Biblioteki szkolne w Polsce – wybrane zagadnienia
Just yna Osiecka-Chojnacka
School libraries in Poland: selected issues
The article provides an overview of the current functioning of school libraries in Poland. The main focus is placed on the challenges as the local governments which manage the schools often underestimate the value added by the libraries. The author presents the legal framework, ongoing disputes and current legislative initiatives related to that subject, as well as the data on school libraries and relevant development programmes. She claims that tackling legal, organizational, financial and other substantive school libraries’ issues requires an accurate diagnosis and co-operation among central government, local authorities and teachers.
Wprowadzenie
Status i kondycja bibliotek szkolnych w Polsce stanowiły w ostatnich latach przedmiot dyskusji inicjowanych często przez bibliotekarzy szkolnych
1. Środowisko to było zaniepo- kojone m.in. działaniami niektórych samorządów łamiących prawo i likwidujących biblioteki szkolne w przeświadczeniu, że mogą zastępować je biblioteki publiczne
2, propozycjami nowych regulacji prawnych, w tym sankcjonujących wspo- mniane praktyki oraz pominięciem bibliotek szkolnych w rzą- dowym programie na rzecz rozwoju czytelnictwa. W ostatnim okresie administracja centralna zainteresowała się kondycją bibliotek szkolnych, za które odpowiadają w głównej mierze dyrektorzy szkół i organy prowadzące szkoły, czyli samorzą- dy lokalne. W 2015 r. przygotowano przejściowy program dla szkół podstawowych Książki naszych marzeń, w ramach którego jest finansowany zakup nowości do bibliotek szkol- nych, a od 2016 r. planuje się włączenie bibliotek szkolnych do wieloletniego Narodowego Programu Rozwoju Czytelnictwa.
1
Środowisko to jest reprezentowane m.in. przez Towarzystwo Nauczycieli Bibliotekarzy Szkół Polskich, natomiast istotnym forum prezentacji jego opinii jest czasopismo: Biblioteka w szkole.
2
J. Rodzik, Wrocław: biblioteki szkolne zagrożone, http://bibliote- kawszkole.pl/BwS_06_2009_06_09.pdf.
Jednak wydaje się, że spór o status bibliotek, model ich dzia- łania, ewentualnie różne rozwiązania organizacyjne stosowa- ne zależnie od sytuacji samorządów i szkół będzie powracać.
Niniejsza analiza pokazuje ten spór, który ujawniał się przy różnych propozycjach legislacyjnych oraz zawiera informacje na temat prawnych ram działania bibliotek szkolnych wraz ze sporami interpretacyjnymi oraz najaktualniejsze – dotyczące 2012 r. – dane z Systemu Informacji Oświatowej obrazujące kondycję bibliotek szkolnych. W związku z dążeniem części samorządów do stworzenia możliwości prawnych dla łączenia bibliotek szkolnych i publicznych przytoczono także wyniki badań nad ciągle jeszcze funkcjonującymi, a wprowadzo- nymi eksperymentalnie w latach 70. XX wieku, bibliotekami publiczno-szkolnymi. Na zakończenie przedstawiono podjęte ostatnio w Polsce działania, mające na celu wzmocnienie bi- bliotek szkolnych w formie programów rządowych oraz po- stulaty środowiska nauczycieli bibliotekarzy.
Analiza ma na celu zwrócenie uwagi na występujące prob-
lemy związane z funkcjonowaniem bibliotek szkolnych, a także
na fakt, że spory dotyczące bibliotek szkolnych, jak w soczew-
ce, skupiają szereg ogólnych problemów widocznych w syste-
mie edukacji – takich jak rozbieżności między rządową polityką
oświatową a politykami oświatowymi poszczególnych samo-
rządów, trudności z interpretacją przepisów prawa oświatowe-
go, pewna tolerancja dla jego łamania i obchodzenia.
1. Ramy prawne działania
bibliotek szkolnych w Polsce – stan obecny i proponowane kierunki zmian
1.1. Podstawy prawne funkcjonowania bibliotek szkolnych
Biblioteki szkolne działają na podstawie przepisów pra- wa bibliotecznego, oświatowego i samorządowego. Ustawa z dnia 27 czerwca 1997 r. o bibliotekach (t.j. Dz.U. z 2012 r.
poz. 642 ze zm.) określa ogólne ramy organizacji i funkcjo- nowania bibliotek szkolnych w Polsce. Zgodnie z nią (art. 22) biblioteki szkolne oraz biblioteki innych placówek systemu oświaty służą realizacji programów nauczania i wychowania, edukacji kulturalnej i informacyjnej dzieci i młodzieży oraz kształceniu i doskonaleniu nauczycieli, i w tym celu w każ- dej szkole publicznej jest prowadzona biblioteka szkolna.
Dodajmy też, że chociaż ustawa o bibliotekach przewiduje (w art. 13) uprawnienie organizatora biblioteki do dokonania jej połączenia, podziału lub likwidacji, to przepisu tego nie stosuje się do bibliotek szkolnych i pedagogicznych. Ważnym rozstrzygnięciem ustawy było też wyłączenie bibliotek szkol- nych z tzw. sieci bibliotecznej.
Zgodnie z ustawą o systemie oświaty z dnia 7 września 1991 r. (tekst jedn. Dz.U. z 2004 r. nr 256 poz. 2572 ze zm.) w ra- mach realizacji zadań statutowych szkoła publiczna powinna zapewnić uczniom możliwość korzystania z biblioteki (art. 67).
Na jej podstawie wydano szereg rozporządzeń istotnych dla funkcjonowania bibliotek szkolnych.
W myśl rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 21 maja 2001 r. w sprawie ramowych statutów publicznego przedszkola oraz publicznych szkół (Dz. U. Nr 61, poz. 624, ze zm.), statut szkoły określa szczegółowo organizacje biblioteki szkolnej i zadania nauczyciela bibliotekarza, jak podkreślono:
zgodnie z potrzebami danej szkoły. Tworząc Statut szkoły nale- ży uwzględnić warunki realizacji zadań związanych z organi- zacją biblioteki szkolnej w zakresie:
• udostępniania książek i innych źródeł informacji,
• tworzenia warunków do poszukiwania, porządkowania i wykorzystywania informacji z różnych źródeł oraz efek- tywnego posługiwania się technologią informacyjną,
• rozbudzania i rozwijania indywidualnych zaintereso- wań uczniów oraz wyrabiania i pogłębiania u uczniów nawyku czytania i uczenia się,
• organizowania różnorodnych działań rozwijających wrażliwość kulturową i społeczną.
Przewiduje się, że statut szkoły określa m.in. zasady współ- pracy biblioteki szkolnej z uczniami, nauczycielami i rodzicami (prawnymi opiekunami) oraz innymi bibliotekami. Jednocześ- nie, zgodnie z rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej z dnia 28 lutego 2013 r. w sprawie szczegółowych zasad dzia- łania publicznych bibliotek pedagogicznych (Dz.U. z 2013 r.
poz. 362) do zadań biblioteki pedagogicznej należy organi- zowanie i prowadzenie wspomagania bibliotek szkolnych.
Regulacje zmierzają do stymulacji rozwoju współdziałania bibliotek szkolnych z bibliotekami pedagogicznymi i innymi podmiotami.
Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej z dnia 17 grudnia 2010 r. w sprawie podstawowych warunków
niezbędnych do realizacji przez szkoły i nauczycieli zadań dy- daktycznych, wychowawczych i opiekuńczych oraz progra- mów nauczania (Dz.U. z 2011 r. nr 6 poz. 23), zbiory biblioteki szkolnej obejmują także: podstawy programowe obowiązują- ce dla danego typu szkoły i etapu edukacyjnego; programy nauczania objęte szkolnym zestawem programów nauczania;
podręczniki niezbędne do realizacji szkolnego zestawu pro- gramów nauczania; czasopisma metodyczne związane z na- uczanymi przedmiotami i prowadzonymi zajęciami. Decyzję o zakupie do zbiorów biblioteki szkolnej podręczników i cza- sopism metodycznych podejmuje dyrektor szkoły, uwzględ- niając zapotrzebowanie na materiały metodyczne zgłoszone przez nauczycieli.
Rola biblioteki szkolnej w realizacji celów edukacyjnych jest uwzględniona przede wszystkim w rozporządzeniu Mini- stra Edukacji Narodowej z dnia 27 sierpnia 2012 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół (Dz.U.
z 2012 r. poz. 977 ze zm.). W załącznikach dotyczących pod- staw programowych kształcenia ogólnego dla szkół podsta- wowych oraz gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych stwier- dza się, że realizację celów edukacyjnych powinna wspomagać dobrze wyposażona biblioteka szkolna, dysponująca aktualnymi zbiorami, zarówno w postaci księgozbioru, jak i w postaci zaso- bów multimedialnych. Nauczyciele wszystkich przedmiotów po- winni odwoływać się do zasobów biblioteki szkolnej i współpra- cować z nauczycielami bibliotekarzami w celu wszechstronnego przygotowania uczniów do samokształcenia i świadomego wy- szukiwania, selekcjonowania i wykorzystywania informacji.
Jednym z istotnych, deklarowanych celów autorów pod- stawy programowej było przeciwdziałanie kryzysowi czytel- nictwa wśród uczniów. Dlatego przyjęto, że dobór lektur dla klas I–III szkoły podstawowej jest w gestii nauczyciela, który znając swoich uczniów, najlepiej orientuje się, które pozycje dzieci przeczytają z zainteresowaniem i będą chciały o nich rozmawiać. Jednocześnie zadaniem nauczyciela jest poszu- kiwanie nowych książek, które będą „przyciągać” uczniów do czytania. W komentarzu wprost stwierdzono, że nauczyciel, w porozumieniu z nauczycielem bibliotekarzem, powinien po- nadto uwzględniać nowości na rynku wydawniczym, co zosta- ło umożliwione przez brak spisu ograniczającego się do pozycji klasycznych
3.
Koncepcja zarysowana w podstawie programowej i ko- mentarzu do niej zakładała więc m.in. wyszukiwanie i zakup nowości wydawniczych do bibliotek szkolnych. W związku z tym dla realizacji celów dydaktycznych istotne stały się środ- ki przeznaczane na rozwój księgozbiorów. W wyniku reformy samorządowej państwo scedowało obowiązek prowadzenia szkół publicznych, których integralną częścią są biblioteki szkolne, na jednostki samorządu terytorialnych. O zakresie, sposobie i źródle finansowania zadań oświatowych przesą- dzają przepisy art. 5a ust. 3 ustawy o systemie oświaty, w myśl których środki niezbędne na realizację zadań oświatowych zagwarantowane są w dochodach jednostek samorządu tery- torialnego. Dochodami jednostek samorządu terytorialnego – zgodnie z art. 167 ust. 2 Konstytucji RP – są: dochody włas- ne, subwencje ogólne (w tym część oświatowa tej subwencji)
3
Por. Podstawa programowa z komentarzami, t. 2, Język polski w szkole podstawowej, gimnazjum i liceum, http://www.men.gov.pl/
images/ksztalcenie_kadra/podstawa/men_tom_2.pdf.
oraz dotacje celowe z budżetu państwa. W myśl art. 27 ustawy z dnia 13 listopada 2003 r. o dochodach jednostek samorzą- du terytorialnego (tekst jedn. Dz.U. z 2015 r. poz. 513 ze zm.) wielkość części oświatowej subwencji ogólnej wyznacza co- rocznie ustawa budżetowa, natomiast art. 28. określa sposób ustalenia subwencji oświatowej. Na szczeblu centralnym do- kładnie określany jest także algorytm podziału subwencji na poszczególne samorządy, jednak Ministerstwo Edukacji Na- rodowej nie może wpłynąć na decyzje samorządów dotyczą- cą zatwierdzania arkuszy organizacji placówek oświatowych oraz zmienić zasad naliczania subwencji dla poszczególnych szkół. Dyrektor szkoły opracowuje szczegółową organizację nauczania, wychowania i opieki w danym roku szkolnym, któ- rą określa w arkuszu organizacji szkoły. Arkusz ten podlega zatwierdzeniu przez organ prowadzący. O wymiarze zatrud- nienia nauczyciela bibliotekarza szkolnego decyduje więc organ prowadzący. Dodajmy, że pod koniec lat 90. XX. w zre- zygnowano z określania standardu w tym względzie. W 1999 r.
zostało uchylone Zarządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 4 czerwca 1997 r., gdzie zawarte były regulacje praw- ne w sprawie liczby uczniów, na których przysługuje etat na- uczyciela bibliotekarza. Z organizacyjnego punktu widzenia, biblioteka szkolna nie jest autonomiczną instytucją, stanowi agendę szkoły. Koszty utrzymania i wydatki biblioteki szkolnej są ujęte w ogólnym budżecie szkoły. Nie istnieją żadne akty prawne określające normy zatrudnienia nauczycieli bibliote- karzy i czas pracy bibliotek. Karta Nauczyciela określa tygo- dniowy wymiar pracy nauczyciela bibliotekarza zatrudnione- go na pełny etat na 30 godzin, ale nie precyzuje, ile etatów bibliotekarskich (lub ich części) ma przypadać na daną szkołę i od czego ma to zależeć. Decydują o tym – każdy na swój spo- sób – samorządy.
Stan prawny w zakresie ewidencji zbiorów bibliotek szkol- nych, w szczególności w zakresie kontroli zbiorów, jest niejas- ny. Chodzi przede wszystkim o jednoznaczne rozstrzygnięcie, czy inwentaryzacja może mieć formę tzw. skontrum, czyli ma opierać się na przepisach bibliotecznych określonych w rozpo- rządzeniu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 29 października 2008 r. w sprawie sposobu ewidencji mate- riałów bibliotecznych (Dz.U. nr 205, poz. 1283), czy też musi to być spis z natury przeprowadzony z uwzględnieniem wszyst- kich czynności wymienionych w ustawie z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości (Dz.U. 2013, poz. 330, ze zm.).
1.2. Funkcjonowanie prawa i spory interpretacyjne
Rozstrzygane przed sądami administracyjnymi spory doty- czące dopuszczalnych form zapewnienia uczniom dostępu do biblioteki szkolnej pokazują, że w praktyce interpretacja prze- pisów rozproszonych w regulacjach oświatowych i bibliotecz- nych nasuwa trudności niektórym przedstawicielom samorzą- dów i dyrektorom szkół. Obrazują to spory, jakie dla przykładu, miały miejsce po podpisaniu w 2011 r. przez dyrektora szkoły z dyrektorem lokalnego centrum kultury umowy dotyczącej prowadzenia szkolnej biblioteki w ośrodku kultury. Kurator Oświaty powołując się na przepisy art. 34 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 1 pkt 2 ustawy o systemie oświaty, nakazał re- zygnację z tego rozwiązania. Szkoła złożyła skargę kasacyjną
w wojewódzkim sądzie administracyjnym
4, który ją oddalił.
Sprawą zajął się Naczelny Sąd Administracyjny
5, którego wy- rok po dwóch latach sporów sądowych rozstrzygnął sprawę uznając przekazanie prowadzenia biblioteki szkolnej ośrodko- wi kultury za niedopuszczalne. Samorządowcy z decyzją Na- czelnego Sądu Administracyjnego już nie polemizowali, jed- nak trudno nie zgodzić się z opinią Związku Nauczycielstwa Polskiego, który zwracał uwagę, że to była dość oczywista sprawa i szkoda, że stracono aż dwa lata na jej wyjaśnienie.
Historia sporów sądowych pokazuje też słabość polskiego prawa, które jest jawnie łamane przy braku bardziej zdecydo- wanej reakcji administracji rządowej
6.
Przedstawiciele szkół i samorządów konsekwentnie odwo- ływali się od niekorzystnych, z ich punktu widzenia, decyzji administracji rządowej dotyczących zakazu łącznia biblioteki publicznej z biblioteką szkolną. W 2012 r. w wyroku oddala- jącym skargę kasacyjną Wojewódzki Sąd Administracyjny w Warszawie szczegółowo przytoczył argumentację dyrektora gimnazjum, który podpisał z domem kultury umowę o prze- kazaniu do prowadzenia biblioteki szkolnej działając jak się zdaje w poczuciu zgodności z prawem. Odwołujący się dyrek- tor wskazywał, m.in. że:
– oczywiście błędnym jest stanowisko organu, w którym stwierdza się, że faktycznym skutkiem dokonanej reor- ganizacji jest likwidacja biblioteki szkolnej prowadzonej w dotychczasowej formie jako pracownia szkoły. Organ nadzoru nie jest uprawniony do badania skutków czynno- ści, ponieważ zabrania mu tego art. 34 ust. 1 ustawy o sy- stemie oświaty pozwalający jedynie na badanie jej legal- ności, czyli zgodności działania szkoły z normą ustawową;
– wbrew stanowisku Kuratora Oświat, z treści art. 67 ust. 1 pkt 2 ustawy o systemie oświaty nie wynika przecież ko- nieczność prowadzenia biblioteki jako pracowni szkolnej, przepis ten określa jako zadanie statutowe tylko możli- wość korzystania przez ucznia z biblioteki, nie określając ani formy w jakiej to ma nastąpić, ani formy zatrudnienia pracownika biblioteki. Tym samym nie mieści się w nor- mie art. 34 ust. 1 ustawy o systemie oświaty podniesiony w uzasadnieniu zarzut obejścia prawa. Ustalenie to jest niepoparte jakąkolwiek argumentacją prawną;
– nie jest rzeczą organu nadzoru ingerencja w formę zatrud- nienia pracowników prowadzących bibliotekę szkolną, tzn. czy są to nauczyciele, czy pracownicy jednostki orga- nizacyjnej gminy;
– zmiana organizacyjna nie naruszyła również statutu szko- ły dopuszczającego zatrudnienie w bibliotece szkolnej pra- cownika jednostki organizacyjnej gminy;
– zaskarżona decyzja nie mieści się w zakresie nadzoru pedagogicznego, lecz wkracza w kompetencje organu prowadzącego szkołę, do którego należy, stosownie do art. 34a ust. 2 pkt 3 ustawy o systemie oświaty nadzór nad przestrzeganiem przepisów dotyczących organizacji pra-
4
Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie z dnia 29 czerwca 2012 r. II SA/Wa 745/12 http://orzeczenia.nsa.gov.
pl/doc/D86C94277A.
5
Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego w Warszawie z dnia 16 stycznia 2013 r. I OSK 2473/12 http://orzeczenia.nsa.gov.pl/doc/
E113636858.
6
Por. P. Burda, Ważny wyrok dla szkolnych bibliotekarzy!, http://
www.echodnia.eu/apps/pbcs.dll/article?AID=/20130129/EDUKA-
CJA/130128671.
cy szkoły. Tego typu rozstrzygnięcie, jako dotyczące orga- nizacji szkoły, mógłby więc wydać na podstawie art. 34a w związku z art. 5c ustawy o systemie oświaty wyłącznie Burmistrz C.;
– decyzja narusza prawo również w ten sposób, iż nakazuje podjęcie działania nie mieszczącego się w zakresie art. 67 ust. 1 pkt 2 ustawy o systemie oświaty, tj. prowadzenia bi- blioteki szkolnej przez szkołę, skoro przepis ten nakazuje tylko zapewnienie możliwości korzystania z biblioteki
7. Przytoczony powyżej tok rozumowania pokazuje, że lite- ralne rozumienie przepisów prawa oświatowego, z jednoczes- nym pominięciem przepisów o bibliotekach szkolnych zawar- tych w ustawie o bibliotekach, prowadzi do nieporozumień.
Z tego podejścia wynikało przeświadczenie, że sposób organi- zacji biblioteki szkolnej pozostaje całkowicie w gestii samorzą- dów. Dodajmy, że przenoszenie bibliotek szkolnych i łącznie ich z bibliotekami publicznymi było w ocenie części samorzą- dowców nie tylko działaniem zgodnym z prawem, ale też cał- kowicie racjonalnym i uzasadnionym, szczególnie finansowo.
Podejmujący tego rodzaju decyzję wójt gminy argumentował w mediach: utrzymywanie księgozbioru w tamtejszych placów- kach nie ma sensu, bo dzieci mogą korzystać z biblioteki publicz- nej, która ma swoje filie w każdej z tych miejscowości. (…) Nie stać nas na to, żeby na wsiach utrzymywać podwójnie biblioteki (…) Czas też zerwać z pewną fikcją i przyznać wprost, że szkolne księgozbiory są dla naszych dzieci bezwartościowe. W ostatnich latach mało który uczeń z nich korzystał, bo przestarzałe i pożół- kłe książki w ogóle do tego nie zachęcały. Dzieci wolą dziś czytać lektury na ładnym, kredowym papierze z dodatkowymi przypisa- mi i opracowaniem. A szkół nie stać na to, żeby wzbogacić księ- gozbiór o takie publikacje
8.
Przedmiotem nieporozumień są także przepisy dotyczące obowiązków nauczycieli bibliotekarzy w zakresie ewidencji zbiorów. Chodzi przede wszystkim o jednoznaczne rozstrzyg- nięcie, czy inwentaryzacja może mieć formę tzw. skontrum, czyli opierać się na przepisach bibliotecznych określonych w rozporządzeniu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 29 października 2008 r. w sprawie sposobu ewidencji materiałów bibliotecznych
9, czy też musi to być to spis z natu- ry przeprowadzony z uwzględnieniem wszystkich czynności wymienionych w ustawie z dnia 29 września 1994 r. o rachun- kowości
10. Komentując orzeczenia RIO, w których dyrektor szkoły był oskarżony o przekroczenie dyscypliny finansów publicznych, w sytuacji, gdy korzystał z przepisów rozporzą- dzenia w sprawie sposobu ewidencji materiałów bibliotecz-
7
Por. Wyrok WSA w Warszawie z 26 września 2012 r. sygnatura:
II SA/Wa 746/12. http://orzeczenia.nsa.gov.pl/doc/D565DDB3DB.
8
Por. R. Dimitrow, Zamykają szkolne biblioteki. Powód: oszczędno- ści, Nowa Trybuna Opolska 19.08 2012 r., http://wiadomosci.onet.pl/
opole/zamykaja-szkolne-biblioteki-powod-oszczednosci/7njv1.
9
Por. A. Iwicka-Okońska, Ewidencjonowanie podręczników w bi- bliotece szkolnej – poradnik, Ośrodek Rozwoju Edukacji; A. Iwicka- -Okońska, Podręczniki szkolne, Ośrodek Rozwoju Edukacji, http://
www.ore.edu.pl/index.php?option=com_phocadownload&view=cat egory&id=239:spotkania-pt.-wspomaganie-pracy-szk-we-wsppracy- -z-bibliotekami-szkolnymi-.-falenty-8-wrzenia-2014-r.&Itemid=1017.
10
„Biuletyn orzecznictwa w sprawach o naruszenie dyscypliny finansów publicznych” 2013, nr 2, Główna Komisja Orzekająca w Spra- wach o Naruszenie Dyscypliny Finansów Publicznych, http://www.
mf.gov.pl/documents/764034/1002135/Biuletyn_2_2013.pdf.
nych, B. Rudnicka trafnie stwierdza: Nie sposób nie zauważyć, jak bardzo traci się cel i sens prowadzenia rachunkowości, w tym przeprowadzania inwentaryzacji, a jakie znaczenie ma zbędny formalizm i nieraz, nadinterpretacja przepisów. Celem inwen- taryzacji szkolnych zbiorów bibliotecznych jest stwierdzenie rzeczywistego stanu zbiorów, a następnie w wyniku rozliczenia inwentaryzacji i ujęcia różnic inwentaryzacyjnych w księgach rachunkowych – doprowadzenie stanu księgowego do stanu rzeczywistego. Skontrum pozwala na osiągnięcie tego celu
11. Wobec niejasnych przepisów konieczne jest ich doprecyzo- wanie o co proszą – do tej pory bezskutecznie – bibliotekarze szkolni
12.
1.3. Inicjatywy legislacyjne
Analizy inicjatyw legislacyjnych dotyczących bibliotek szkolnych, rozpatrywanych w ostatnich latach, pokazują na dwa kierunki proponowanych zmian:
• propozycje bardziej jednoznacznego sformułowania art. 67 ustawy o systemie oświaty – tak by w ramach prawa oświatowego była jasność dotycząca obowiązku tworzenia w szkole biblioteki szkolnej
13. Ostatecznie do zmiany artykułu 67 nie doszło, gdyż uznano, że w isto- cie będzie to swego rodzaju „nadregulacja”, wprowa- dzanie dodatkowego przepisu, który nie zmienia stanu prawnego;
• samorządy dążyły do „uelastycznienia” przepisów tak, by pozostawiały im dużą swobodę w zakresie organiza- cji bibliotek szkolnych.
Zmiany liberalizujące przepisy o organizacji bibliotek pro- ponowano w ostatnich latach kilkakrotnie i zyskiwały one swoich rzeczników nie tylko wśród samorządowców, ale tak- że w Rządzie i w Sejmie. W 2009 r. Związek Gmin Wiejskich – chciał skorzystać z formuły działania Komisji Nadzwyczajnej
„Przyjazne Państwo” do spraw związanych z ograniczaniem biurokracji apelującej do obywateli o wskazywanie potrzeb- nych działań. Rozważano przygotowanie komisyjnego projek- tu ustawy i toczyła się dyskusja
14. Ostatecznie zrezygnowano na posiedzeniu komisji sejmowej z przygotowania projektu głównie jako inicjatywy niezgodnej z polityką oświatową, wymagającej głębszych zmian prawa oraz niezgodnej ze stan- dardami określonymi w dokumentach międzynarodowych organizacji bibliotekarskich.
Samorządowcy do sprawy wrócili po kilku latach, inspiru- jąc przedstawicieli administracji rządowej. Na początku 2013 r.
Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji przygotowało założe- nia do ustawy o poprawie warunków świadczenia usług przez jednostki samorządu terytorialnego (jst), której celem była po-
11
B. Rudnicka, Inwentaryzacja zbiorów biblioteki szkolnej, „Finanse Publiczne”, listopad 2014 r.
12
Notatka ze spotkania z dnia 15 maja 2014 r., http://e-peda- gogiczna.edu.pl/index.php?akcja=art_zobacz&art_id=340&id_
news=1838.
13
Poselski projekt ustawy o zmianie ustawy o systemie oświaty (druk nr 3209/VI kad.); Poselski projekt ustawy o zmianie ustawy o sy- stemie oświaty oraz ustawy o bibliotekach (druk 1658/VII kad.).
14
Posiedzenia Komisji Sejmowej „Przyjazne Państwo” z 9 września 2009 r. – sprawa zmian ustawy o bibliotekach, http://orka.sejm.gov.
pl/Biuletyn.nsf.
prawa warunków świadczenia przez JST usług na rzecz miesz- kańców. Podkreślano, że często prawo wymaga, by określone usługi samorządowe świadczone były w konkretnych formach organizacyjnych, a w wielu przypadkach obowiązujące roz- wiązania są nieracjonalne z punktu widzenia specyfiki usług.
Zakładano wprowadzanie zmian w zakresie usług bibliotecz- nych, w tym możliwość łączenia bibliotek publicznych prowa- dzonych przez dwie gminy oraz wykonywania zadań bibliote- ki szkolnej przez bibliotekę publiczną
15. W trakcie konsultacji założeń projektu Ministerstwo Edukacji Narodowej zapropo- nowało stworzenie możliwości wykonywania zadań biblioteki publicznej przez bibliotekę szkolną, o ile nie powodowałoby to pogorszenia warunków realizacji przez bibliotekę szkolną jej zadań dydaktyczno-wychowawczych, a także pogorszenia warunków bezpieczeństwa uczniów. Propozycja Minister- stwa Edukacji Narodowej zakładała także, że zgodnie z art. 67 ust. 1 ustawy o systemie oświaty w szkole będzie funkcjono- wała biblioteka szkolna spełniająca zadania statutowe szkoły i umożliwiająca uczniom korzystanie z jej zbiorów na terenie szkoły. Możliwe byłoby także podjęcie przez samorząd decyzji o rozszerzeniu działalności biblioteki szkolnej o funkcje biblio- teki publicznej, co pozwoliłoby na korzystanie z jej usług całej lokalnej społeczności. Podkreślano, że ma to szczególne zna- czenie na terenach wiejskich i małych miast
16.
Założenia projektu były przedmiotem krytyki nauczyciel- skich związków zawodowych, które uznały nawet, że Minister- stwo Administracji i Cyfryzacji nie kryło, że zasadniczym celem zmian była zmiana statusu zawodowego osób zatrudnionych w bibliotekach szkołach i rezygnacja z pracy nauczycieli bi- bliotekarzy
17, Rzecznika Praw Dziecka
18oraz stowarzyszeń bibliotekarzy. Zorganizowano protesty bibliotekarzy w tym akcję internetową „Stop likwidacji bibliotek”
19, dzięki której minister administracji i cyfryzacji odstąpił od pomysłu łącze- nia bibliotek szkolnych i publicznych. Jednocześnie w trakcie uzgodnień i dyskusji (także z uwzględnieniem udziału środo- wisk bibliotekarskich) uznano, iż najważniejsze w chwili obec- nej pozostaje wypracowanie modelu współpracy bibliotek publicznych i bibliotek szkolnych. W tym też celu ustalono, że zapis o bibliotekach szkolnych zostanie usunięty z założeń
15
Projekt z 16 stycznia 2013 r. – Projekt założeń ustawy o poprawie warunków świadczenia usług przez jednostki samorządu terytorial- nego, https://legislacja.rcl.gov.pl/docs//1/101294/101295/101296/
dokument62242.pdf.
16
Odpowiedź podsekretarza stanu w Ministerstwie Edukacji Narodowej na interpelację nr 15254 w sprawie likwidacji biblio- tek szkolnych, http://www.sejm.gov.pl/sejm7.nsf/InterpelacjaTresc.
xsp?key=1BB5909B; Odpowiedź podsekretarza stanu w Minister- stwie Edukacji Narodowej – z upoważnienia ministra – na interpe- lację nr 17261 w sprawie utrzymania obecnego statusu bibliotek szkolnych i nauczycieli bibliotekarzy w szkołach i placówkach wy- chowawczych, http://www.sejm.gov.pl/sejm7.nsf/InterpelacjaTresc.
xsp?key=52CBD461.
17
Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji w sprawie bibliotek: je- dynym celem nowelizacji jest zmiana statusu prawnego nauczycieli bibliotek szkolnych, http://www.znp.edu.pl/element/1563/Minister- stwo_Administracji_i_Cyfryzacji_w_sprawie_bibliotek_jedynym_ce- lem_nowelizacji_jest_zmiana_statusu_prawnego_nauczycieli_bi- bliotek_szkolnych.
18
Por. List Rzecznika Praw Dziecka do ministra administracji i cy- fryzacji, http://brpd.gov.pl/sites/default/files/rpd_stare/wystapienia/
wyst_2013_02_15_maic.pdf.
19
http://stoplikwidacjibibliotek.pl/index.php.
do ustawy o poprawie warunków świadczenia usług przez jednostki samorządu terytorialnego, aby najpierw w praktyce sprawdzić, jak na terenie samorządu mogą ze sobą współpra- cować biblioteki publiczne i biblioteki szkolne
20. Na spotkaniu z przedstawicielami środowisk związanych z bibliotekami szkolnymi, zorganizowanym pod egidą Ministerstwa Admi- nistracji i Cyfryzacji uznano ostatecznie, że jedynym słusznym rozwiązaniem jest współpraca bibliotek szkolnych i publicz- nych, przy zachowaniu ich odrębności. Minister administracji i cyfryzacji zaproponował opracowanie modelu współpracy obu rodzajów bibliotek, z zachowaniem ich głównych zadań i składu osób, które tam pracują. Nowe propozycje współpra- cy biblioteki szkolnej z innymi podmiotami powinny zawierać rozwiązania określające, w jaki sposób biblioteki funkcjonują- ce w środowisku lokalnym mogłyby stać się bardziej dostępne dla wszystkich chętnych
21.
Omawiając inicjatywy samorządów dotyczące zmian pra- wa oświatowego warto wspomnieć, że część z nich była zwią- zana z nagłaśnianą „polityką faktów dokonanych” stosowaną przez samorządy
22. Tym samym, odrębnym problemem jest nieprzestrzeganie prawa przez samorządy oraz reakcja innych władz publicznych na te działania. Ustosunkowując się – w od- powiedzi na interpelację poselską – do działań samorządów przekazujących prowadzenie bibliotek szkolnych bibliotekom publicznym i ich dążenia do niezgodnego z prawem łącze- nia bibliotek szkolnych z innymi podmiotami prowadzącymi przez samorządy, minister do spraw administracji podkreślał, iż ustawodawca nie umocował ministra właściwego do spraw administracji publicznej jako organu nadzoru nad działalnością samorządu gminnego. Zgodnie z art. 86 ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz. U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1591, ze zm.) organami nadzoru są prezes Rady Ministrów i wojewoda, a w zakresie spraw finansowych – regionalna izba obrachunko- wa. Są to zatem jedyne i wyłącznie uprawnione podmioty do do- konywania oceny legalności działania samorządu gminnego
23.
Choć zaniechano wprowadzania zmian proponowanych w założeniach projektu przygotowanego przez ministerstwo do spraw administracji, to jak się zdaje nie podjęto prac nad całościowym podejściem do wsparcia bibliotek szkolnych.
Przeciwnie – zgłoszono nowe, szczegółowe propozycje le- gislacyjne, niepokojące bibliotekarzy szkolnych. W sierpniu 2015 r. Ministerstwo Edukacji Narodowej skierowało do kon- sultacji projekt rozporządzenia w sprawie zasad działania
20
Odpowiedź podsekretarza stanu w Ministerstwie Administra- cji i Cyfryzacji na interpelację nr 15340 w sprawie niejasności wyni- kających z planowanego łączenia bibliotek, http://www.sejm.gov.pl/
sejm7.nsf/InterpelacjaTresc.xsp?key=6DABCDDD.
21
Odpowiedź podsekretarza stanu w Ministerstwie Edukacji Na- rodowej – z upoważnienia ministra – na interpelację nr 17261 w spra- wie utrzymania obecnego statusu bibliotek szkolnych i nauczycieli bibliotekarzy w szkołach i placówkach wychowawczych, http://www.
sejm.gov.pl/sejm7.nsf/InterpelacjaTresc.xsp?key=52CBD461.
22
J. Suchecka, Koniec szkolnych bibliotek w Poznaniu? Może będą publiczne, „Gazeta Wyborcza” z 17 listopada 2012 r., http://wyborcza.
pl/1,126565,12873887,Koniec_szkolnych_bibliotek_w_Poznaniu__
Moze_beda_publiczne.html.
23
Odpowiedź podsekretarza stanu w Ministerstwie Spraw We- wnętrznych i Administracji – z upoważnienia prezesa Rady Ministrów – na interpelację nr 9679 w sprawie łamania przepisów ustawy o bi- bliotekach przez władze samorządowe na przykładzie Jarocina i Wroc- ławia, Warszawa, 15 czerwca 2009 r., http://orka2.sejm.gov.pl/IZ6.nsf/
main/780B9502.
bibliotek pedagogicznych. W myśl jego uzasadnienia nowe- lizacja polega na dostosowaniu zakresu zadań bibliotek pe- dagogicznych obejmujących organizowanie i prowadzenie wspomagania szkół, placówek i bibliotek szkolnych do spe- cyfiki pracy bibliotek pedagogicznych. Proponuje się, aby od dnia 1 stycznia 2016 r., do zadań bibliotek pedagogicznych należało organizowanie i prowadzenie wspomagania szkół i placówek wyłącznie w wykorzystaniu technologii informa- cyjno-komunikacyjnej oraz organizowanie i prowadzenie wspomagania bibliotek szkolnych wyłącznie w zakresie orga- nizacji i zarządzania biblioteką szkolną.
Projekt ten w ocenie Towarzystwa Nauczycieli Biblioteka- rzy Szkół Polskich jest szkodliwy, ponieważ odbiera bibliote- kom pedagogicznym ważne – z punktu widzenie poprawy sytuacji bibliotek szkolnych – zadania, co siłą rzeczy będzie wiązać się z ograniczeniem ich finansowania i jak to określili nauczyciele pełzającą degradacją. Zadania, z których planuje się zrezygnować, to organizowanie i prowadzenie wspomaga- nia szkół i placówek w realizacji zadań dydaktycznych, wycho- wawczych i opiekuńczych. Zdaniem nauczycieli bibliotekarzy tym samym: pożegnamy się z wizją biblioteki pedagogicznej jako jedynej placówki, która mogłaby dawać merytoryczne wsparcie rozproszonym (z reguły nawet bez pełnoetatowej obsa- dy), pozostawionym samym sobie bibliotekom szkolnym. W do- bie tendencji do integracji bibliotek, a przede wszystkim w obli- czu deklarowanej przez wszystkie urzędy chęci przeciwstawienia się zapaści czytelniczej w Polsce, rezygnacja z tego potencjału bibliotek pedagogicznych musi budzić zdziwienie. To prawda, że z wykorzystaniem tego potencjału różnie bywa, ale w takim razie tym bardziej powinno się wzmocnić zadania i wymagania, a nie je likwidować
24.
Reasumując, można uznać, że w Polsce nie wypracowano do tej pory klarownego trwałego, zrozumiałego dla wszyst- kich zainteresowanych stron, w tym samorządów i nauczycieli modelu wspierania rozwoju bibliotek szkolnych oraz ich rela- cji i współdziałania z innymi podmiotami.
2. Kondycja bibliotek
szkolnych w świetle danych statystycznych i badań
W toku prac nad strukturalno-programową reformą syste- mu oświatowego prowadzoną w 1999 r. dyskutowano o mo- delu biblioteki szkolnej. Podjęto wówczas próby określenia nowoczesnego modelu biblioteki szkolnej i zasad jej funkcjo- nowania w różnych typach szkół, a także standardu zatrud- nienia nauczyciela bibliotekarza szkolnego, współpracy mię- dzy bibliotekami szkolnymi, pedagogicznymi i publicznymi.
Wskazano też, że kondycja bibliotek szkolnych zależy od wielu czynników, począwszy od nakładów finansowych po kształt programów nauczania i wychowawczych oraz indywidualiza- cję pracy z uczniami z wykorzystaniem biblioteki. W szczegól- ności jako przesłanki efektywności pracy biblioteki szkolnej wymieniano m. in: odpowiedni lokal, warsztat informacyjno- -bibliograficzny, budżet w tym na środki na zakup nowości,
24
Pełzająca degradacja bibliotek pedagogicznych, http://www.
bibliotekawszkole.pl/news.php?id=451 Stanowisko TNBSP na temat projektu nowelizacji rozporządzenia w sprawie bibliotek pedagogicz- nych; http://www.bibliotekawszkole.pl/news.php?id=452.
czas udostępniania i różnorodne formy pracy. Kompleksowa analiza kondycji bibliotek szkolnych powinna uwzględniać dane dotyczące wszystkich tych kwestii. Jednak przygotowu- jący reformę stwierdzali, że w ostatnich latach nie zbierano da- nych statystycznych dotyczących bibliotek szkolnych
25.
Także obecnie statystyki są niepełne. Raport Biblioteki Na- rodowej 2012
26przedstawia najaktualniejsze dostępne dane dotyczące bibliotek szkolnych. Autorzy raportu Biblioteki Na- rodowej zwracają uwagę, że zarówno dane jakie są do dyspo- zycji, jak zaplanowany w tzw. Nowym SIO nieco rozszerzony katalog danych (będzie od 2015 r.) nie są wystarczające do przygotowania pełnego opisu sytuacji. Nowy zakres infor- macji dotyczących bibliotek szkolnych będzie w szerszym zakresie niż obecnie dotyczyć: stanu księgozbioru; liczby ko- rzystających z biblioteki szkolnej użytkowników w niej zare- jestrowanych. Autorki zwracają szczególną uwagę na to, że pominięto dane o: skali wypożyczeń, zakupie nowości (darowi- znach), godzinach pracy bibliotek, liczbie miejsc w czytelniach, liczbie ubytkowanych książek, formach pracy nie ułatwi pełnej i systematycznej obserwacji bibliotek szkolnych. Oznacza to konieczność poszukiwania innych (niż poprzez SIO) dróg pozy- skiwania istniejących już w statystykach szkolnych danych na temat bibliotek szkolnych. Może to być ankieta przeprowadzana drogą internetową za zgodą MEN i przy zaangażowaniu kurato- riów oświaty w ustalonej cezurze (np. co 3 lata). Zainicjowanie takiej procedury badawczej pozwoliłoby na otrzymanie porów- nawczych danych o stanie bibliotek szkolnych, a tym samym byłoby podstawą do podejmowania ważnych decyzji o koniecz- nych programach wspierających ich funkcjonowanie
27.
Raport wywołał zaniepokojenie m.in. Rzecznika Praw Dziecka, bowiem pokazał, że nieprzestrzegane jest prawo i w systemie edukacyjnym funkcjonują szkoły bez bibliotek, dostępność bibliotek szkolnych nie jest pełna, przy czym brak biblioteki lub dostępu do biblioteki szkolnej w szkołach dla dzieci i młodzieży, to zjawisko, które w nierównomiernym na- sileniu dotyczy różnych typów szkół
28. Okazało się, że w Polsce znaczna grupa dzieci (por tab.2), nie ma prawnie gwarantowa- nej możliwości korzystania z bibliotek. Ministerstwo Edukacji Narodowej odpowiadając na list Rzecznika Praw Dziecka w za- sadzie nie odniosło się do faktu łamania prawa i ewentualnych inicjatyw mogących temu przeciwdziałać
29.
Badanie pokazało, że w 2050 szkołach dla dzieci i młodzie- ży brak biblioteki szkolnej i dostępu do biblioteki szkolnej (7,3% ogółu szkół) i stan ten dotyczył 153 325 uczniów (3,3%
ogółu uczniów). Przy czym, jeśli analizujemy sytuację placó- wek bez dostępu do biblioteki uwzględniając organy prowa- dzące szkół, to okazuje się, że z ustawowego obowiązku dość powszechnie wywiązywały się organy administracji rządowej (98,4%) i jednostki samorządu terytorialnego (96,5%). Prob-
25
Ministerstwo Edukacji Narodowej o bibliotekach, „Biblioteczka Reformy”, sierpień 2000.
26
B. Budyńska, M. Jezierska, G. Lewandowicz-Nosal, G. Walczew- ska-Klimczak, Raport Biblioteki w 2012 r., http://bibliotekawszkole.edu.
pl/biblioteki2012.pdf.
27
Ibidem.
28
Rzecznik Praw Dziecka pyta MEN o szkolne biblioteki, http://www.
portalsamorzadowy.pl/edukacja/rzecznik-praw-dziecka-pyta-men-o- -szkolne-biblioteki,65594.html.
29
Odpowiedź Ministra Edukacji Narodowej na pismo Rzecznika
Praw Dziecka z dnia 22 grudnia 2014 r., http://brpd.gov.pl/sites/de-
fault/files/wyst_2014_11_28_men_odp_01.pdf.
Tabela 1. Liczba i odsetek szkół: z biblioteką, z dostępem do bibliotek oraz bez bibliotek i dostępu do bibliotek w ramach jednostki złożonej w szkołach: dla dzieci i młodzieży, dla dorosłych, artystycznych
Szkoły wg kategorii uczniów
Liczba szkół ogółem
Szkoły posiadające biblioteki i dostęp do biblioteki
Szkoły nieposiadające bibliotek ani dostępu
do bibliotek Ogółem
Liczba bibliotek szkolnych (tzn. szkoły posiadające
bibliotekę)
wyłącznie z dostępem do bibliotek
liczba % liczba % liczba %
ogółem* 34 270 28 338 20 363 59,4 7 975 23,3 5 932 17,3
Szkoły dla dzieci i młodzieży 28 107 26 057 19 713 70,1 6 344 22,6 2 050 7,3
Szkoły dla dorosłych 6 042 2 175 594 9,8 1 581 26,2 3 867 64,0
Ogólnokształcące szkoły
artystyczne 121 106 56 46,3 50 41,3 15 12,4
Źródło: B. Budyńska, M. Jezierska, G. Lewandowicz-Nosal, G. Walczewska-Klimczak, Raport Biblioteki w 2012 r., http://bibliotekawszkole.edu.pl/
biblioteki2012.pdf.
* bez szkół przy podmiotach leczniczych
Tabela 2. Liczba i odsetek uczniów w szkołach: z biblioteką, z dostępem do bibliotek oraz bez bibliotek i dostępu do biblio- tek w ramach jednostki złożonej w szkołach: dla dzieci i młodzieży, dla dorosłych, artystycznych
Szkoły wg kategorii uczniów
Liczba uczniów
ogółem
Uczniowie w szkołach posiadających biblioteki
i dostęp do biblioteki Uczniowie w szkołach nieposiadających bibliotek ani dostępu do
bibliotek Ogółem
W tym Uczniowie w szko- łach z bibliotekami, tzn.
w szkołach posiadają- cych bibliotekę
W tym Uczniowie w szko- łach wyłącznie z dostę-
pem do bibliotek
liczba % liczba % liczba %
ogółem* 5255841 4689182 3981606 75,7 707576 13,5 566659 10,8
Szkoły dla dzieci i młodzieży 4681003 4527678 3912959 83,6 614719 13,1 153325 3,3
Szkoły dla dorosłych 562072 149205 61127 10,8 88078 15,7 412867 73,5
Ogólnokształcące szkoły
artystyczne 12766 12299 7520 58,9 4779 37,4 467 3,7
Jak pod tabelą 1.
* bez szkół przy podmiotach leczniczych.
Tabela 3. Szkoły bez biblioteki i dostępu do dostępu do biblioteki według typów szkół dla dzieci i młodzieży i wielkości
miejscowości (w %)
Typ szkoły Miasto do 5 tys.
mieszkańców Miasto powyżej 5 tys.
mieszkańców Wieś Ogółem
szkół uczniów szkół uczniów szkół uczniów szkół uczniów
Podstawowe 3,4 1,7 6,6 1,8 4,6 4,0 5,2 2,7
Gimnazja 6,8 4,5 11,3 3,8 8,6 6,7 9,8 4,6
Licea ogólnokształcące 6,3 2,8 9,7 2,1 3,1 3,4 8,9 2,1
Zasadnicze zawodowe 8,0 9,4 5,9 3,3 10,0 10,4 6,6 4,0
Specjalne przysposabiające
do pracy 6,7 6,3 10,6 8.0 25,8 22,6 13,7 10,1
Jak pod tabelą 1.
lem dotyczył jednak 851 szkół obydwu wymienionych orga- nizatorów i 87 731 uczących się w nich uczniów. Natomiast inne organy prowadzące miały o wiele więcej do nadrobienia, bowiem np. tylko 71,2% szkół prowadzonych przez organiza- cje i stowarzyszenia i tylko 75% ich uczniów miało dostęp do biblioteki.
Jeśli chcemy analizować problem braku dostępu do bi- blioteki szkolnej uwzględniając wielkość miejscowości oraz poziom kształcenia to okaże się, że relatywnie największy problem występuje w gimnazjach w miastach powyżej 5 tys.
mieszkańców.
Raport pokazał, że sytuacja bibliotek szkolnych jest zróżni- cowana ze względu na:
• dostęp uczniów szkół różnego typu do biblioteki szkol- nej – co dziesiąte gimnazjum i co ósme liceum nie ma biblioteki szkolnej, ani dostępu do niej;
• warunki pracy bibliotek szkolnych na obszarach wiej- skich i w miastach – w zdecydowanie gorszej sytuacji są biblioteki w szkołach wiejskich,
• zasoby bibliotek szkolnych – w gorszej kondycji są bi- blioteki w szkołach podstawowych i gimnazjach;
• poziom komputeryzacji – gorzej wyposażone w kom-
putery są wiejskie biblioteki szkolne.
Osobną i niezbyt dobrze zdiagnozowaną kwestią jest jakość księgozbiorów, którą można rozpatrywać biorąc pod uwagę liczbę nowości w bibliotekach. Takimi danymi nie dysponuje- my i dlatego istnieje spór dotyczący jakości zasobów biblio- tek szkolnych, a szerzej spór dotyczący tego czy w oparciu o dane dostępne w SIO możemy w podejmować temat jako- ści zbiorów. Jest znamienne, że odpowiadając na interpelację poselską Ministerstwo Edukacji Narodowej utrzymywało, że na podstawie danych zawartych w systemie informacji oświatowej należy stwierdzić, że biblioteki szkolne dostosowują swoje zasoby do potrzeb realizacji nowej podstawy programowej. Porównując liczebność księgozbioru w szkołach i placówkach dla młodzieży w latach 2006–2012, nie znajdują uzasadnienia wątpliwości doty- czące problemów z utrzymaniem liczebności księgozbiorów w bi- bliotekach szkolnych. Od roku szkolnego 2006/2007 do 2012/2013 liczba książek w szkołach i placówkach dla młodzieży na terenie kraju wzrosła ze 110 267 690 do liczby 150 767 28
30. Chociaż zbiory bibliotek szkolnych w skali całego kraju wykazują w swoich sta- tystykach systematyczny wzrost, to należy ostrożnie szacować jakość księgozbiorów, którymi dysponują biblioteki w polskich szkołach. Sami nauczyciele bibliotekarze podkreślają, że wielki księgozbiór często jest wynikiem braku przeprowadzania syste- matycznej selekcji, co jest to podyktowane względami pragma- tycznymi. Organizatorzy szkół w poszukiwaniu kryteriów decy- dujących o wymiarze zatrudnienia nauczyciela bibliotekarza często wskazują na wielkość księgozbioru. W tej sytuacji zarów- no dyrektorzy szkół, jak i sami nauczyciele bibliotekarze, nie są zainteresowani zredukowaniem księgozbiorów. Ze względu na niskie kwoty przeznaczane na zakup nowości (których nie wy- kazuje się w statystyce SIO, ale o których alarmują bibliotekarze szkolni), wycofanych książek nie ma czym zastąpić. Przez prak- tyków formułowane są krytyczne opinie, że dane z SIO nie poka- zują, że nasze księgozbiory są przestarzałe, i przede wszystkim nie uwzględniają informacji, ile książek zakupiono z budżetów szkół, a ile pochodzi z darowizn. Tymczasem rzeczywistość bardzo wie- lu bibliotek szkolnych wygląda tak, że nie otrzymują one żadnych środków na zakupy od dyrektorów szkół albo dostają niewielkie sumy (100–200 zł). Bibliotekarze szukają więc sponsorów, organi- zują kiermasze na rzecz bibliotek, często dokładają z własnej kie- szeni, byle tylko w bibliotekach były nowości, które mogą zainte- resować współczesne dzieci i młodzież. W mojej bibliotece w roku 2013 z budżetu szkoły otrzymałam na zakupy 180 zł, a zdobyłam darowizny na ponad 6000 zł. Podobna sytuacja ma miejsce w wie- lu bibliotekach szkolnych
31. W praktyce, by powiększać i moder- nizować biblioteki, cześć bibliotekarzy szkolnych korzysta nie tylko z puli środków przeznaczonych na zakupy przez dyrektora szkoły, ale również pozyskuje środki z konkursów grantowych ogłaszanych przez fundacje, współpracuje z wydawnictwami i hurtowniami sprzedającymi książki, przyjmuje dary
32.
30
Odpowiedź podsekretarza stanu w Ministerstwie Edukacji Na- rodowej na interpelację nr 12358 w sprawie funkcjonowania szkol- nych bibliotek z 28 grudnia 2012 r.
31
Por. A. Diduszko-Zyglewska, rozmowa z M. Rowińską, nauczy- cielką bibliotekarką w szkole podstawowej nr 4 w Augustowie, „Biblio- teki szkolne traktowane są jak balast”, http://www.krytykapolityczna.
pl/artykuly/czytaj-dalej/20140204/biblioteki-szkolne-traktowane-sa- -jak-balast.
32
W.M. Skoczylas, Książki leżą na ulicy…, czyli jak zdobyć fundusze dla biblioteki szkolnej, http://www.instytutraabe.pl/art/149/ksiazki_
leza_na_ulicy_czyli_jak_zdobyc_fundusze_dla_biblioteki_szkolnej.
html#.VMdKti7sYzw.
Dostępność zbiorów biblioteki szkolne zależy też od wy- miaru zatrudnienia bibliotekarza, ze względu na brak ogól- nych standardów zatrudnienia samorządy ustalają różne zasa- dy – na jeden etat bibliotekarza może przypadać 300 uczniów lub 600. W małych szkołach, liczących 100 uczniów i mniej, bibliotekarz jest zatrudniany na 1⁄3 albo 1⁄6 etatu, czyli biblio- teka czynna jest odpowiednio 10 lub 5 godzin w tygodniu
33. Niektóre samorządy próbują zaoszczędzić na bibliotekach szkolnych wprowadzając całkowicie fasadowe rozwiązania.
Na przykład w Jarocinie zatrudniono szkolnego bibliotekarza, ale tylko na 1⁄30 etatu. Resztę czasu pracuje on jako pracownik biblioteki publicznej
34. Ministerstwo Edukacji Narodowej ma świadomość, że polityka oświatowa niektórych samorządów może budzić zasadnicze wątpliwości i zagadnienie wymaga dyskusji prowadzonej na forum Komisji Wspólnej Rządu i Sa- morządu Terytorialnego. Minister Edukacji Narodowej stwier- dziła niedawno, że dyrektorzy tną etaty nauczycieli-bibliote- karzy, bo organy prowadzące tną. Trzeba się z samorządami spotkać i solidnie porozmawiać o finansowaniu edukacji. Zasady funkcjonowania bibliotek szkolnych mają być jedną z omawia- nych kwestii (…) resort edukacji ma wpływ na to, że w ustawie o systemie oświaty jest zapis, że w szkole powinna funkcjonować biblioteka szkolna, ale nie na to, czy w szkole jest zatrudniony bi- bliotekarz na cały etat, czy tylko na jedną godzinę w tygodniu
35.
3. Funkcjonowanie bibliotek publiczno-szkolnych oraz współpraca bibliotek
W polskim szkolnictwie od lat funkcjonują biblioteki szkol- no-publiczne, powołane kilkadziesiąt lat temu w drodze eks- perymentu. Ich kondycja może być szczególnie interesująca w związku z systematycznie podnoszoną ideą łącznia biblio- tek szkolnych i publicznych. Instytut Książki i Czytelnictwa Biblioteki Narodowej cyklicznie, począwszy od lat 70. XX w., podejmował badania dotyczące funkcjonowania bibliotek szkolno-publicznych
36. Pierwsze tego typu placówki powstały pod koniec lat 60. XX w. w ówczesnym powiecie wałbrzyskim, kolejne kilka lat później, w olsztyńskim.
Pierwotnie zakładano, że powołanie bibliotek publiczno- -szkolnych spowoduje:
• ożywienie czytelnictwa na wsi (a więc z założenia nie była to akcja skierowana tylko do czytelników dziecię- cych),
• zaktywizuje księgozbiory szkolne, powodując ich więk- szą dostępność dla ogółu mieszkańców,
33
Por. A. Diduszko-Zyglewska rozmowa z M. Rowińską, op. cit.
34
Por. Ważny wyrok dla bibliotekarzy szkolnych, http://www.
echodnia.eu/apps/pbcs.dll/article?AID=/20130129/EDUKA- CJA/130128671
35
Por. Spotkajmy się. Szefowa MEN zapowiada rozmowy z samorzą- dami o finansach, Portal Samorządowy PAP, http://samorzad.pap.pl/
depesza/szablon.depesza/dep/145918.
36
G. Lewandowicz-Nosal, Organizacja i funkcjonowanie bibliotek publiczno-szkolnych w badaniach Instytutu Książki i Czytelnictwa Biblio- teki Narodowej, „Biuletyn EBIB” 2013, nr 7(143); Omówienie badania:
B. Białkowskiej z 1986 r. (50 bibliotek), A. Ruska i W. Przybyszewskiego z 1993 r. B, Budyńskiej z 1999 r. (402 placówki) oraz badania z 2012 r.
(80 bibliotek), http://open.ebib.pl/ojs/index.php/ebib/article/viewFi-
le/109/217.
• zapewni ciągłość obsługi czytelniczej młodzieży, aby ta, po ukończeniu ówczesnej ośmioklasowej szkoły pod- stawowej, nie pozostawała poza biblioteką, tylko mo- gła, przynajmniej teoretycznie dalej z niej korzystać, już jako z biblioteki publicznej.
Badania nie przyniosły jednoznacznej odpowiedzi na py- tanie, czy te placówki pozwoliły osiągnąć zamierzone cele, co więcej w ich toku mnożyły się kolejne pytania. Na początku lat 90. XX wieku badano jak sami bibliotekarze odnosili się do połączeń bibliotek publicznych z bibliotekami szkolnymi.
Okazało się, że respondenci z bibliotek gminnych nie kierowali się schematycznymi opiniami, tylko przy założeniu, że zostają spełnione pewne warunki (lepszy, obszerniejszy lokal, wykwalifi- kowany personel) – uznawali pożytki płynące z połączeń. Widzie- li jednak niechęć do utworzenia bibliotek publiczno-szkolnych ze strony nauczycieli zajmujących się placówkami szkolnymi płynącą z obawy przed utratą miejsca pracy bądź dodatkowe- go źródła dochodów (…) W kilku wypadkach połączenie filii biblioteki publicznej ze szkołami przyjęto z aprobatą, gdyż połą- czono niewielkie placówki, z małą liczbą czytelników dorosłych, borykające się z kłopotami lokalowymi. Przeniesienie do szkół uchroniło je przed likwidacją lub umożliwiło ponowne otwarcie.
Ale w jednym wypadku pojawił się konflikt między biblioteką a samorządem w chwili, gdy do szkół wcielono wszystkie sześć filii dużej biblioteki miejsko-gminnej a pracę w nowopowstałych placówkach otrzymali wyłącznie nauczyciele. W wypowiedziach respondentów dominował wątek miejsc pracy dla poszczegól- nych grup zawodowych. Nie ulega wątpliwości, że lokalnie bar- dzo ważnym uwarunkowaniem przekształceń bibliotek i ich łączenia jest zagwarantowanie miejsc pracy bibliotekarzom.
W podsumowaniu badania z 1999 r. B. Budyńska stwierdziła, że warunki funkcjonowania bibliotek publiczno-szkolnych na- leży ocenić negatywnie. Istnieje wyraźny konflikt dwóch typów bibliotek i zatrudnionych w nich osób. W wyniku sprzeczności dą- żeń strony nie wywiązują się z nałożonych na nie obowiązków
37. Dodajmy, że badania realizowane w 2008 r. – przez wspie- rającą biblioteki publiczne w mniejszych miejscowościach i na wsi w ramach programu Rozwoju Bibliotek Polsko-Amerykań- ską Fundację Wolności – wskazały, że pomiędzy gminnymi bibliotekami publicznymi i bibliotekami szkolnymi dochodzi czasami do konfliktów. Mają one w znacznym stopniu cha- rakter strukturalny: biblioteki te podlegają systemowo innym sektorom (edukacja i kultura), inne są podstawy prawne ich działania, inny jest status zawodowy ich pracowników. Nie ułatwia to współpracy mimo, iż na wsi i w małych miastach z punktu widzenia potrzeb mieszkańców takie podziały wy- dają się niezrozumiałe. Stanowi to również jedną z przyczyn prób łączenia bibliotek publicznych i szkolnych przez władze samorządowe
38.
Problem współpracy bibliotek szkolnych i publicznych nurtuje bibliotekarzy obu typów bibliotek od dawna, a sytu- acja w tej dziedzinie jest zróżnicowana, przy czym badacze zauważają, że niekorzystnie wygląda sytuacja na wsiach tzn.
tam, gdzie zbyt mała ilość uczniów nie pozwala na zatrudnienie
37
G. Lewandowicz-Nosal, Organizacja i funkcjonowanie bibliotek, op. cit.
38
Współpraca bibliotek publicznych i szkolnych na terenach wiej- skich – zarys problemów, http://www.bibliotekawszkole.pl/archi- wum/2009/11/Program_rozwoju_bibliotek_opis.pdf.
w bibliotece szkolnej nauczyciela na pełnym etacie. Opiekujący się biblioteką nauczyciel, obciążony zajęciami dydaktycznymi, jest w stanie jedynie udostępniać uczniom księgozbiór w czasie przerw. Na kontakty z biblioteką publiczną, mieszczącą się często w innej miejscowości, brak mu czasu
39.
W świetle powyższych obserwacji i badań widać, że pro- mując ideę współpracy bibliotek publicznych i szkolnych należy mieć świadomość istnienia w środowiskach wiejskich i w mniejszych miejscowościach przeszkód dla tego procesu.
Związane są one z kondycją obu podmiotów, czasem swoistą
„grą o sumie zerowej” o środki finansowe, faktem, że bibliote- ka szkolna, jako integralna część szkoły, nie jest w pełni samo- dzielnym podmiotem.
4. Biblioteki szkolne w świetle koncepcji i programów
rządowych
Szeroko zakrojona reforma strukturalno–programowa w polskim systemie edukacji wdrażana od 1999 r. zakładała wzrost roli biblioteki szkolnej w edukacji szkolnej m.in. w re- alizacji zaplanowanej ścieżki czytelniczo-medialnej, której koordynatorami mogliby być bibliotekarze szkolni. Podkre- ślano zarówno istotną rolę jak i specyfikę biblioteki szkolnej związaną z tym, że wspomaga ona realizację programów na- uczania i wychowania, edukację kulturalną i informacyjną ucz- niów oraz służy kształceniu ustawicznemu nauczycieli. W do- kumentach programowych pisano: Nowoczesna biblioteka powinna stać się pełnowartościowym centrum informacyjnym.
Jest to zadanie wymagające nie tylko środków finansowych, ale również zaangażowania środowiska bibliotekarzy oraz zaanga- żowania działaczy samorządowych
40. W przytoczonej powyżej publikacji – dodajmy, że przygotowanej przez przedstawicieli resortów edukacji i kultury oraz Towarzystwa Nauczycieli Bi- bliotek Szkół Polskich – bardzo akcentowana była rola współ- działania różnych instytucji, w tym rola współpracy bibliotek szkolnych i publicznych. Pisano, że współpracy między bibliote- kami szkolnymi i publicznymi jest koniecznością, bowiem nawyk korzystania ze zbiorów biblioteki publicznej tak jak ze zbiorów biblioteki szkolnej należy kształtować już od pierwszych klas szkoły podstawowej. Rozwój i wdrożenie powyższej koncepcji zależało m.in. od decyzji i finansów samorządów lokalnych będących zarówno jednostkami prowadzącymi szkoły, któ- rych integralną częścią jest biblioteka szkolna, jak i biblioteki publiczne. Z drugiej strony istotne wydają się programy edu- kacyjne szkół, postawy dyrektorów.
Osiem lat później w 2008 r. w ramach reform programo- wych – co do zasady przedstawianych jako kontynuacja refor- my rozpoczętej w 1999 r. – zrezygnowano z koncepcji ścieżek edukacyjnych, które jako oparte na interdyscyplinarnym po- dejściu i zasadzie współdziałania wielu nauczycieli okazały się, niestety, „nieprzystające” do polskiej szkoły. Jak podkreślano w komentarzu do nowej podstawy programowej; w praktyce ich realizacja nie przebiegała zgodnie z założeniami. Powie- rzenie tego zadania wszystkim nauczycielom zminimalizowa-
39
Por. B. Łaszewska-Radwańska, Współpraca bibliotek szkolnych i publicznych na tle bibliotek zagranicznych (głównie amerykańskich), http://www.oss.wroc.pl/biuletyn/ebib03/clasp.html.
40
Por. Ministerstwo Edukacji Narodowej o bibliotekach, op. cit.
ło ich odpowiedzialność. Nawet wyznaczenie koordynatora tych działań, co należało do obowiązków dyrektora szkoły, nie przyniosło oczekiwanych rezultatów. Tym samym – treści edukacji czytelniczej i medialnej włączono w zakres nauczania innych przedmiotów, głównie języka polskiego i zajęć kom- puterowych. Z punktu widzenia procesu umocnienia miejsca biblioteki szkolnej i roli bibliotekarza w procesie edukacyjnym zmiana była niekorzystna. Uznając, że decyzja wynikała z re- alistycznej diagnozy faktu, że kultura organizacyjna polskich szkół i postawy nauczycieli różnych przedmiotów nie sprzy- jają współdziałaniu, przekraczaniu ściśle przedmiotowego podejścia do nauczania, trudno nie zauważyć, że ograniczenia te utrudniać będę nieuchronne dążenie do unowocześnienia szkół. Wprowadzenie w 2009 r. nowej podstawy programowej kształcenia ogólnego było krytykowane przez środowisko osób przykładających szczególną wagę do edukacji informa- cyjnej i medialnej. Najwięcej kontrowersji budziło usunięcie z programu nauczania na wszystkich etapach kształcenia ście- żek edukacyjnych, w tym ścieżki edukacja czytelnicza i me- dialna oraz pominięcie roli bibliotek szkolnych i bibliotekarzy w procesie kształcenia młodzieży
41.
Choć w założeniach reforma strukturalno-programowa szkolnictwa mogła przyczynić się do rozwoju bibliotek szkol- nych i konsekwentnego zwiększenia ich roli w procesie dy- daktycznym, to tak się niestety nie stało. Przyczyny tego stanu rzeczy były zapewne złożone, nie dysponujemy badaniami dotyczącymi mechanizmów oporu wobec zmiany. Jednak wydaje się, że najogólniej mówiąc przyczyny te związane były kulturą organizacyjną polskich szkół, w której dominuje ściśle przedmiotowe podejście oraz deficyty koniecznej współpracy między nauczycielami.
Biblioteki szkolne w Narodowym Programie Rozwoju Czytelnictwa Narodowy Program Rozwoju Czytelnictwa na lata 2014–
2020 został przygotowywany przez Ministra Kultury i Dziedzi- ctwa Narodowego zgodnie z wytycznymi „Paktu dla kultury”
oraz „Strategii rozwoju kapitału społecznego 2020”. Zadania wyznaczone w programie miały być realizowane przez Biblio- tekę Narodową, Instytut Książki, Narodowe Centrum Kultury.
W programie przewidziano w m.in.: zakup nowości wydaw- niczych do bibliotek, szkolenia dla bibliotekarzy i księgarzy, rozwój infrastruktury bibliotek i podłączenie ich do Internetu, wspieranie Dyskusyjnych Klubów Książki. Ważnym elemen- tem programu – według deklaracji ministra kultury – miały być działania wzmacniające rolę biblioteki w środowisku lo- kalnym. Jednak w pierwszej wersji programu skoncentrowano się na wsparciu dla bibliotek publicznych pomijając biblioteki szkolne, co wywołało sporą dyskusję w środowisku bibliote- karskim
42. Zabiegi bibliotekarzy szkolnych o włączenie biblio- tek do Narodowego Programu Rozwoju Czytelnictwa spowo-
41
Por J. Jasiewicz, Edukacja informacyjna w podstawie pro- gramowej. Cyfrowa przyszłość. Edukacja medialna i informacyjna w Polsce– raport otwarcia, Fundacja Nowoczesna Polska, https://
nowoczesnapolska.org.pl/wp-content/uploads/2012/01/Cyfrowa- -Przysz%C5%82o%C5%9B%C4%87-aneks-15.pdf.
42
Stanowisko TNBSP w sprawie Narodowego Programu Rozwoju Czytelnictwa z 15 stycznia 2014 r., http://tnbsp.oeiizk.waw.pl/doku- menty/stanowisko_tnbsp_czytelnictwo.pdf.
dowały dyskusję medialną i krytykę, że Ministerstwo Kultury nie dostrzega, że biblioteki szkolne mogłyby odegrać kluczową rolę w programie, ponieważ dla wielu Polaków są one miejscem pierwszego i często jedynego kontaktu z książką
43.
Protesty środowiska bibliotekarzy szkolnych zapewne przyczyniły się do podjęcia decyzji o włączeniu bibliotek szkolnych do programów rządowych. Na początku 2015 r. mi- nistrowie kultury i edukacji podpisali porozumienie o współ- pracy resortów we wspieraniu bibliotek. W liście intencyj- nym podkreślono, że: Czytanie jako umiejętność rozumienia, wykorzystywania i refleksyjnego przetwarzania tekstów, w tym tekstów kultury, to jedna z najważniejszych umiejętności zdo- bywanych w procesie kształcenia. Zachowanie odpowiedniego poziomu czytelnictwa wśród dzieci i młodzieży jest warunkiem dalszego rozwoju cywilizacyjnego Polski, a także wzrostu kapi- tału społecznego Polaków. Dostrzegając potrzebę promocji czy- telnictwa wśród uczniów, ale także wśród dorosłych, doceniając rolę bibliotek i ich księgozbiorów w kształtowaniu postaw czytel- niczych, uznając za konieczne zaangażowanie różnych podmio- tów i środowisk na rzecz rozwoju czytelnictwa Minister Edukacji Narodowej oraz Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego wy- rażają wolę wspólnego działania przy tworzeniu, prowadzeniu a także promowaniu programów wspierających rozwój czytel- nictwa w Polsce, w tym wieloletniego Narodowego Programu Rozwoju Czytelnictwa.
Ponadto od 2015 r. MEN realizuje osobny program Książki naszych marzeń
44zakładający doposażenie bibliotek w szko- łach podstawowych i ogólnokształcących szkół muzycznych pierwszego stopnia w książki wybrane przez uczniów, atrak- cyjne dla nich. Wśród celów programu wymieniono: uroz- maicanie realizacji programów nauczania przez zapewnienie uczniom atrakcyjnej oferty lekcji bibliotecznych, rozwijanie samorządności uczniowskiej przez umożliwienie uczniom wpływu na kształtowanie księgozbioru biblioteki szkolnej oraz rozwijanie współpracy bibliotek szkolnych z bibliotekami publicznymi. Natomiast od 2016 r. resorty kultury i edukacji będą realizować wspólny Narodowy Program Rozwoju Czytel- nictwa 2016–2020
45, w ramach którego MEN będzie realizował Priorytet III „Zakup nowości wydawniczych do bibliotek szkol- nych i pedagogicznych”. Operatorami priorytetu na szczeblu wojewódzkim będą wojewodowie, którzy działania w jego ramach realizować będą przez kuratorów oświaty. Zakłada się, że doposażenie bibliotek szkolnych w nowości wydawnicze i lektury szkolne ułatwi realizowanie podstawy programowej kształcenia ogólnego oraz rozwijanie kompetencji i uzdolnień dzieci i młodzieży.
43
Biblioteki szkolne traktowane są jak balast. Krytyka Polityczna http://www.krytykapolityczna.pl/artykuly/czytaj-dalej/20140204/
biblioteki-szkolne-traktowane-sa-jak-balast.
44
Rozporządzenie Rady Ministrów z 26 maja 2015 r. w sprawie szczegółowych warunków, form i trybu realizacji Rządowego progra- mu wspierania w 2015 r. organów prowadzących szkoły podstawowe i szkoły artystyczne realizujące kształcenie ogólne w zakresie szkoły podstawowej w obszarze rozwijania zainteresowań uczniów przez promocję czytelnictwa wśród dzieci i młodzieży – „Książki naszych marzeń” (Dz.U.2015.759).
45
