza trendów rozwojowych . . . 76

6. Zdrowie i potrzeby osób starszych . . . 78

6.1. Stan zdrowia mieszkańców . . . 78

6.2. Jakość i dostępność opieki zdrowotnej . . . 82

6.3. Prognoza trendów rozwojowych . . . 88

7. Zjawiska społeczne . . . 91

7.1. Bezrobocie . . . 91

7.2. Niekorzystna sytuacja życiowa . . . 93

7.3. Przestępczość . . . 97

7.4. Postawy obywatelskie . . . 99

7.5. Prognoza trendów rozwojowych . . . 102

8. Mieszkalnictwo . . . 105

8.1. Warunki mieszkaniowe . . . 105

8.2. Polityka gospodarowania zasobami komunalnymi . . . 107

8.3. Nowe inwestycje . . . 112

8.4. Prognoza trendów rozwojowych . . . 116

Wnioski . . . 119

Bibliografia . . . 124

Wykaz skrótów . . . 131

Przedmowa

Studia obszarów miejskich mają długą tradycję w ramach anliz pro- wadzonych przez geografów, a także socjologów, urbanistów i przed- stawicieli innych nauk. Miasto Gdynia doczekało się kilku komplek- sowych publikacji, m.in. pod redakcją Ewy Adrjanowskiej (1990), Marka Dutkowskiego (1994) czy Haliny Piekarek-Jankowskiej i Marka Dutkowskiego (1998). Nowsze badania dotyczą przestrzeni społecznej Gdyni (Szmytkowska 2008), integracji i konkurencyjności pomiędzy Gdynią a Gdańskiem (Sagan, Canowiecki 2011) oraz odnoszą się do spójności społecznej i terytorialnej Gdyni (Przybylska i in. 2016), kon- kurencyjności jej gospodarki (Tarkowski i in. 2016) czy też warunków życia (Pacuk i in. 2016).

W niniejszej publikacji podjęto próbę opisu aktualnej sytuacji oraz

trendów rozwojowych, a także ocenę jakości i funkcjonowania usług

społecznych świadczonych w Gdyni przez samorząd miejski. Pod

uwagę wzięto edukację i opiekę nad dziećmi, kształcenie i wychowa-

nie młodzieży, kulturę i rekreację, zdrowie i potrzeby osób starszych,

zjawiska społeczne oraz mieszkalnictwo. Głównym celem opracowa-

nia jest identyfikacja poziomu zaspokajania potrzeb mieszkańców

miasta, na którą składa się ocena działań w zakresie świadczonych

usług publicznych oraz określenie tych obszarów usług społecznych,

które wymagają szczególnego wsparcia. Pośredni cel pracy stanowi

ocena warunków życia mieszkańców, które wynikają ze stopnia za-

dowolenia z realizowanych usług oraz stanowią wymierny efekt re-

akcji władz na potrzeby lokalnych społeczności. Stąd też ocena jakości

świadczonych usług publicznych pozwala na ocenę jakości polityki

miejskiej i skuteczności działania władz miasta. Przeprowadzone

analizy pozwoliły na sformułowanie wniosków odnośnie do polityki

miejskiej oraz zasygnalizowanie proponowanych zmian w kierun-

kach prowadzonej polityki.

8 Przedmowa

W opracowaniu przeanalizowano dane zastane:

• obowiązujące dokumenty strategiczne polityki miejskiej (sekto- rowe oraz horyzontalne);

• dane statystyczne pochodzące z ogólnodostępnych oraz we- wnętrznych baz danych Urzędu Miasta Gdyni;

• publikacje naukowe oraz prace magisterskie powstałe w Kate- drze Geografii Ekonomicznej Uniwersytetu Gdańskiego na te- mat Gdyni w latach 2004–2014.

Analizę każdego obszaru kończy opis trendów rozwojowych, które wskazują zjawiska i kierunki przemian o charakterze ogólnopolskim i globalnym, w przeciwieństwie do szans i zagrożeń zawartych w ana- lizie SWOT, które wynikają przede wszystkim z ekstrapolacji trendów charakteryzujących samo miasto. Trendy rozwojowe zostały wyzna- czone na podstawie wiedzy i doświadczenia badawczego autorów oraz analizy krajowego i międzynarodowego dorobku badawczego, a także raportów o stanie i kierunkach rozwoju badanych sfer usług.

Całość publikacji kończą wnioski.

W tym miejscu pragniemy złożyć podziękowania Panu Prezydentowi Gdyni Wojciechowi Szczurkowi, za gotowość do współpracy i udo- stępnienie informacji. Za dobrą współpracę dziękujemy Pani Kata- rzynie Gruszce, a także wszystkim Pracownikom kierowanego przez Nią Wydziału Strategii Urzędu Miasta Gdyni, którzy zapewnili nam cenne, niedostępne w statystyce publicznej, dane dotyczące sytuacji społeczno-gospodarczej miasta. Osobne podziękowania kierujemy do wiceprezydenta Gdyni Pana Bartosza Bartoszewicza, wicedyrek- tora Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej Pana Jarosława Józefczy- ka oraz zastępcy naczelnika Wydziału Kultury Pani Karin Moder, za udzielenie wywiadów dotyczących warunków życia oraz usług spo- łecznych w Gdyni.

Autorzy

1. Wstęp

Warunki życia stanowią od wielu lat przedmiot badań w ramach stu- diów miejskich. Tworzą one swego rodzaju ramy, w których funk- cjonuje społeczność lokalna (Masik 2010a). W literaturze przedmiotu owo pojęcie jest różnie interpretowane. Słaby (2004: 65) wskazuje, że

„warunki życia (bytu) to całokształ obiektywnych warunków o cha- rakterze infrastrukturalnym, w jakich żyje społeczeństwo”. Autorka odnosi się zatem do obiektywnego pomiaru warunków, co umożliwia porównywanie badanych obszarów (miast) między sobą za pomocą odpowiednich wskaźników. Nieco szczegółowiej kwestie warunków życia widzi Liszewski (2004). Zwraca on uwagę, że na warunki życia składają się m.in. budownictwo mieszkaniowe, wyposażenie w usługi socjalne, kulturalne, oświatowe i in. Właśnie te elementy, stanowią- ce jednocześnie o funkcjach miasta (Słodczyk 2003), oceniane przez mieszkańców pod kątem wpływu na ich jakość życia (Masik 2010b), były przedmiotem badań, których wyniki przedstawiono w niniej- szej publikacji. Do istotnych usług społecznych, wpływających na warunki oraz jakość życia mieszkańców, należą w szczególności usłu- gi świadczone przez instytucje wychowawcze, w tym przedszkola, szkoły, a także usługi ochrony zdrowia czy w zakresie rozwiązywania problemów socjalnych. Samorząd lokalny realizuje w ten sposób za- dania własne, jednak to właściwa polityka miejska decyduje o formie i jakości świadczonych usług oraz odpowiada w większym lub mniej- szym stopniu na wyzwania wynikające z potrzeb wyrażanych przez mieszkańców.

Instytucje opiekuńczo-wychowawcze oraz oświatowo -wycho-

waw cze, takie jak żłobki, przedszkola oraz szkoły, spełniają bardzo

istotne funkcje, pozwalające budować kapitał społeczny i ludzki

współczesnego miasta. W dobie rozwoju gospodarki opartej na wie-

dzy coraz większą uwagę przywiązuje się do zapewnienia korzyst-

nych warunków rozwoju zarówno dzieciom najmłodszym, jak i mło-

10 1. Wstęp

dzieży. Ze względu na coraz większą aktywność zawodową ludności, szczególna jest rola żłobków i przedszkoli, umożliwiających rozwią- zanie problemów opieki nad dziećmi pracujących rodziców. Istotne znaczenie mają także względy pedagogiczne i kulturowe (Graniew- ska 2009). Odpowiednie wychowanie dzieci i młodzieży jest kluczo- we w budowaniu większej spójności społecznej, zmniejszaniu zjawisk patologicznych i ogólnie w długoterminowym rozwoju społeczno- -gospodarczym.

Od pewnego czasu zarówno w całym kraju, jak i w samej Gdy- ni notuje się wzrastający udział dzieci objętych opieką w żłobkach i przedszkolach. Jednak szczególnie istotna jest ta kwestia w przypad- ku dzieci mieszkających na wsi lub pochodzących z rodzin o niskim statusie społeczno-ekonomicznym. Rościszewska-Woźniak (2010) podkreśla wręcz, że dzieci, które mają mniejsze szanse na osiągnię- cia w szkole, powinny uczestniczyć w wysokiej jakości zajęciach edu- kacyjnych już od wczesnego wieku przedszkolnego. Choć korzysta- nie z publicznych żłobków i przedszkoli jest odpłatne, to odpłatność szczególnie za pobyt dziecka w przedszkolu jest stosunkowo niewiel- ka. Wprowadzenie odpowiednich przepisów w poprzednich latach miało na celu zwiększenie dostępności ekonomicznej edukacji przed- szkolnej. Cel ten został osiągnięty, czego dowodem jest większa liczba dzieci objętych opieką.

Ważnym etapem edukacyjnym po zakończeniu uczęszczania do

przedszkola jest okres, w którym dzieci i młodzież uczęszczają do

szkoły podstawowej lub gimnazjum. Zgodnie z zapisami ustawy

Prawo oświatowe, szkoła powinna zapewnić każdemu uczniowi wa-

runki niezbędne do jego rozwoju, przygotować go do wypełniania

obowiązków rodzinnych i obywatelskich, z uwzględnieniem zasad

solidarności, demokracji, tolerancji, sprawiedliwości i wolności. Usta-

wa określa szkołę publiczną jako instytucję, która zapewnia naucza-

nie bezpłatne. Początkowy etap nauki w szkole podstawowej wywiera

istotny wpływ na zmiany w otoczeniu społecznym dziecka. Zarówno

przedszkola, jak i szkoły stwarzają klimat do nauki, nawiązywania

więzi interpersonalnych z nowymi osobami. Brzezińska i Nowotnik

(2012) podkreślają, że więzi te obejmują rówieśników, dzieci młodsze

i starsze oraz nauczycieli. Dzięki takim kontaktom dzieci rozpoznają

i opanowują normy i zasady współistnienia i współdziałania w gru-

1. Wstęp 11 pie, uczą się podporządkowywania nowym regułom, czerpania infor- macji zwrotnych o sobie samym z różnych źródeł oraz budują zaufa- nie do siebie i innych. Aktywności te przyczyniają się zasadniczo do budowania kapitału społecznego, który jest obecnie podstawą rozwo- ju współczesnego miasta. Z tego względu autorzy niniejszej publika- cji dokonali oceny funkcjonowania zarówno instytucji opiekuńczo- -wychowawczych, jak i szkół podstawowych oraz gimnazjów.

Przed szkołą stawianych jest obecnie coraz więcej i coraz trud- niejszych i skomplikowanych zadań. Ich prawidłowa realizacja nie może odbywać się w izolacji od otaczających szkołę ludzi i spraw.

Zbróg (2011: 7) zauważa, że „każda szkoła funkcjonująca w określo- nym środowisku lokalnym musi umieć się przystosowywać do rze- czywistości społecznej, opierając się na interakcji między własnymi zamiarami a koniecznością dostosowania się do wymagań różnych grup z bliższego i dalszego otoczenia”. Współczesne społeczeństwo kieruje wobec szkół nowe oczekiwania, począwszy od ponoszenia odpowiedzialności za rezultaty pracy dydaktycznej i wychowawczo- -opiekuńczej, przez akcentowanie atmosfery przyjaznej dziecku, zna- czenia osobistego kontaktu ucznia z wychowawcą, a skończywszy na konieczności ustawicznego kształcenia nauczycieli itp. Aby sprostać dodatkowym wymaganiom, szkoły stopniowo zmieniają się. Zbróg (2011) podkreśla także, że szkoła powinna nadążać za potrzebami spo- łeczności, powinna rozpoznać swoje atuty oraz diagnozować potrze- by podmiotów szkolnych, a także formułować cele i odpowiadające im zadania.

Oprócz kapitału społecznego, kluczowym znaczeniem dla wzrostu konkurencyjności gospodarki i społeczeństwa jest wykształcenie, któ- re jest elementem kapitału ludzkiego. Poziom wykształcenia ludności przyczynia się do tworzenia kapitału intelektualnego, nierozerwalnie związanego z kapitałem ludzkim, i przez to ma wpływ na osiąganie wzrostu gospodarczego i wyższego poziomu rozwoju (Sałański 2009;

Herbst 2012). Stąd duże znaczenie dla miasta ma kształcenie na pozio- mie zawodowym, średnim oraz średnim zawodowym. Nowe kierun- ki kształcenia młodzieży, odpowiadające na oczekiwania rynku oraz pozwalające znaleźć zatrudnienie na obszarze miasta, umożliwiają pełniejsze wykorzystanie ich zdolności i talentów dla jego rozwoju.

W systemie szkolnym powinno się więc uwzględniać, że coraz więk-

12 1. Wstęp

sze znaczenie dla rozwoju lokalnego i budowania pozycji konkuren- cyjnej na globalizującym się rynku ma praktyczne zastosowanie wie- dzy, szybkie i sprawne przesyłanie informacji, umiejętność tworzenia i wykorzystywania nowych idei na bazie istniejących możliwości (Ciok, Dobrowolska-Kaniewska 2009). W prezentowanej publikacji autorzy podjęli próbę oceny jakości kształcenia oraz oferty dla mło- dzieży, jaką przygotowało miasto Gdynia.

Ważny aspekt warunków i jakości życia mieszkańców stanowi kultura, która w ujęciu socjologicznym definiowana jest jako ogół materialnych i niematerialnych wytworów człowieka powstających w procesach życia społecznego w ramach określonej zbiorowości.

Szczepański (1970: 78) definiuje to pojęcie jako „ogół wytworów dzia- łalności ludzkiej, materialnych i niematerialnych, wartości i uzna- wanych sposobów postępowania, zobiektywizowanych i przyjętych w dowolnych zbiorowościach, przekazywanych innym zbiorowo- ściom i następnym pokoleniom”.

Kultura w znaczący sposób może wpływać na jakość życia oby- wateli w wymiarze intelektualnym i materialnym, społecznym i ekonomicznym. Jest także narzędziem tworzenia więzi społecznych i zakorzenienia. To wszystko przekłada się na zwiększanie kapitału społecznego i kreatywnego, a zatem wzrost konkurencyjności miast w globalizującym się świecie. Według Montgomery’ego (2008), mia- sta, wraz z gospodarką, wchodzą obecnie w nowy, piąty cykl rozwoju Kondratiewa, w którym szeroko rozumiana kultura może odgrywać istotną rolę m.in. w tworzeniu potencjału konkurencyjnego miasta.

Badania pokazują, że szeroko rozumiana działalność kulturalna wspiera rozwój miast, wykorzystując czynniki takie, jak generowanie społecznego zaangażowania, poczucia dumy, budowanie tożsamości i poczucia przynależności do miejsca zamieszkania, tworzenie atrak- cyjnego miejsca do mieszkania (jakość życia), odwiedzanie (turystyka kulturalna) i inwestowanie (jakość życia, dostęp do zasobów ludz- kich), czy tworzenie wizerunku i tożsamości miasta (promocja, bran- ding) (Throsby 2010).

Politykę miasta w omawianym obszarze możemy podzielić na

dwie współzależne części – zapewnienie odpowiedniej infrastruktury

kulturalnej oraz wspieranie działalności kulturalnej, w tym przemy-

słów kultury. W tym kontekście Throsby (2010) sugeruje, aby potrak-

1. Wstęp 13 tować miasto jako zbiór następujących zasobów: fizycznych (budynki, infrastruktura), naturalnych, kapitału ludzkiego i kapitału kulturowe- go. Polityka miejska w sferze kultury może więc dotyczyć tworzenia nowych zasobów, poprawiania efektywności zarządzania już posia- danymi zasobami, jak również rewitalizacji, adaptacji do nowych po- trzeb, odnowy istniejących zasobów. Jeśli chodzi o wymiar ściśle eko- nomiczny, to znaczenie kapitału kulturowego tkwi przede wszystkim w przemysłach kultury. Są one generatorami nowych miejsc pracy, podnoszą dochody miasta, poszerzają jego ofertę eksportową. Zasób niematerialny to z jednej strony genius loci (kluczowe znaczenie dla atrakcyjności miasta), a z drugiej – kapitał ludzki, szczególnie istotny w opartej na wiedzy gospodarce XXI wieku. Odbiorcą działań w sfe- rze kultury są przede wszystkim mieszkańcy (wpływ na jakość życia w mieście, w którym dostęp do szeroko rozumianej kultury ma także znaczenie, projekty rewitalizacji obejmujące kulturę) i turyści (oferta kulturalna i czasu wolnego dla odwiedzających), a także inwestorzy (klasa kreatywna). W niniejszej pracy przedstawiono ocenę zasobów oraz oferty kulturalnej skierowanej do mieszkańców Gdyni oraz tury- stów odwiedzających miasto.

Dostęp do usług medycznych jest jednym z mierników oszacowa- nia warunków i jakości życia mieszkańców w odniesieniu do zdrowia oraz zaspokojenia podstawowych potrzeb ludności. Jest on również podstawowym elementem oceny funkcjonowania całego systemu opieki zdrowotnej (Kaczmarek i in. 2007), którego specyfika jest od- mienna w dużych ośrodkach miejskich od sytuacji w małych miastach lub na obszarach wiejskich. Sieć placówek opieki zdrowotnej w mia- stach, mimo jej większego niż gdzie indziej potencjału, znajduje się pod presją zwiększonych oczekiwań. Szersze są potrzeby zdrowotne mieszkańców w zależności od pozycji w hierarchii społecznej (wy- kształcenie, zamożność) oraz wieku (zwłaszcza w dzielnicach o star- szej strukturze demograficznej). Dostęp do opieki medycznej jest w wielu miastach silnie zróżnicowany również ze względu na syste- matyczny rozwój nowych dzielnic.

Dostęp do świadczeń zdrowotnych w wymiarze fizycznym wią-

że się z pięcioma znaczeniami: osiągalnością (stosunkiem wielkości

i struktury zasobów systemu do wielkości i struktury potrzeb zdro-

wotnych określonej populacji), dostępnością przestrzenną (relacją

14 1. Wstęp

między przestrzenną dystrybucją zasobów a terytorialnym rozmiesz- czeniem osób, które mają korzystać ze świadczeń), dostępnością or- ganizacyjną, dostępnością kosztową oraz akceptowalnością (Kaczma- rek i in. 2007). Pierwsze dwa czynniki mają charakter przestrzenny i podlegają analizom geograficzno-medycznym. Miarą osiągalności jest liczba placówek opieki zdrowotnej, z których mogą skorzystać po- tencjalni pacjenci, dostępność przestrzenna zaś mierzona może być zarówno czasem, jak i dystansem pomiędzy obszarami zamieszkany- mi a placówkami medycznymi (Bagheri i in. 2005).

Polityka zdrowotna ukierunkowana jest w pierwszym rzędzie na rozwój zasobów, m.in. kadry profesjonalistów, infrastruktury, sprzętu, decydujących o dostępności (Golinowska i in. 2007). Efekty działań regulacyjnych odzwierciedlone są w statystyce zasobów sektora zdro- wotnego oraz świadczonych usług. Tendencja w kształtowaniu się za- sobów w danym ośrodku, w porównaniu ze wskaźnikami nasycenia w innych miastach, daje przybliżony obraz dostępności w badanym mieście. W niniejszej pracy podjęto próbę oceny sytuacji zdrowotnej mieszkańców Gdyni oraz możliwości korzystania przez mieszkańców z usług zdrowotnych w mieście, w tym również programów profilak- tycznych finansowanych lub dofinansowanych przez samorząd.

Do istotnych zjawisk społecznych w obszarze zainteresowania

miasta należy bezrobocie. Wiąże się ono z sytuacją, w której część osób

w wieku produkcyjnym, zdolna i gotowa do podjęcia pracy, mimo sta-

rań czynionych w kierunku jej znalezienia pozostaje bez pracy. Istnie-

nie tego zjawiska wywołuje negatywne skutki społeczne i ekonomicz-

ne, odbijające się zarówno na sytuacji osób bezrobotnych i ich rodzin

(pogorszenie poziomu życia, wzrost frustracji i niezadowolenia, roz-

wój niekorzystnych zjawisk społecznych, np. wykluczenie społeczne,

wzrost przestępczości, wzrost konsumpcji substancji uzależniających),

jak i na gospodarce jako całości (niepełne wykorzystanie zasobów siły

roboczej, czego skutkiem jest niższy poziom produkcji od potencjalnie

możliwego do osiągnięcia). Bezrobocie można wyrazić podając liczę

bezrobotnych w określonym punkcie czasu lub obliczając stopę bez-

robocia, czyli stosunek liczby bezrobotnych do zasobów siły roboczej

(wartość procentowa) (Milewski 2004). W niniejszej publikacji pomiar

bezrobocia oparto na metodzie stosowanej w statystyce urzędów pra-

cy, z kryteriami wyznaczonymi przez ustawę o promocji zatrudnie-

1. Wstęp 15 nia i instytucjach rynku pracy z dnia 20 kwietnia 2004. Interesującymi aspektami w badaniu zjawiska są identyfikacja przyczyn bezrobocia, określenie jego struktury ze względu na poziom wykształcenia bezro- botnych, ich wiek i płeć, a także wskazanie aktualnych tendencji.

Jak wyżej wspomniano, bezrobocie powoduje negatywne skut- ki społeczne, w tym wykluczenie społeczne i wzrost przestępczości.

W literaturze wskazuje się wręcz, że jednym z głównych czynników wpływających na przestępczość są bezrobocie i ubóstwo (Klaus 2013).

Na przykład w 2010 roku najliczniejszą grupę podejrzanych o doko- nanie czynu niezgodnego z prawem stanowiły osoby bezrobotne lub niepracujące i nieposzukujący pracy (Kądziołka 2015).

Wykluczenie społeczne jest zjawiskiem wielowymiarowym, zwią- zanym z istnieniem barier uczestnictwa w życiu społecznym. Bariery te można podzielić na cztery grupy czynników: strukturalne (miej- sce zamieszkania – wieś, niskie wykształcenie własne i ojca oraz sko- relowany z nimi niski dochód), fizyczne (podeszły wiek, niepełno- sprawność), normatywne (uzależnienie od alkoholu lub narkotyków, konflikt z prawem, samotność oraz bycie ofiarą dyskryminacji) oraz materialne (ubóstwo i bezrobocie) (Czapiński, Panek 2009). Z uwagi na istotę problemu w rozwoju miast, w publikacji została podjęta pró- ba identyfikacji najważniejszych kwestii związanych z wykluczeniem społecznym w Gdyni.

Duży wpływ na sytuację mieszkańców (w tym na zagrożenie ze strony wyżej wymienionych zjawisk) mają postawy, jakie oni re- prezentują. Od tego zależy m.in., czy jednostka będzie prawidłowo funkcjonować w środowisku, rozwijać swoją osobowość i kształtować umiejętności komunikowania się z otoczeniem (Kowalczyk 2014). Po- zytywna realizacja tych wartości wpływa na wyższy poziom satysfak- cji z faktu bycia mieszkańcem określonego miejsca (środowiska) oraz skutkuje większą aktywnością w różnego rodzaju inicjatywach, pro- ponowanych np. przez miasto, a także silniejszą pozycją organizacji pozarządowych i lokalnych liderów.

Kolejnym ważnym aspektem funkcjonowania miasta i jego miesz-

kańców są warunki mieszkaniowe. Również na tej podstawie można

ocenić poziom życia na danym obszarze, określić, w jakim stopniu za-

spokajane są podstawowe potrzeby członków społeczeństwa. Miesz-

kanie jest jednym z ważniejszych aspektów istnienia jednostki oraz

16 1. Wstęp

funkcjonowania gospodarstwa domowego, daje schronienie i poczu- cie bezpieczeństwa (Kozera, Kozera 2014; Słaby 2006). Może być miej- scem prowadzenia życia rodzinnego i towarzyskiego, a także miej- scem pracy, rozrywki, wypoczynku. Warunki mieszkaniowe można określać przez badanie standardu mieszkania czy budynku (np. stan czy wyposażenie w media), liczby izb w przeliczeniu na jednego mieszkańca, powierzchni mieszkania przypadającej na mieszkańca, liczby mieszkań przypadającej na określoną liczbę mieszkańców itp.

Z zagadnieniem warunków mieszkaniowych związana jest poli- tyka mieszkaniowa, obejmująca m.in. gospodarowanie mieszkalnymi zasobami komunalnymi i socjalnymi. Zasoby komunalne mają słu- żyć przede wszystkim „zaspokajaniu potrzeb mieszkaniowych słab- szych ekonomicznie grup ludności”, których nie mogą one zaspokoić na wolnym rynku (Muczyński 2011: 7). Charakterystyczną tendencją w wielu krajach Unii Europejskiej jest kurczenie się publicznych za- sobów czynszowych (budowanych bezpośrednio przez gminy) i jed- noczesny wzrost społecznych zasobów czynszowych (oferowanych przez zewnętrzne organizacje mieszkaniowe). Polityka mieszkaniowa krajów ulega liberalizacji – nakłady na inwestycje w budownictwie społecznym maleją i umacnia się model mieszkalnictwa rynkowego (również w wyniku prywatyzacji zasobów gminnych i społecznych).

Typowe osiedla socjalne stają się przeżytkiem, a kierunkiem polity- ki miejskiej coraz częściej jest integracja przestrzenna osób o różnych dochodach. W Polsce wyrazem narastania tendencji liberalnych w po- lityce mieszkaniowej był spadek bezpośrednich wydatków budżetu państwa na mieszkalnictwo oraz likwidacja w 2009 roku Krajowego Funduszu Mieszkaniowego, który udzielał preferencyjnych kredytów na finansowanie społecznego budownictwa o umiarkowanych czyn- szach (Muczyński, 2011). W ostatnich latach preferowano z kolei in- strumenty oddziaływania pośredniego poprzez programy oferowane z udziałem banków.

Oprócz gospodarowania mieszkalnymi zasobami komunalnymi,

polityka mieszkaniowa obejmuje również planowanie przestrzen-

ne, prawo budowlane czy funkcjonowanie rynku finansowego, czyli

kwestie związane z nowymi inwestycjami. Odpowiednie regulacje

organów państwowych mają sprzyjać osiąganiu założonej wizji urba-

nistycznej miast, która nie zawsze jednak prowadzi do uzyskania

1. Wstęp 17 pozytywnego efektu w społeczeństwie. Niekiedy może być ona przy- czyną pogłębiania się kontrastów między różnymi częściami miasta.

Na rynek nieruchomości wpływa wiele czynników. Ważne kwestie to istniejące zasoby mieszkaniowe (ilość i stan) oraz ludność, reprezen- tująca określone potrzeby mieszkaniowe, które mogą się przekształcić w popyt (jeśli zostaną zdobyte odpowiednie środki finansowe). Ele- menty te tworzą „podstawę, która pobudzona ponadlokalnym me- chanizmem finansowania oraz sprzyjającym inwestycjom klimatem gospodarczym, uruchamia lokalny potencjał” (Foryś 2009: 8). Powyż- sze kwestie stały się inspiracją dla autorów niniejszego opracowania, aby dokonać oceny trendów rozwojowych w obszarze mieszkalnic- twa w Gdyni.

Usługi społeczne należą do istotnych zadań samorządu lokalne-

go. Ich dostępność i jakość wpływa w zasadniczy sposób na podej-

mowane decyzje o miejscu zamieszkania ludności. Identyfikując się

z miastem, społeczność lokalna w sposób zaangażowany i aktywny

wspiera procesy rozwojowe o długim horyzoncie czasowym. Należy

wręcz stwierdzić, że wysoka jakość usług społecznych jest opłacalna

dla miasta w sensie ekonomicznym – mieszkańcy o wysokim pozio-

mie kapitału ludzkiego i społecznego, pozostając w mieście, które ofe-

ruje wysoki poziom usług, pracują wydajniej, mają większe aspiracje

i  w  większym stopniu przyczyniają się do rozwoju gospodarczego

miasta.

2. Uwarunkowania przyrodnicze oraz społeczno-gospodarcze Gdyni

Gdynia jest miastem na prawach powiatu, położonym w wojewódz- twie pomorskim. Jej granice stanowią: od wschodu – Zatoka Gdańska, od południa – miasta Sopot oraz Gdańsk, od zachodu – powiaty kartu- ski i wejherowski, od północy – powiat pucki. Prawa miejskie uzyskała 4 marca 1926, a więc jest jednym z najmłodszych polskich miast. Gdy- nia powstała w miejscu osady rybackiej, liczącej w 1920 roku zaledwie 1,3 tys. mieszkańców (Tarkowski i in. 2016). Miasto zaczęło rozwijać się wokół portu, który został wybudowany w celu uniezależnienia Polski od konieczności dokonywania przeładunków w porcie Wolne- go Miasta Gdańska. Obecnie powierzchnia miasta obejmuje 135 km

. W 2015  roku ludność Gdyni wynosiła 247,5 tys. i była mniejsza niż w latach poprzednich. Od 2010 roku miasto charakteryzuje ujemny przyrost naturalny – w 2015 roku wyniósł on –0,9 na 1000 mieszkań- ców. Gdynia, podobnie jak większość innych miast Polski, ma liczebną przewagą kobiet nad mężczyznami – w 2015 roku na 100 mężczyzn przypadało 111 kobiet (Rocznik Statystyczny… 2016). Pod względem liczby ludności oraz zajmowanej powierzchni, Gdynia jest drugim co do wielkości miastem w województwie pomorskim. Wraz z Gdań- skiem i Sopotem tworzy Trójmiasto.

Na obszarze miasta znajduje się wiele cennych walorów przy-

rodniczych. Część z nich została objęta ochroną prawną, m.in. przez

utworzenie rezerwatów Cisowa, Kacze Łęgi, Kępa Redłowska oraz

Łęg nad Swelinią. Na terenie Gdyni znajduje się fragment Trójmiej-

skiego Parku Krajobrazowego, występują też użytki ekologiczne oraz

pomniki przyrody. Relatywnie niewielka powierzchnia urządzonej

wewnątrzmiejskiej publicznej zieleni, tj. parków miejskich, dzielni-

cowych, osiedlowych itp., kontrastuje z dość znaczącym udziałem

w przestrzeni miejskiej naturalnych terenów leśnych. Lasy, będące

2. Uwarunkowania przyrodnicze i społeczno-gospodarcze Gdyni 19 miejscem odpoczynku dla gdynian, stanowią aż 45,5% powierzchni ogólnej miasta (Studium uwarunkowań… 2015).

Gdynia należy do wielu miast Polski, w których zachodzi proces starzenia się społeczeństwa. W 2015 roku udział osób w wieku przed- produkcyjnym wyniósł tu 16,0% (39,7 tys.). Wskaźnik ten na prze- strzeni ostatnich kilku lat ulegał niewielkim wahaniom. Natomiast z roku na rok udział ludności w wieku produkcyjnym w Gdyni ma- leje i w 2015 roku wyniósł 60,3% (149,1 tys.), w porównaniu do 63,3%

w 2011. Ludność w wieku poprodukcyjnym w 2015 roku wynosiła 58,6  tys., co stanowi 23,7% ogółu ludności (Rocznik Statystyczny…

2016), a zatem już prawie co czwarty mieszkaniec Gdyni był w wieku emerytalnym. Jednym z oznak starości demograficznej społeczeństwa jest minimum 20-procentowy wskaźnik ludności w wieku popro- dukcyjnym, który w Gdyni został przekroczony w 2011 roku (w 2005 wynosił jeszcze 17%) (Studium uwarunkowań... 2015). Na 100 ludzi w wieku produkcyjnym w 2015 roku w Gdyni przypadało 66 w wieku nieprodukcyjnym, co jest wynikiem nieco wyższym niż w całym Trój- mieście i województwie pomorskim (Rocznik Statystyczny… 2016).

Struktura ludności Gdyni według głównego źródła utrzymania oraz według wykształcenia mieszkańców nie odbiega znacząco od występującej w innych dużych miastach Polski. W 2011 roku najwięcej osób uzyskiwało dochód z pracy najemnej poza rolnictwem (33,8%).

Kolejną grupą były osoby pozostające na utrzymaniu innych (27,2%) i osoby utrzymujące się z niezarobkowego źródła – renty i emerytu- ry (24,3%). Niewielki odsetek stanowiły osoby pracujące na rachunek własny poza rolnictwem lub czerpiące dochody z najmu (5,7%) i osoby zatrudnione w rolnictwie (0,2%). Wśród mieszkańców Gdyni w wieku od 25 lat w górę, w 2011 roku najwięcej było osób z wykształceniem wyższym (29,9%), a następnie z wykształceniem średnim i policeal- nym zawodowym (20,7%) oraz zasadniczym zawodowym (17,4%).

Wykształcenie średnie i policealne ogólnokształcące posiadało 12,6%

mieszkańców, a podstawowe 8,6% (Przybylska i in. 2016).

Gdynia jest miastem portowym, które oprócz portu handlowego

o zasięgu międzynarodowym posiada również port wojenny. Wyróż-

nia ją wiele spraw związanych z morzem, którymi na poziomie admi-

nistracji zajmuje się Urząd Morski. Funkcje naukowe pełnią Morski

Instytut Rybacki, Oddział Morski Instytutu Meteorologii i Gospodarki

20 2. Uwarunkowania przyrodnicze i społeczno-gospodarcze Gdyni

Wodnej, Uniwersyteckie Centrum Medycyny Morskiej i Tropikalnej oraz Instytut Oceanografii Uniwersytetu Gdańskiego (Tarkowski i in.

2016). Wymienione instytucje pełnią funkcje zarówno o zasięgu lokal- nym, jak i ogólnopolskim.

W mieście swoją siedzibę ma pięć szkół wyższych – Akademia Ma- rynarki Wojennej, Akademia Morska, Wyższa Szkoła Administracji i Biznesu, Pomorska Wyższa Szkoła Nauk Stosowanych oraz Wyższa Szkoła Komunikacji Społecznej. Znajduje się tu również Wydział Oce- anografii i Geografii Uniwersytetu Gdańskiego, Wydział Zamiejscowy Wyższej Szkoły Zdrowia, Urody i Edukacji w Poznaniu oraz Wydział Ekonomii i Zarządzania Wyższej Szkoły Bankowej w Gdańsku.

Nadmorskie położenie predysponuje Gdynię do rozwijania po- wiązań międzynarodowych głównie w Europie Bałtyckiej, co podkre- śla utworzone w 2001 roku Bałtyckie Koło Miast Siostrzanych Gdyni.

Miasto nawiązuje również współpracę międzynarodową z państwa- mi Unii Europejskiej, krajami położonymi na wschód od granic Unii, a także ze Stanami Zjednoczonymi, Kanadą i państwami azjatyckimi, w szczególności z Chinami (już od 1951). Swoje miejsce w Gdyni zna- lazły konsulaty honorowe Belgii, Chile, Cypru, Danii, Finlandii, Malty, Norwegii i Włoch. W mieście działa również Towarzystwo Przyjaźni Polsko-Francuskiej oraz Towarzystwo Polsko–Niemieckie. Wzajem- ne kontakty wpływają na rozwój inwestycji zagranicznych w Gdyni, prowadzą do wdrażania polityki zrównoważonego rozwoju, promują osiągnięcia miasta m.in. w zakresie innowacyjności, rozwoju turystyki i tradycji morskich (Tarkowski i in. 2016).

Gdynia jest ważnym ośrodkiem handlu. Prawie 16% mieszkańców w 2015 roku pracowało w sekcji „handel i naprawa samochodów oso- bowych” (Rocznik Statystyczny… 2016). Z ważniejszych i dłużej funk- cjonujących gdyńskich obiektów handlowych można wymienić: Ze- spół Miejskich Hal Targowych, Targowisko Chylonia, Dom Towarowy Chylonia, centra handlowe Riviera, Klif, Batory i Witawa oraz targowi- sko hurtowe przy ulicy Rdestowej. Na granicy miasta funkcjonuje też Centrum Handlowe Szperk, należące do gminy Kosakowo, ale dobrze skomunikowane z Gdynią (Studium uwarunkowań... 2015).

Miasto jest dużym węzłem komunikacyjnym – szlaki morskie

ze Skandynawii, Europy Zachodniej i dalszych rejonów świata łą-

czą się tu z drogami lądowymi na południe Polski i Europy, a szlaki