GŁÓWNE KIERUNKI DZIAŁALNO ŚCI I ORGANIZACJI B IB L IO T E K SZKOLNYCH W POLSCE W LATACH 1 7 7 3 -1 9 1 4
1 . B i b l i o t e k i s z k o ln e w o k r e s ie K o m is j i E d u k a c ji N a ro d o w e j
O t w a r c ie C o lle g iu m N o b iliu m w W a rs z a w ie w r o k u 1 7 4 0 o ponad 20 l a t w y p rz e d z a d a t ę t r a d y c y j n i e p rz y jm o w a n ą za p o c z ą te k o ś w ie c e n ia w P o ls c e / . 1 7 ó / r . ~ k o r o n a c ja . S t a n is ła w a A u g u s t a / 1. R o z p o c z y n a ją c s w o je r o z w a ż a n ia od o t w a r c ia t e j p la c ó w k i p r z e z p i j a r a S t a n is ła w a K o n a r s k ie g o / z m . 1 7 7 3 / n a le ż y p o d k r e ś l i ć , że z n a z w is k ie m z a ł o ż y c i e l a s z k o ły z w ią z a n y j e s t p r z e ło m w p o ls k im s z k o l n i c t w i e k a t o l i c k i m . K o n a r s k i u z n a n y j e s t za t w ó r c ę n o w o c z e s n e g o i n a ro d o w e g o s y s te m u d y d a k ty c z n o - w y c h o w a w c z e g o . W prow adzone w C o lle g iu m N o b iliu m g r u n to w n e r e f o r m y n a u c z a n ia o b j ę ł y po ro k u 175 0 w s z y s t k i e s z k o ły p i j a - r s k i e . Z m n ie js z o n o l i c z b ę g o d z in l e k c y j n y c h ł a c i n y , w p ro w a d z o n o na
u kę ję z y k ó w n o w o ż y t n y c h , g e o g r a f i i , f i z y k i , h i s t o r i i P o l s k i i po - w s z e c h n e j, a r y t m e t y k i , g e o m e t r i i , pow ażną r o l ę w y z n a c z o n o j ę z y k o w i o jc z y s t e m u .
N a w ią z u ją c do k o n c e p c j i p e d a g o g ic z n e j J a n a Amosa K o m e ń s k ie g o / 1 5 9 2 - 1 6 7 0 / K o n a r s k i w y z n a c z y ł k s ią ż c e z a s a d n ic z e m ie js c e w p r o c e s i e d y d a k ty c z n y m . D u ży n a c is k p o ł o ż y ł na s a m o d z ie ln ą i k r y t y c z n ą l e k t u r ę u c z n ió w ; k s ią ż k ę w i d z i a ł ja k o g łó w n e ź r ó d ł o w ie d z y . "J a k o d o ś w ia d c z o n y p e d a g o g d o c e n i a ł z n a c z e n ie d o b r y c h p o d r ę c z n ik ó w , i n fo r m a t o r ó w i k o m p e n d ió w , . . " . "Z c a łą s ta n o w c z o ś c ią i s u r o w o ś c ią p r z e c i w s t a w i a ł s i ę s to s o w a n iu k s ią ż e k p r z e s t a r z a ł y c h i s z k o d liw y c h o
J e g o " O r d y n a c je w i z y t a c j i a p o s t o l s k i e j d la p o l s k i e j p r o w i n c j i s z k ó ł p i j a r s k i c h " / z a t w i e r d z o n e p r z e z k a p i t u ł ę w Ł o w ic z u w 1753 r . / b ę d ą c e p o d s ta w ą D raw na r e f o r m y s z k ó ł p i j a r s k i c h o k r e ś l i ł y b i b l i o t e k i s z k o ln e i c z y t e l n i c t w o j a k o n a jw a ż n ie js z e w d y d a k ty c e i wy - c h o w a n iu . Z a w i e r a ły p rz e d e w s z y s tk im b a r d z o o b s z e r n y k a n o n l e k t u -
r y s z k o l n e j . A u t o r z a l e c a ł n a u c z y c ie lo m s z k ó ł p i j a r s k i c h r o z w i j a n ie u m ło d z ie ż y z a in t e r e s o w a ń c z y t e l n i c z y c h . 0 s t a n i l o ś c i o w y i j a k o ś c io w y k s i ę g o z b i o r u o b o w ią z a n i b y l i d b a ć n a u c z y c ie l e . T a k ż e n a u c z y c i e l e i w y z n a c z e n i s p o ś r ó d n ic h b i b l i o t e k a r z e m i e l i t r o s z c z y ć s i ę o o d p o w ie d n ią o r g a n i z a c j ę b i b l i o t e k i i k o n s e r w a c ję z b i o r ó w '5 .
" O r d y n a c j e . . . ” d o t y c z y ł y s z k ó ł p ro w a d z o n y c h p r z e z z a k o n p i j a r s k i . G łó w n y t r z o n s z k o ln i c t w a p o z o s t a w a ł w g e s t i i d u c h o w ie ń s tw a j a z u i c - k i e g o , n ie m n ie j r e f o r m y p i j a r ó w w y w a r ły t e ż p e w ie n w p ły w na mode
r n i z a c j ę s z k o ln i c t w a j e z u i c k i e g o .
W s t ą p ie n ie na t r o n S t a n is ła w a A u g u s ta / 1 7 6 4 / s t w o r z y ł o p o m y ś l
n i e j s z e w a r u n k i d la r o z w o ju o ś w i a t y , a le j e ś l i n ie l i c z y ć p o w o ła n ia p ie r w s z e j w P o ls c e c z y s t o ś w i e c k i e j S z k o ły R y c e r s k i e j / 1 7 6 4 / , n ie s t a n o w i ł o p u n k tu z w r o tn e g o w j e j d z i e j a c h . P rz e ło m d o k o n a ł s ię , g dy b r e v e p a p ie s k i e z l i p c a 177 3 r o k u z n o s z ą c e z a k o n j e z u i t ó w umo
ż l i w i ł o p r z e k a z a n ie s p ra w s z k o ln y c h u t w o r z o n e j j u ż 14 p a ź d z ie r n ik a te g o ro k u K o m i s j i E d u k a c j i N a r o d o w e j.
D z i a ł a l n o ś ć K o m i s j i E d u k a c j i N a ro d o w e j w z a k r e s i e b i b l i o t e k a - r s tw a o p a r t a b y ła na k o n c e p c j i S t a n is ła w a K o n a r s k ie g o , a le m ia ła n ie p o r ó w n y w a ln ie s z e r s z y z a s ię g .
K o m is j i p o d le g a ł y w s z y s t k i e r o d z a je b i b l i o t e k , z w y ją t k ie m k o ś c i e l n y c h i p r y w a t n y c h , a w i ę c : B i b l i o t e k a Z a ł u s k i c h , b i b l i o t e k i obu S z k ó ł G łó w n y c h , b i b l i o t e k i s z k ó ł w o je w ó d z k ic h , p a r a f i a l n y c h / ś w i e c k i c h i d i 'c h o w n y o h / , p e n s j i i t d . P i e r w s z a z n i c h b y ł a b i b l i o t e
ką p u b l i c z n ą , p o z o s t a łe t o b i b l i o t e k i s z k ó ł ró ż n e g o s t o p n i a . W su m ie z b i o r y , k t ó r y m i z a r z ą d z a ła KEN na p o c z ą tk u s w e j d z i a ł a l n o ś c i , l i c z y ł y o k o ło 500 t y s . to m ó w , z C zego 3 5 0 t y s . p r z y p a d a ło n a B i - b l i o t e k ę Z a ł u s k i c h , a 150 t y s . na b i b l i o t e k i s z k o ln e .4
R o z rz u c o n e po c a ły m k r a j u , p r z e s t a r z a ł e i c z ę s t o z a n ie d b a n e księ
g o z b i o r y , r o z l i c z n e t r u d n o ś c i fin a n s o w e i a d m i n i s t r a c y j n e , b u r z l i we w y d a r z e n ia p o l i t y c z n e c z a s ó w s t a n i s ł a w o w s k i c h , w s z y s t k o t o sp o w o d o w a ło , że w c ią g u d w u d z i e s t o l e t n ie g o o k r e s u d z i a ł a l n o ś c i n ie u d a ło s i ę K o m is j i E d u k a c y jn e j u p o rz ą d k o w a ć o s t a t e c z n i e s p ra w b i - b l i o t e k .
K o m is ja E d u k a c j i N a ro d o w e j p r z e jm u ją c w c e n t r a l n y z a r z ą d i w ła d a n ie b i b l i o t e k i s z k o ln e , u s t a n o w i ł a a n a lo g ic z n ą do s y s te m u s z k o l n i c t w a i c h s i e ć . Z a d a n ie m b i b l i o t e k m ia ło s t a ć s i ę w s p ó ł d z i a ł a n i e w r e a l i z a c j i n ow ych z a d a ń d y d a k t y c z n y c h i w y c h o w a w c z y c h . D u ży n a c i s k p o ło ż o n o na s p ra w y o r g a n i z a c y j n e b i b l i o t e k a r s t w a s z k o l n e g o ; p r z y k a ż d e j s z k o le m ia ła z n a jd o w a ć s i ę b i b l i o t e k a , za k t ó r ą o d p o w i e d z ia l n y b y ł r e k t o r s z k o ł y . R e k to ro m z le c a n o d b a n ie o s t a n l o
k a l i , " k o n s e r w a c j i i u d o s t ę p n ia n ia z b io r ó w o r a z w ła ś c iw e g o z a o p a - t r z e n i a w k s i ą ż k i p o t r z e b n e do r e a l i z a c j i p ro g ra m u s z k o ln e g o . K o m i
s j a o p r a c o w y w a ł a o b o w i ą z k o w e d l a k a ż d e g o t y p u b i b l i o t e k m i n i m a l n e z e s ta w y k s i ą ż e k , p r z y s y ł a ł a w ła s n e p o d r ę c z n i k i , o r g a n iz o w a ła w ym ia
nę d u b le t ó w , w p ro w a d z a ła u je d n o l i c o n e fo r m y r e j e s t r a c j i k s i ę g o z b i o r ó w , s t a r a ł a s i ę z a b e z p ie c z a ć ś r o d k i fin a n s o w e na p o t r z e b y b i b l i o t e k . . . “ 5 ., K o m is ja u r e g u lo w a ła t e ż s t a t u s b i b l i o t e k a r z y s z k o l n y c h . W p iś m ie z r o k u 179 0 " u s t a n a w ia s i ę u r z ą d b i b l i o t e k a r z a , k t ó r y a l bo z o s ó b S z k o ły G łó w n e j, a lb o z in n y c h u c z o n y c h o s ó b ma b y ć w y b r a n y " 5 . p r z e p i s te n d o t y c z y ł s z k ó ł w y ż s z y c h , a le r ó w n ie ż w s z k o ła c h n iż s z e g o s t o p n i a k a n d y d a to m na b i b l i o t e k a r z y s t a w ia n o pewne wyma - g a n ia .
K o m i s j a d z i a ł a ł a z b y t k r ó t k o , a b y m óc w p e ł n i z r e a l i z o w a ć sw e p o s t u l a t y . " J e d n a k w y p r a c o w a n a p r z e z n i ą k o n c e p c j a i s c h e m a t o r g a n i z a c j i b i b l i o t e k s z k o l n y c h , u n i k a l n e w ó w c z e s n e j E u r o p i e m i a ł y s t a ć s i ę t r w a ł y m d z i e d z i c t w e m b i b l i o t e k a r s t w a p o l s k i e g o " , W e d łu g k o n 7 c e p c j i KEN, b i b l i o t e k i s z k o l n e m i a ł y s ł u ż y ć n i e t y l k o b e z p o ś r e d n i o d y d a k t y c e s z k o l n e j , a l e r ó w n i e ż o g ó l n e m u o ś w i e c e n i u .
P o n ie w a ż z ł a s y t u a c j a e k o n o m ic z n a i b r a k k s ią ż e k u n i e m o ż l i w i ł y t w o r z e n ie o d r ę b n y c h b i b l i o t e k p u b l i c z n y c h , i c h z a d a n ia m i o b a rc z o n o b i b l i o t e k i s z k o ln e . U c z y n io n o t o je d n a k d o p ie r o w r o k u 1 7 9 0 , k ie d y t o w " U s t a w ie K o m is j i E d u k a c ji N a ro d o w e j d la s ta n u a k a d e m ic k ie g o i na s z k o ły w k r a j a c h R z e c z y p o s p o l i t e j " c z y ta m y " J a k o w z a m ia r z e r o z s z e r z a n ia p o ż y t e c z n y c h w k r a j u n a u k p o s t a n o w iła K o m is ja w S z k o ła c h G łó w n y c h k a t e d r y i l e k c j e d la p u b l i c z n e j u s ł u g i i k o r z y ś c i z n a u k , t a k w ty m ż e z a m ia r z e b i b l i o t e k i w S z k o ła c h G łó w n y c h c h c e m ie ć d la p o ż y t k u n i e t y l k o n a u c z y c ie ló w S z k o ły G łó w n e j i p o d w y d z ia ło w e j, ka
n d y d a tó w do n a u c z y c ie ls t w a i u c z n ió w , a le t e ż d la k a ż d e g o z o b y w a - t e l ó w k t ó r y b y p r z y t e j ż e b i b l i o t e c e ś w i a t ł a j a k i e g o z k s i ą g c n c i a ł
- „ 8 z a s ię g n ą ć .
W l a t a c h t y c h , k i e d y p o c z y n a n ia K o m is j i p a r a liż o w a n e b y ł y p r z e z n a r a s t a j ą c y k r y z y s p o l i t y c z n y u d a ło s i ę o t w o r z y ć d la p u b l i c z n o ś c i t y l k o b i b l i o t e k i S z k ó ł G łó w n y c h . B i b l i o t e k i s z k ó ł n iż s z e g o s t o p n i a o tw o r z o n o d la p u b l i c z n o ś c i d o p ie r o w r o k u 1 8 1 2 mocą u s ta w y D y r e k c j i E d u k a c j i .g
K s i ę g o z b i o r y , k t ó r y m i p r z y s z ł o g o s p o d a ro w a ć K o m i s j i E d u k a c ji Na
r o d o w e j, j a k o s p a d k ie m po j e z u i t a c h , b y ł y s p r z e c z n e z p ro p a g o w a n ą p r z e z K o m is ję i d e o l o g i ą o ś w ie c e n io w ą . P r z e w a ż a ły d z i e ł a t e o l o g i c z n e , p r a w n ic z e , s p o r o b y ło d a w n ych k o m p e d ió w z a u to r ó w k la s y c z n y c h o r a z p r z e s t a r z a ł y c h p o d r ę c z n ik ó w . K s i ą ż k i t e n a l e ż a ł o z a r e j e s t r o w a ć , a n a s t ę p n ie w y m ie n ić .
A k c ję r e j e s t r a c j i i w y m ia n y k s ią ż e k p o d ję t o j u ż w r o k u 1 7 7 4 ' ,1 O K s i ą ż k i w y c o fa n e ze s z k ó ł s p rz e d a w a n o na a u k c ja c h , a za u z y s k a n e p ie n i ą d z e K o m is ja z a k u p y w a ła in n e k s i ą ż k i i c z a s o p is m a , k t ó r e p o tem r o z s y ła n e b y ł y do b i b l i o t e k . Ta fo rm a c e n t r a l n e g o z a k u p u , z j e d n e j s t r o n y s t w a r z a ł a m o ż liw o ś c i u j e d n o l i c e n i a k s ię g o z b io r ó w s z k o l n y c h , z d r u g i e j p o z w a la ła c e n t r a ln y m w ła d z o m o ś w ia to w y m na p ro w a d z e n ie w s k a l i m a k ro p o l i t y k i g ro m a d z e n ia z b io r ó w .
W yrazem d ą ż e n ia KEN do k o n t r o l o w a n ia z a w a r t o ś c i b i b l i o t e k są też s p e c j a l n e w y k a z y k s i ą ż e k , k t ó r e m u s ia ła m ie ć k a ż d a s z k o ła . W ykazy t e m ia ł y c h a r a k t e r o b l i g a t o r y j n y n i e t y l k o d la s z k ó ł , a le t a k ż e ż a den p e n s jo m is t r z i m i s t r z y n i n ie b ę d z ie m ó g ł p e n s j i z a ł o ż y ć , n i e o - p a t r z y w s z y s i ę w b i b l i o t e c z k ę m a łą , k t ó r e j k a t a l o g n i ż e j p r z y ł ą c z o - n y j e s t . . . " 11, Owo z a r z ą d z e n ie o b e jm o w a ło r ó w n ie ż p e n s je ż e ń s k ie .
D z ia ła c z e K o m i s j i Z d a w a li s o b ie s p ra w ę , i ż b i b l i o t e k i , s z c z e g ó l n i e b i b l i o t e k i s z k o ln e p r a c u ją c e na r z e c z m ło d e g o c z y t e l n i k a . , mo
gą b y ć n a r z ę d z ie m m o d e lo w a n ia p o g lą d ó w s p o łe c z e ń s t w a - i n a r z ę d z ie t o s t a r a l i s i ę w y k o r z y s t a ć , Do k o ń c a s w o je g o i s t n i e n i a / 1 7 9 4 / K o m is ja p r z e j ę ł a t y l k o c z ę ś c io w ą k o n t r o l ę nad z a w a r t o ś c ią z b io r ó w ,D a l s z y k r o k w tym k ie r u n k u z r o b i ł y c e n t r a l n e w ła d z e o ś w ia to w e po r o ku 1 8 0 7 .
W K s i ę s t w ie W a rs z a w s k im i K r ó l e s t w i e P o ls k im k o l e j n o I z b a Edu
k a c y jn a , D y r e k c ja E d u k a c j i i K o m is ja WRiOP z d o b y w a ły p ra w o c o r a z s z e r s z e j i n g e r e n c j i w z a w a r t o ś ć k s ię g o z b io r ó w . G łó w n y m i ź r ó d ła m i po
w ię k s z a n ia z b io r ó w b y ł y : d a r y i l e g a t y p o ś m ie r t n e , z a k u p y z o p ł a t s z k o ln y c h , z a k u p y z fu n d u s z ó w u z y s k iw a n y c h za s p rz e d a w a n e z b i o r y p o j e z u i c k i e , p o a u s t r i a c k i e , p o p r u s k ie o r a z z a k u p c e n t r a l n y .
0 i l e w p ły w KEN na s k ła d z b io r ó w p o l e g a ł g łó w n ie na s p o r z ą d z a n iu k a t a lo g ó w w z o rc o w y c h i p r o w a d z e n iu z a k u p u c e n t r a l n e g o , t o i n - s t y t u c j e K s ię s t w a i K r ó le s t w a p o s i a d a ł y p e łn e p ra w o k o n t r o l o w a n ia in d y w id u a ln y c h z a k u p ó w s z k ó ł . L i s t ę c a ró w w łą c z a n y c h do b i b l i o t e k i p r z e s y ła n o n a j p i e r w do W a rszaw y do z a t w i e r d z e n i a , a z a k u p y s z k ó ł m o g ły b y ć r e a liz o w a n e d o p ie r o w t e d y , g dy p o s z c z e g ó ln e t y t u ł y u z y s k a ły a p r o b a t ę w ła d z . P o l i t y k ę g ro m a d z e n ia z b io r ó w b i b l i o t e k s z k o ln y c h w tym o k r e s ie c h a r a k t e r y z u j e M . Ł o d y ń s k i n a s t ę p u j ą c o : " " S z ł o p r z y tym n ie t y l k o o o g ó ln e z a p e ł n i e n i e b i b l i o t e k , a le t e ż i o d o b ó r k s ią ż e k o d p o w ia d a ją c y c h p ro g r a m o w i s z k o ln e m u o r a z s z c z e g ó ln ie p o d k r e ś la n e j p r z e z K o m is ję WRiOP p o t h z e b ie p e w n e j p o s ta w y o b y w a te - l s k i e j u c z n ió w "12
N ie t y l k o i n g e r e n c j a w p o l i t y k ę g ro m a d z e n ia w s k a z u je , ż e w ła d z e p a ń s tw o w e d ą ż y ł y do k s z t a ł c e n i a " p o s t a w y o b y w a t e l s k i e j " u c z n ió w
p r z e z b i b l i o t e k i . In n y m te g o dowodem j e s t o r g a n i z a c j e z e w n ę t r z n a s z k o l n i c t w a z d ą ż a ją c a do c o r a z w i ę k s z e j c e n t r a l i z a c j i . Gdy KEN p o d l e g a ł y b e z p o ś r e d n io t y l k o S z k o ły G łó w n e , k tó r y m z k o l e i p o d p o r z ą d kow ane b y ł y s z k o ły w o je w ó d z k ie , p o w ia to w e i e le m e n t a r n e - t o p ó ź n ie js z y m m a g i s t r a t tiro m w s z y s t k i e t y p y s z k ó ł p o d le g a ł y b e z p o ś r e d n i o . P r z y ty m KEN b y ła o rg a n e m s a m o d z ie ln y m , o d p o w ie d z ia ln y m t y l k o p r z e d se jm e m , p o d c z a s g d y i n s t y t u c j e o ś w ia to w e K s ię s t w a i K r ó l e s t wa p r z e z c a ł y n ie m a l c z a s sw ego i s t n i e n i a w c h o d z i ł y w s k ła d M in i - s t e r s t w a S p r a w W e w n ę t r z n y c h ' .13
N a jw a ż n ie js z y m o s ią g n ię c ie m KEN na p o lu b i b l i o t e k a r s t w a s z k o ln e go b y ło u j ę c i e t e j p r o b l e m a t y k i w s k a l i c a łe g o k r a j u . P o l s k ie w ła d ze o ś w ia to w e tw o r z ą c k o n k r e t n y p ro g ra m d z i a ł a n i a b i b l i o t e k b y ł y w E u r o p ie p i o n i e r a m i . P ie r w s z e p o l s k i e r o z p o r z ą d z e n ie d o t y c z ą c e b i b l i o t e k s z k o ln y c h z o s t a ł o o p u b lik o w a n e w W a rs z a w ie w r o k u 1 7 7 4 1 4 , p o d c z a s g d y a n a lo g ic z n e a k t y u rz ę d o w e w E u r o p ie Z a c h o d n ie j n o t u j e - m y: we F r a n c j i w r o k u 1 7 9 2 , H o l a n d i i w 1 8 0 6 , A u s t r i i 1 8 4 9 15,
2 . L a ta n i e w o l i 1 7 9 5 -1 S 1 4
B i b l i o t e k i s z k o ln e w K s i ę s t w ie W a rs z a w s k im i K r ó l e s t w i e P o ls k im / 1 8 0 7 - 1 8 3 1 /
W o k r e s ie K s ię s tw a W a rs z a w s k ie g o o d ż y ły id e e K o m i s j i E d u k a c ji N a ro d o w e j r e a liz o w a n e p r z e z c e n t r a l n ą w ła d z ę o ś w ia to w ą K s ię s tw a - I z b ę E d u k a c y jn ą , p r z e k s z t a ł c o n ą w 1 8 1 2 r o k u « / D y r e k c ję E d u k a c ji Na
r o d o w e j. P ra c ę D y r e k c j i w K r ó l e s t w i e P o ls k im p o d ję ł a n a s t ę p n ie Ko
m is j a W yznań R e l i g i j n y c h i O ś w ie c e n ia P u b lic z n e g o , na k t ó r e j , c z e le s t a n ą ł S t a n is ł a w K o s tk a P o t o c k i , k o n t y n u u ją c swą d z i a ł a l n o ś ć r o z p o c z ę tą w I z b i e i D y r e k c j i ,
P r z y s t o s o w u ją c w y ty c z n e KEN do z m ie n io n y c h w a ru n k ó w s p o łe c z n o - p o l i t y c z n y c h w ła d z e o ś w ia to w e K s ię s t w a i K r ó le s t w a z w r ó c i ł y n a l e ż y t ą uwagę na o r g a n i z a c j ę i r o z w ó j b i b l i o t e k s z k o ln y c h . S c e n t r a l i z o w a n ie k i e r o w n i c t w a w s z y s t k i c h s z k ó ł u s p r a w n ił o p ro b le m n a d z o r u nad s z k o ła m i , a w tym i nad b i b l i o t e k a m i . Z a d b a n o p r z e d e w s z y s tk im o s t a n z b io r ó w , k t ó r e a k t u a liz o w a n o i s y s t e m a t y c z n ie p o w ię k s z a n o . W m y ś l p r z e p is ó w b i b l i o t e c z n y c h 17, k t ó r e b y ł y c z ę ś c ią s k ła d o w ą o g ó l n y c h p r z e p is ó w s z k o ln y c h , r e k t o r s z k o ły c z u w a ł nad o g ó ln y m s ta n e m b i b l i o t e k i . C o r o c z n ie b y ł z o b o w ią z a n y s k ła d a ć w ła d z o m c e n t r a ln y m s p r a w o z d a n ia z p r a c y b i b l i o t e k i . R e k t o r s z k o ły z l e c a ł b e z p o ś r e d n i
n a d z ó r nad b i b l i o t e k ą je d n e m u z n a u c z y c i e l i . P r z e p is y d l a s z k ó ł d e p a r ta m e n to w y c h / w o je w ó d z k ic h / o g ło s z o n e p r z e z D y r e k c ję E d u k a c j i N a ro d o w e j w 1 3 1 2 r o k u z a w i e r a ł y m. i n . r o z d z i a ł y m ó w ią c e o " U r z ą d z e n iu b i b l i o t e k i i a rc h iw u m s z k o ł y " . B i b l i o t e k a b y ła p r z e z n a c z o n a d la n a u c z y c i e l i i u c z n ió w k l a s w y ż s z y c h . P rz e w id y w a n o u d o s t ę p n ia n i e z b io r ó w osobom s p o z a s z k o ł y — a w ię c n a d a w a n o b i b l i o t e c e s z k o l n e j t a
k ż e c h a r a k t e r b i b l i o t e k i p u b l i c z n e j . U d o s tę p n ia n o z b i o r y w f o r m ie d w o j a k i e j : w y p o ż y c z a n o na z e w n ą t r z o r a z na m ie js c u / p r e z e n c y j n i e / w c z y t e l n i , c z y n n e j p r z y n a j m n i e j 2 r a z y w t y g o d n iu *18, W c z y t e l n i d y ż u r b i b l i o t e k a r z a b y ł o b o w ią z k o w y .
U c z n io w ie k l a s n iż s z y c h p o s i a d a l i o s o b n y k s i ę g o z b i ó r , k t ó r y o - b e jm o w a ł n i e t y l k o o b o w ią z k o w ą l e k t u r ę , a le t a k ż e k s i ą ż k i " u m y ś ln ie d la m ło d z ie ż y p is a n e " .
A n a l i z u j ą c u rz ę d o w e i n s t r u k c j a d o t y c z ą c e b i b l i o t e k s z k o ln y c h t e go o k r e s u M . Ł o d y ń s k i z w ra c a uwagę na c z y t e l n i c t w o u c z n ió w , k tó re m u w ła d z e o ś w ia to w e p o ś w ię c a ły w i e l e u w a g i. Za s t a n c z y t e l n i c t w a b y l i o d p o w i e d z i a l n i n a u c z y c ie l e w s z y s t k i c h p r z e d m io tó w . U c z n io w ie k l a s w y ż s z y c h , k o r z y s t a l i na z a s a d z ie w o ln e g o d o s tę p u do p ó ł e k , k l a s y n i ż s z e w y p o ż y c z a ły p r z y pom ocy n a u c z y c i e l a - b i b l i o t e k a r z a ,
W ie le s t a r a ń p o ś w ię c a ły w ła d z e K s ię s t w a i K r ó le s t w a s p r a w ie u z u p e ł n i a n i a k s ię g o z b io r ó w . G o s p o d a ro w a n o s t a r a n n i e d u b le t a m i , w i z y t a t o r z y p o m a g a li w p r o w a d z e n iu w ł a ś c i w e j p o l i t y k i g r o m a d z e n ia z b io r ó w . W z ro s t k s ię g o z b io r ó w s z k o ln y c h p r z y p a d a na c z a s y K r ó le s t w a , d o c z e g o p r z y c z y n i ł a s i ę le p s z a n i ż w K s i ę s t w ie W a rs z a w s k im s y t u a c j a
fin a n s o w a k r a j u . "W e d łu g d a n y c h z r o k u 1 8 2 6 /2 7 n a j z a s o b n i e j s z e z b io r y p o s i a d a ł y n a s t ę p u ją c e b i b l i o t e k i s z k ó ł w o je w ó d z k ic h l u b w y d z ia ło w y c h : w L u b l i n i e / 4 1 4 0 tom ów na 4 6 3 u c z n ió w / , w K i e lc a c h /3 0 6 0 t o mów na 4 3 6 u c z n i ó w / ; na d a ls z y m m ie js c u z n a l a z ł y s i ę b i b l i o t e k i s z k ó ł w P ł o c k u , S z c z u c z y n i e , P u ł t u s k u , P iń c z o w ie , R a d o m iu , Ł ą c z y c y 1 S e jn a c h , W s z y s t k ie l i c z y ł y p o w y ż e j 1 0 0 0 to m ó w . . . Z n a c z n ie g o r z e j na
t o m i a s t p r z e d s t a w i a ł y s i ę k s i ę g o z b i o r y s z k ó ł p c d w y d z .ia ło w y c h , rip . t y k o c i ń s k a m ia ła t y l k o 1 30 k s i ą g na 69 u c z n ió w , a w Skępem - t y l k o 48 k s i ą g na 93 u c z n i ó w '9 .
W ie le u w a g i p o ś w ię c a ły w ła d z e o ś w ia to w e K r ó le s t w a s p r a w ie d o b o ru k s ią ż e k do b i b l i o t e k s z k o ln y c h . W r o k u 1 8 2 0 w y d a n o s p e c j a l n e z a r z ą - d z e n ie p o d a ją c e w z o rc o w y k a t a l o g d la b i b l i o t e k s z k ó ł w o je w ó d z k ic h . 20 U w z g lę d n ia ł on w i e l e in f o r m a t o r ó w e n c y k lo p e d y c z n o - s ło w n ik o w y c h ; z a w i e r a ł t e ż o g ó ln ą w s k a z ó w k ę , i ż o p r ó c z d z i e ł w n im w y m ie n io n y c h n a le ż y ku p o w a ć na b ie ż ą c o o d p o w ie d n ie n o w o ś c i w y d a w n ic z e , a s t a r e w y d a n ia z a s tę p o w a ć n o w y m i. W r o k u 1 8 2 3 K o m is ja W yznań R e l i g i j n y c h i
O ś w ie c e n ia P u b lic z n e g o w y d a ła p is m o do r e k t o r ó w s z k ó ł , a b y s p is y k s ią ż e k p r z e d k ła d a n e K o m i s j i R z ą d o w e j do a p r o b a t y b y ł y s p o r z ą d z a n e g ru p o w o p r z e z n a u c z y c i e l i na ra d a c h p e d a g o g ic z n y c h w c e lu u w z g lę - d n i e n i a k a ż d e g o p r z e d m io t u w y k ła d a n e g o w s z k o le 21.
K o n t r o l a p r a w id ło w o ś c i d o b o r u k s ią ż e k b y ła p o d y k to w a n a n ie t y l ko t r o s k ą o p r o c e s d y d a k t y c z n y , a le t a k ż e c e n z u r ą p o l i t y c z n ą z w ią z a n ą z n a c is k ie m R o s j i ,
B i b l i o t e k i s z k o ln e o k r e s u K r ó le s t w a P o l s k i e g o , o p r ó c z z a d a ń d y d a k ty c z n o - w y c h o w a w c z y c h w obec u c z n ió w , s p e ł n i a ł y d o n io s ł ą r o l ę wo
b ec c a ł e j g r u p y i n t e l i g e n c j i p o l s k i e j , W z w ią z k u z c o r a z s i l n i e j - szym n a c is k ie m p o l i t y c z n y m R o s j i s p o łe c z e ń s t w o p o d e jm o w a ło t w o r z e n ie r ó ż n y c h z r z e s z e ń i to w a r z y s t w j a k o o ś ro d k ó w r o z w o ju i z a c h o w a n ia c i ą g ł o ś c i k u l t u r y p o l s k i e j . P o w s ta w a ły one n ie t y l k o w W a rs z a w i e , a le i w in n y c h m ia s t a c h j a k w P ło c k u , L u b l i n i e , S i e d l c a c h , Ra
d o m iu , K a l i s z u , K i e lc a c h . B i b l i o t e k i s z k o ln e b y ł y w y p o s a ż a n e w l i c z n e d a r y - c z ę s t o o c h a r a k t e r z e p u b l i k a c j i n a u k o w y c h . N i e k t ó r e z t o w a r z y s t w k u lt u r a ln o - n a u k o w y c h ł ą c z y ł y swe z b i o r y z m ie js c o w ą b i - b l i o t e k ą s z k o ln ą p r z e k a z u ją c j e j z a ra z e m swe p u b li c z n e z a d a n ia 22 / n p , u c z y n i ł o t a k w r o k u 1 8 1 7 T o w a rz y s tw o I n s t y t u t u B i b l i o p o l i c z n e -
go w L u b l i n i e , p r z e k s z t a ł c o n e w ro k u n a s tę p n y m w T o w a rz y s tw o P r z y j a c i ó ł N a u k , p o d o b n e z ja w i s k a m ia ł y m ie js c e w P ło c k u , K i e l c a c h , P i ń c z o w ie , S i e d l c a c h / .
P o m y ś ln y r o z w ó j o ś w i a t y , a w n im i b i b l i o t e k z o s t a ł p r z e r w a n y w r o k u 1 8 2 0 . Z m ia n a p o l i t y k i c a r a t u w obec K r ó le s t w a , k t ó r e j sym bolem w z a k r e s ie s z k o l n i c t w a s t a ł o s i ę o d w o ła n ie P o t o c k ie g o i m ia n o w a n ie m in is t r e m S t a n is ła w a G r a b o w s k ie g o , o d b i ł a s i ę r ó w n ie ż na b i b l i o t e k a c h . P o dd a no j e k o n t r o l i w ła d z d z i a ł a j ą c y c h n ie z g o d n ie z i n t e r e sem n a ro d o w y m . O s t a t n i e d z i e s i ę ć l a t p r z e d p o w s ta n ie m lis to p a d o w y m u p ł y n ę ł o w w a lc e o u t r z y m a n ie d o ty c h c z a s o w y c h z d o b y c z y i c h o c i a ż s y t u a c j a s z k ó ł i i c h b i b l i o t e k s t a w a ła s i ę c o r a z t r u d n i e j s z a , t o p r a w d z iw y i c h u p a d e k n a s t ą p i ł d o p ie r o po k lę s c e p o w s t a n ia l i s t o p a dow eg o.
B i b l i o t e k i s z k o ln e w l a t a c h 1 7 7 3 -1 8 3 0 s p e ł n i a ł y 3 f u n k c j e , z k t ó r y c h o s t a t n i a b y ła w ypa dko w ą k o n k r e t n e j s y t u a c j i p o l i t y c z n e j P o
l s k i te g o o k r e s u :
1 / w y p e ł n i a ł y t r a d y c y j n ą , u s łu g o w ą f u n k c j ę w s to s u n k u do p o tr z e b n a u c z a n ia s z k o ln e g o ,
2 / s ł u ż y ł y ja k o p la c ó w k i k u l t u r a l n e ś r o d o w is k p o z a s z k o ln y c h , 3 / w y k o r z y s ty w a n e b y ł y / s z c z e g ó l n i e w o k r e s ie S ejm u C z t e r o l e t n i e g o / j a k o n a r z ę d z ie w a l k i p o l i t y c z n e j i je d e n ze ś ro d k ó w k s z t a ł t o w a n i a p o g lą d ó w s p o łe c z e ń s t w a .
L a t a 1 8 3 1 - 1 9 1 4 pod r z ę d a m i c a r a t u
O k re s w z g lę d n e g o l i b e r a l i z m u s k o ń c z y ł s i ę w ra z z u p a d k ie m pow
s t a n i a l is t o p a d o w e g o . N auka i s z k o ln i c t w o z n a l a z ł y s i ę w ś ró d d z i e d z in ż y c i a d o t k n i ę t e g o s z c z e g ó ln i e b r u t a l n y m i r e p r e s j a m i : z a m k n ię t o U n iw e r s y t e t W a rs z a w s k i i T o w a rz y s tw o P r z y j a c i ó ł N a u k , we w s z y - s t k i c h s z k o ła c h w o je w ó d z k ic h r o z w ią z a n o t e k l a s y , k t ó r y c h u c z n i o w ie b r a l i u d z i a ł w p o w s t a n iu , u s u n ię t o w s z y s t k i c h p o d e jr z a n y c h n a u c z y c i e l i , z n i e s i o n y z o s t a ł w y n i k a ją c y je s z c z e z p r z e p is ó w K s ię -•
s tw a W a rs z a v v 's k ie g o u d z i a ł s p o łe c z e ń s t w a w k ie r o w a n iu s z k o ła m i.
O g ło s z o n a w r o k u 1833 u s ta w a s z k o ln a p o w a ż n ie o b n iż y ł a p o z io m o - ś w i a t y . S z k o ło m e le m e n ta r n y m - j a k o p la c ó w k o m , k t ó r y c h z a d a n ie m by
ł o t y l k o w y c h o w a n ie r e l i g i j n o - m o r a l n e , n a u k a p i s a n i a i c z y t a n i a o - r a z p o d s ta w o w y c h d z i a ł a ń a r y t m e t y c z n y c h . z a p e w n io n o z n o ś n e w a r u n k i r o z w o ju , s z k o ły ś r e d n i e z n a l a z ł y s i ę w z n a c z n ie g o rs z y m p o ł o ż e n i u . Z n ic h w ł a ś n i e , o bo k u n i w e r s y t e t u w y w o d z il i s i ę n a j b a r d z i e j id e o w i u c z e s t n i c y p o w s t a n ia . W r o k u 1831 M i k o ł a j I p i s a ł do g e n . P a s k ie w i- c z a : "P o n ie w a ż e d u k a c ja b y ła z ł a i j e j t o w ł a ś n ie n a le ż y p r z y p is a ć s k ło n n o ś ć m ło d z ie ż y do b y łe g o b u n t u , n a le ż y na t ę d z ie d z i n ę z w r ó c i ć n a jw ię k s z ą u w a g ę . . .
Z lik w id o w a n o d r o ż n o ś ć i j e d n o l i t o ś ć s z k ó ł , w c e lu o g r a n i c z e n ia l i c z b y u c z n ió w p o d n ie s io n o w p is o w e , z n ie s i o n o w y k ła d y z h i s t o r i i i g e o g r a f i i P o l s k i , Obok t y c h ja w n y c h z a r z ą d z e ń o p ra c o w a n o / 1 8 3 4 / t a j n ą i n s t r u k c j ę w p r o w a d z a ją c ą k a r y za n a j l ż e j s z e n a w e t p r z e w i n i e n i a
Na e f e k t y t a k p o jm o w a n e j p o l i t y k i o ś w ia t o w e j n ie t r z e b a b y ł o d ł u - go c z e k a ć . Na p o c z ą tk u l a t s z e ś ć d z i e s i ą t y c h a n a l f a b e c i s t a n o w i l i p o n a d 90% l u d n o ś c i K r ó le s t w a
A k c ja r u s y f i k a c y j n a w s t o s u n k u do b i b l i o t e k , k t ó r ą r o z p o c z ę t o w y w ie z ie n ie m do P e t e r s b u r g a z b io r ó w U n iw e r s y t e t u i L ic e u m W a r s z a w s k ie g o , o b j ę ł a r ó w n ie ż b i b l i o t e k ę b y ł e j s z k o ły p i j a r s k i e j . I n w e n t a r z b i b l i o t e k i ś w ia d c z y , że w c ią g u o k o ło 20 l a t i l o ś ć k s ią ż e k z m n i e j s z y ł a s i ę p i ę c i o k r o t n i e : w r o k u 1 8 4 0 z b i o r y b i b l i o t e k i l i c z y - ł y z a le d w ie 1 3 3 5 d z i e ł w 2 6 7 9 v o lu m in a c h 25, R o s y j s k i e p o d r ę c z n i k i s t a n o w i ł y w ię k s z ą c z ę ś ć d o s t a r c z a n y c h b i b l i o t e c e p r z e s y łe k . "C z y - s z c z e n ię k s i ę g o z b i o r u " p o l e g a ł o na u s u w a n iu 2 k a t e g o r i i k s i ą ż e k . Do p ie r w s z e j n a l e ż a ł y t e , k t ó r e " j a k o s z k o d liw e p o d le g a ją z a k a z o w i c e n z u r y " , Z a l i c z a n o t u w s z y s t k i e p o l s k i e c z a s o p is m a j a k : " P a m ię t n ik L w o w s k i " , D z i e n n i k N a d w i ś l a ń s k i " i " G a z e t a W a r s z a w s k a " , W k a t e g o
r i i d r u g i e j " K s ią ż e k z u p e ł n i e d la b i b l i o t e k n ie p o t r z e b n y c h " o bo k d z i e ł K a n t a , M a c h ie v e ll e g o , S t a s z i c a z n a l a z ł y s i ę t e ż pom oce do n a - u k i ję z y k ó w o b c y c h .
R e p r e s j e ? j a k i e s p a d ły na s z k o l n i c t w o po k lę s c e p o w s t a n ia s t y - c z n io w e g o ? p o p r z e d z i ł k r ó t k i o k r e s w z g lę d n e j p o m y ś ln o ś c i w l a t a c h 1 3 6 1 - 1 8 6 3 , k i e d y c a r n ę k a n y b u n ta m i w c e n t r a l n e j R o s j i i na U k r a i n i e z m u s z o n y /w w y n ik u w o jn y k r y m s k i e j / s z u k a ć p o r o z u m ie n ia z F r a n c ję ż ą d a ją c ą z ła g o d z e n ia p o l i t y k i w obec P o la k ó w , w r e s z c i a w o - b a w ię p r z e d r o z s z e r z e n ie m s i ę d e m o n s t r a c j i , j a k i e m i a ł y m ie js c e w W a rs z a w ie w lu t y m 1861 r o k u , p r z y z n a ł K r ó le s t w u s z e r e g k o n c e s j i , k t ó
r y m i o b j ę t o t e ż s z k o l n i c t w o ,
W m ie js c e O k rę g u N aukow ego W a rs z a w s k ie g o p r z y w r ó c o n o n ie z a le ż n y od m i n i s t e r s t w a w P e t e r s b u r g u K o m is ję WRiOP, a w m a ju 1 8 6 2 c a r z a t w i e r d z i ł nową u s ta w ę s z k o ln y .
P rz y g o to w a n a w tym o k r e s ie p r z e z A le k s a n d r a W i e l o p o l s k i e g o i O ó z e fa K o r z e n io w s k ie g o " U s ta w a - o w y c h o w a n iu p u b lic z n y m w K r ó l e s t - w ie P o ls k im " ' , c h o c ia ż k o m p le k s o w o r o z w ią z y w a ła s p ra w y s z k o ln ic t w a , 27 n i e z m i e n i ł a j e d n a l i s y t u a c j i b i b l i o t e k s z k o l n y c h . N a 3 5 2 a r t y k u ł y ,
j a k i e " U s t a w a , , . " z a w i e r a ł a , t y l k o dwa p o ś w ię c o n o b i b l i o t e k o m . W art p r z y t o c z e n i a j e s t a r t , 3 5 9 , w k tó r y m z n a l a z ł y s i ę s f o r m u ło w a n ia ś w i a d c z ą c e o k i e r u n k u p l a n o w a n e j r e o r g a n i z a c j i b i b l i o t e k : " B i b l i o t e ka G łów na i w s z y s t k i e b i b l i o t e k i p r z y Z a k ła d a c h N aukow ych u w ażają s i ę za je d n ą c a ło ś ć i z o s t a j ą pod z w ie r z c h n im z a w ia d y w a n ie m D y r e k t o r a H on o ro w e g o B i b l i o t e k w K r ó l e s t w i e , , k t ó r e g o D y r e k t o r G łó w n y p r e z y d u j ą c e j w K o m is j i R z ę d o w e j W yznań R e l i g i j n y c h i O ś w ie c e n ia Pu
b li c z n e g o z p o m ię d z y l u d z i z n a n y c h z n a u k i i z a m iło w a n ia w rz e c z a c h
/ 28
b i b l i o t e c z n y c h do n o m in a c ji N a m ie s t n ik a p r z e d s t a w ia ć b ę d z ie "
P o s t u l a t j e d n o l i t e j s i e c i b i b l i o t e k i fa c h o w e j nad n ią o p i e k i b y ł cennym o s ią g n ię c ie m W i e l o p o l s k i e g o , a le w s f e r z e t e o r i i - p r a k t y c z n ą je g o r e a l i z a c j ę u n i e m o ż l i w i ł w yb u ch p o w s t a n ia s t y c z n io w e g o .
Po je g o k lę s c e w ła d z e r o s y j s k i e p o d j ę ł y in t e n s y w n ą a k c ję u n i f i k a c y jn ą , k t ó r e j c e le m b y ła o s t a t e c z n a l i k w i d a c j a o d r ę b n o ś c i K r ó le s tw a P o ls k ie g o . Z n ie s io n o a u to n o m ic z n e d o tą d c e n t r a l n e w ła d z e K r ó l e s t w a ; S e k r e t a r i a t i Radę S ta n u o r a z Radę A d m in i s t r a c y j n ą , P r z y w ró c o n o N aukow y O k rę g W a r s z a w s k i, na c z e le ’ z k u r a to r e m p o d le g ły m b e z p o ś r e d n io M i n i s t e r s t w u O ś w ie c e n ia P u b lic z n e g o « P e t e r s b u r g u , Z a k a z a n o z a k ła d a n i a o d r ę b n y c h s to w a r z y s z e ń g o s p o d a r c z y c h , k u l t u r a - I n y c h i n a u k o w y c h . O g r a n ic z o n o p ra w o d r u k u w ję z y k u p o ls k im ,
W z a k r e s i e o ś w ia t y n a j b a r d z i e j in t e n s y w n e z a b i e g i w e r y f i k a c y
j n e z a s to s o w a n o znow u w obec s z k ó ł ś r e d n i c h . Ukazem c e s a r s k im z r o ku 1 8 6 9 r o s y j s k i s t a ł s i ę ję z y k ie m w y k ła d o w y m we w s z y s t k i c h s z k o ł a c h . G w a łto w n a a n t y p o ls k a p o l i t y k a c a r a t u po r o k u 1 8 6 4 w y w o ła ła od r u c h o b r o n y s p o łe c z e ń s t w a . O b ro n ę p o l s k i e j o ś w ia t y p o d ję t o p r z e z t w o r z e n i e t a j n y c h b i b l i o t e k u c z n io w s k ic h o r a z p r a s ę s a m o k s z t a łc e n io w ą w o p a r c i u o b i b l i o t e k i i n s t y t u c j i o ś w ia to w y c h p o z a s z k o ln y c h . O k r e ś le n ie l i c z b y , w i e l k o ś c i i c h a r a k t e r u t a j n y c h z b io r ó w u c z n io w s k ic h w y d a je s i ę d z i s i a j n ie m o ż liw e . N a le ż a ły one do o r g a n i z a c j i u k r y t y c h n ie t y l k o p r z e d w ła d z a m i, a le i p r z e d n ie w ta je m n ic z o n y m i u c z n ia m i. B ra k o n ic h w ia d o m o ś c i u r z ę d o w y c h , a w l i t e r a t u r z e p a m i ę t n i k a r s k i e j a u t o r z y , z a z n a c z a ją c i s t n i e n i e b i b l i o t e k i , z a j m u ją s i ę p r z e d e w s z y s t k im o p is y w a n ie m z w ią z a n y c h z n ią p e r y p e t i i . P o n a d to o p r a c o w a n ia d o t y c z ą c e p r z e ło m u X IX i XX w ie k u , s z c z e g ó ln i e p o ś w ię c o n e s t r a j k o w i s z k o ln e m u 1 9 0 5 r o k u , mimo ż e l i c z n e i d r o b i a z g o w e , t y l k o w y ry w k o w o p o r u s z a ją s p ra w y t a j n y c h b i b l i o t e k .
R o z k w it n i e l e g a l n y c h b i b l i o t e k n a s t ą p i ł na p r z e ło m ie X IX i XX w ie k u . C h a r a k t e r y s t y k ę i c h z n a jd u je m y d u ż o w c z e ś n i e j , bo w d e k la -
r a c j i F ilo m a tó w z r o k u 1 8 1 5 , g d z ie c z y t a m y : " z b i ó r ta k o w y n ie bę - d z ie z a l e ż a ł na w i e l k i e j l i c z b i e k s i ą ż e k , l e c z z a w ie r a ć m u s i k s i ą ż k i we w s z y s t k i c h g a ł ę z i a c h n a u k u żyw a n e u o b c y c h n a ro d ó w , a z a te m z b i ó r w i n i e n b y c s y s t e m a t y c z n y i p e ł n y " , K s i ę g o z b i ó r t a j n e j b i b l i o t e k i m ia ł w ię c b y ć o p e r a t y w n y , a p r z y tym w s z e c h s t r o n n y i o c z y w i ś c i e w y p o s a ż o n y w l i t e r a t u r ę , p ię k n ą , n a ro d o w ą i d z i e ł a z w a lc z a - ją c e o f i c j a l n e a s z k o d liw e p o g lą d y z a b o rc ó w . S p r o s t a ć tym p o s t u l a tom n ie b y ło ł a t w o , n ie t y l k o ze w z g lę d u na r e s t r y k c j e p o l i c y j n e , a le t a k ż e w a r u n k i f in a n s o w e . F in a n s e o b c i ą ż a ł y p r z e c ie ż k ie s z e ń u - c z n io w s k ą ,
G w a łto w n y r o z w ó j n i e l e g a l n y c h b i b l i o t e k w ię ż ę s i ę z u s t ą p ie n ie m A le k s a n d r a A p u c h t in a / 1 8 2 2 - 1 9 0 4 / , z a c ie k ł e g o r u s y f i k a t o r a s z k o l n i c tw a w K r ó l e s t w i e , ze s t a n o w is k a k u r a t o r a w a r s z a w s k ie g o o k r ę g u szko I n e g o i i n t e n s y f i k a c j ą ru c h u s a m o k s z ta łc e n io w e g o b e z p o ś r e d n io p rz e d r o k ie m 1 9 0 5 ,
C h a r a k t e r p o l i t y c z n y t a j n y c h k s ię g o z b io r ó w z m i e n i a ł s i ę w ra z z e w o lu c ją ru c h u s z k o ln e g o . Oego r a d y k a l i z a c j a od b e z p a r t y j n y c h o r g a n i z a c j i o z a b a r w ie n iu p a t r io t y c z n o - p o s t ę p o w y m do k ó łe k s o c j a l i s t y c z n y c h j e s t d la n a s o t y l e I s t o t n a , ż e w ra z z n ią p o w ię k s z a ł s ię z a s ię g o d d z ia ły w a n ia z b io r ó w ; p o c z ą tk o w o i c h u ż y t k o w n ik a m i b y l i wy
ł ą c z n i e u c z n io w ie , l e c z w m ia r ę n a r a s t a n ia n a s t r o j ó w r e w o lu c y jn y c h w ś ró d c z y t e l n i k ó w z n a l e ź l i s i ę t e ż m ło d z i r o b o t n i c y i r z e m i e ś l n i c y , Dowodem z n a c z e n ia , j a k i e p r z y k ł a d a ł y n i e l e g a l n e o r g a n i z a c j e u -
c z n i o w s k i e d o r o z v z o j u c z y t e l n i c t w a , j e s t o d e z w a k o m i t e t u z r z e s z a j ą c e g o k ó łk a s a m o k s z ta łc e n io w e s z k ó ł w a r s z a w s k ic h "W c e lu r o z b u d z ę - n ia w ś ró d m ło d z ie ż y s z k o ln e j ż y w s z e g o z a j ę c i a s i ę w s p ó łc z e s n y m i p r ą d a m i i o b ja w a m i ż y c i a s p o łe c z n e g o / K o m i t e t / r o z p o w s z e c h n ia w ś ró d m ło d z ie ż y s z k o l n e j k s i ą ż k i i p is m a n i e l e g a l n e " 3 0 , T a jn e b i b l i o t e -
"Z «1
k i u c z n io w s k ie i s t n i a ł y t a k ż e p o z a W a rs z a w ą ; H, F a lk o w s k a w y m ie n ia Ł ę c z y c ę , P ło c k o r a z P i o t r k ó w T r y b u n a l s k i ,
S kro m n e m o ż liw o ś c i o r g a n i z a c y j n e i fin a n s o w e s p r a w i ł y , ż e z a k re s p ro w a d z o n e j p r z e z m ło d z ie ż p r a c y s a m o k s z t a łc e n io w e j b y ł o g r a n i c z o n y . Na z n a c z n ie s z e r s z ą s k a lę d z i a ł a l n o ś ć w tym k i e r u n k u p r o w a d z i
ł y " d o r o s ł e " i n s t y t u c j e o ś w ia to w e p o w s t a ją c e w K r ó l e s t w i e w o s t a - t n im ć w ie r ć w ie c z u X IX w ie k u . C z ę ś ć z n ic h p o s ia d a ła r ó w n ie ż w ła s n e b i b l i o t e k i . N ie s p o s ó b w y m ie n ić t u w s z y s t k ic h s p o łe c z n y c h s t o w a r z y - s z e ń o ś w ia to w y c h K r ó le s t w a , Oak p o d a je K . K o n a r s k i 32 , sam ych z r z e - s z e ń s z k o ln y c h n a u k o w y c h i o g ó l n o k u l t u r a l n y c h b y ło o k o ło 3 00 - od n a jw a ż n ie js z y c h j a k U n iw e r s y t e t L a t a j ą c y , K o ło O ś w ia t y L u d o w e j, To
w a r z y s tw o T a jn e g o N a u c z a n ia , T o w a rz y s tw o O ś w ia t y N a r o d o w e j, po ma
r g i n a l n e , n p . T o w a rz y s tw o S c h r o n ie n ia d la S łu ż ą c y c h c z y T o w a r z y s t wo K o b ie t K u l t u r a l n y c h .
N a js t a r s z y m te g o ty p u z w ią z k ie m b y ło W a r s z a w s k ie T o w a rz y s tw o D o b r o c z y n n o ś c i, P ra c a na p o lu b i b l i o t e k b y ła t y l k o je d n y m z k i e r u nków d z i a ł a l n o ś c i T o w a rz y s tw a - z a ło ż o n y w 1858 ro k u p r z y WTD Wy
d z i a ł C z y t e l n i m ia ł za z a d a n ie : " p r z e z b e z p ła t n e w y p o ż y c z a n ie k s i ą ż e k p r z y c z y n ić s i ę do r o z w o ju u m y s ło w e g o i m o r a ln e g o n ie z a m o ż n e j k l a s y l u d n o ś c i m .W a rsza w y o r a z n ie ś ć pomoc n ie z a m o ż n e j m ło d z ie ż y , k s z t a ł c ą c e j s i ę w n iż s z y c h , j a k i w y ż s z y c h z a k ła d a c h n a u k o w y c h p rze z u ł a t w i e n i e n a b y c ia , w y p o ż y c z e n ia na c z a s c a ło r o c z n e g o k u r s u b e z p ł a t n i e k s ią ż e k s z k o ln y c h ^ '3. P ie r w s z y c h s z e ś ć b i b l i o t e k u fu n d o w a n y c h z o s t a ł o w r o k u 1 8 6 1 , z czasem i c h l i c z b a d o s z ła do k i l k u d z i e s i ę c i u . W k o ń c u w ie k u k s i ę g o z b i o r y c z y t e l n i WTD u l e g ł y t a k i e j r o z b u d o w ie , ż e p r z e k r o c z y ł y p ie r w o t n y c e l , j a k im b y ło z a o p a t r y w a n ie n a j b i e d n i e j s z e j l u d n o ś c i w k s i ą ż k i " m o r a ln e i p o u c z a ją c e " . Żywy r u c h w y d a w n ic z y t e g o o k r e s u p o z w o l i ł w y p o s a ż y ć b i b l i o t e k i w d z i e ł a z z a k r e s u p r z y r o d o z n a w s tw a , f i l o z o f i i , z a g a d n ie ń s p o łe c z n o - e k o n o m ic z n y c h . Zm ianom k s ię g o z b io r ó w t o w a r z y s z y ły z m ia n y s k ła d u c z y t e l n ik ó w WTD.
W l a t a c h s z e ś ć d z i e s i ą t y c h u c z n io w ie s t a n o w i l i t y l k o 9 ,5 % u ż y t k o w n ik ó w , 32 .,8% r z e m i e ś l n i c y , 2 2 ,4 % r o b o t n i c y f a b r y c z n i , 1 0 ,4 % u - r z ę d n J c y , 19% s łu ż b a dom owa, 5 ,9 % k u p c y . W l a t a c h d z i e w i ę ć d z i e s i ą t y c h w ś ró d k o r z y s t a j ą c y c h b y ło 64% u c z ą c e j s i ę m ło d z ie ż y , w w ię
k s z o ś c i p ra w d o p o d o b n ie u c z e s t n ik ó w t a j n y c h k ó łe k ę a m c k s z t a łc e n io - w y c h , a t y l k o 36% p r z y p a d a ło na m ło d z ie ż r o b o t n i c z ą i r z e m i e ś l n i - c z ą 35, Mamy w ię c do c z y n ie n i a z w y ra ź n ą e w o lu c ją k s i ę g o z b i o r u ~ od p o z io m u n a j b a r d z i e j p r z y s t ę p n e g o do p o p u la r n o n a u k o w e g o , a n a w e t n a u k o w e g o , c z y t e l n i k ó w - od lu d z i, o n is k im / c z ę s t o ż a d n y m / p o z i o m ie w y k s z t a ł c e n i a , do m ło d e j i n t e l i g e n c j i . K ie r u n e k t e n z o s t a ł z a ham ow any, g dy w r o k u 1 8 9 9 , na s k u t e k k o n f l i k t ó w w z a r z ą d z i e WTD, do c z y t e l ń w k r o c z y ła p o l i c j a i po r e w i z j i k s ię g o z b io r ó w a r e s z t o wano k i e r o w n i c t w o W y d z ia łu C z y t e l n i , a d z i a ł a l n o ś ć b i b l i o t e k z o s t a ł a o g r a n ic z o n a aż do 1 3 0 5 r o k u .
N a jw ię k s z ą z p o l s k i c h i n s t y t u c j i o ś w ia to w y c h w K r ó l e s t w i e by - ł a P o ls k a M a c ie r z S z k o ln a - z a ło ż o n a w ro k u 1 9 0 5 , z a le g a liz o w a n a w n a s tę p n y m r o k u p o s t a w i ł a s o b ie za c e l p o ł ą c z e n i e w s z y s t k i c h t a j n i e d o tą d p ro w a d z o n y c h p r a c o ś w ia to w y c h ? ® .
W k r ó t k i m c z a s ie PMS z r z e s z a ją c a 150 t y s . c z ło n k ó w i o k o ło 800 k ó łe k s t a ł a s i ę fa k ty c z n y m m in is t e r s t w e m o ś w i a t y , k o n k u r e n c ją d la o f i c j a l n e g o k u r a t o r a s z k o ln e g o . PMS o b e jm o w a ła sw oim w pływ em c a ł y s y s te m s z k o ln y i do t a k s z e r o k ic h f u n k c j i b y ła d o s to s o w a n a s t r u - k t u r a o r g a n i z a c y j n a .
B i b l i o t e k a m i z a jm o W a ła s i ę S e k c ja C z y t e ln i a n a W y d z ia łu O ś w ia ty L u d o w e j. Pod k ie r o w n ic t w e m K a z im ie r z a C h e łc h o w s k ie g o o p r a c o w y w a n o w n i e j k a t a l o g i b i b l i o t e k w i e j s k i c h , w ydaw ano o de zw y w s p r a w ie c z y t e l n i c t w a lu d o w e g o , d o g lą d a n o b i b l i o t e k , k t ó r y c h w 1 9 0 7 r o k u PMS m ia ła pon ad 5 0 0 . B i b l i o t e k i M a c ie r z y S z k o ln e j u z u p e ł n i a ł y s i e ć r ó ż n e g o s t o p n i a s z k ó ł , p r z e w a ż n ie je d n a k n a j p r o s t s z y c h d w u łc la s o w ych s z k ó łe k w i e j s k i c h , i s t ą d i c h f u n k c j e s p r o w a d z a ły s i ę do wspoma
g a n ia na s z e r o k ą s k a lę p ro w a d z o n e j p r z e z PMS a k c j i p r z e c iw a n a l fa b e t y z m o w i, PMS w y w a r ła d u ż y w p ły w na p o l i t y k ę b i b l i o t e c z n ą l a t 1 9 1 8 - 1 9 3 9 .
B i b l i o t e k i s z k o ln e p o d r z ą d a m i P ru s i A u s t r i i / 1 7 9 5 - 1 9 1 4 /
P o l i t y k a o ś w ia to w a P ru s i A u s t r i i w o k r e s ie p o r o z b io r o w y m k s z t a ł t o w a ł a s i ę z a l e ż n i e od s y t u a c j i p o l i t y c z n e j p a ń s tw z a b o r c z y c h .
Po r o z b io r a c h w l a t a c h 1 7 9 5 -1 7 9 6 p r u s k ie w ła d z e o ś w ia to w e p r z e p r o w a d z ił y na t e r e n i e W i e l k o p o l s k i i P om orza b a d a n ie s ta n u t a m t e js z y c h s z k ó ł z a ró w n o ś r e d n i c h , j a k i e le m e n t a r n y c h . S t w ie r d z o n o d o b r y s t a n s z k ó ł ś r e d n i c h ; n i e k t ó r z y z w i z y t a t o r ó w b y l i za u t r z y m a n ie m , j a k o w y k ła d o w e g o - ję z y k a p o ls k ie g o . ' K r y t y c e p o d d a n o n a t o m ia s t
s t a n s z k ó ł e le m e n t a r n y c h ; z w ró c o n o uwagę na i c h m a łą i l o ś ć w s t o s u n k u do p o t r z e b .
P o s ta n o w io n o , p o d o b n ie j a k w c a ły m p a ń s t w ie , o b ję ć s z k o ln ic t w e m e le m e n ta r n y m s z e r o k ie w a r s tw y l u d n o ś c i m i e j s k i e j i w i e j s k i e j . P o z o s t a w io n o , na r a z i e , w s z k o ła c h t y c h j ę z y k p o l s k i - j a k o w y k ła d o - wy 37, S t a r a n o s i ę n a t o m ia s t z n ie m c z y ć n a u c z y c i e l i t y c h s z k ó ł .
W P ru s a c h W s c h o d n ic h i na Ś lą s k u s to s o w a n o s u ro w e k a r y za u ż y w a n ie ję z y k a p o l s k i e g o , a le na z ie m ia c h W i e l k o p o l s k i , c h o c ia ż od r o k u 1 8 4 2 w p ro w a d z o n o j ę z y k n ie m i e c k i ja k o je d e n z p r z e d m io t ó w , u - tr z y m y w a ło s i ę n a u c z a n ie w ję z y k u p o ls k im aż do c z a s ó w B is m a r c k a ,
0 b i b l i o t e k a c h ó w c z e s n y c h s z k ó ł e le m e n t a r n y c h w W ie lk o p o ls c e w ie my n i e w i e l e . P r u s k im w ła d z o m o ś w ia to w y m z a l e ż a ł o na ty m , by l i k w i dow ać a n a lf a b e t y z m . Uważano b o w ie m , i ż b ez n a u k i ję z y k a o j c z y s t e go n ie można w p ro w a d z a ć ję z y k a n ie m ie c k ie g o do s z k ó ł e le m e n ta r n y c h ,
"We w s ia c h p o w s ta w a ły s a m o r z u t n ie b i b l i o t e c z k i s z k o ln e , k o m p l e t o wane s t a r a n ie m m ie js c o w a c h p o l s k i c h o r g a n i z a c j i o ś w ia to w y c h lu b p o je d y n c z y c h o b y w a t e l i . S kro m n e z b i o r y w i e j s k i c h s z k ó łe k s ł u ż y ł y je d n o c z e ś n ie c z y t e l n i k o w i d o r o s łe m u i s t a w a ły s i ę b i b l i o t e k a m i p u b l i c z n y m i . N a w ią z y w a n o w t e n s p o s ó b do d a w n e j t r a d y c j i b i b l i o t e k s z k o ln y c h “ ■5®.
O d m ie n n ie n i ż w s z k o l n i c t w i e e le m e n ta rn y m p r z e d s t a w i a ł y s i ę z b i o r y p o l s k i e w s z k o ła c h ś r e d n ic h K s ię s tw a P o z n a ń s k ie g o . W k i a - s a c h n iż s z y c h p r z e w a ż a ł j ę z y k p o l s k i j a k o w y k ła d o w y , a le w k la s y c h w y ż s z y c h z a s tę p o w a n o go n ie m ie c k im . Aż do p o w s ta n ia lis t o p a d o w g o k u r s p r u s k i e j p o l i t y k i o ś w ia t o w e j w s to s u n k u do K s ię s tw a P o zna ń - s k ie g o b y ł d o ś ć o g lę d n y , W L e s z n ie o bo k k l a s n ie m i e c k i c h u t r z y m a ne k l a s y p o l s k i e . G im n a z ju m i m . M a r i i M a g d a le n y w P o z n a n iu z a c h o w a ł o c h a r a k t e r p o l s k i , m im o ż e f u n d u s z e r z ą d o w e , p r z e z n a c z a n e n a u z u p e ł n i e n i e z b io r ó w b i b l i o t e k i s z k o l n e j , w y k o r z y s ty w a n o w y łą c z - n ie na k s i ą ż k i n ie m i e c k i e .
W i ę k s z y n a c i s k g e r m a n i z a c y j n y z a s t o s o w a ł y w ł a d z e p r u s k i e w s t o s u n k u d o s z k ó ł n a P o m o r z u . G im n a z ju m . w C h e ł m n i e p r z e k s z t a ł c o n o w i p y ż s z ą s z k o ł ę n i e m i e c k ą ; a j u ż o d r o k u 1 7 8 4 z a k u p y w a n o d o j e j b i b l i o t e k i w y ł ą c z n i e d z i e ł a w ty m j ę z y k u .
-Na m ocy r o z p o r z ą d z e ń p r u s k ic h w ła d z o ś w ia to w y c h , w l a t a c h 1 8 2 4 - - 1 8 2 5 p rz e p r o w a d z o n o s e l e k c j ę k s ią ż e k w d z i a ł a c h u c z n io w s k ic h b i b l i o t e k s z k o ln y c h . W e f e k c i e t e j a k c j i ze s z k ó ł w W ie lk o p o ls c e i na P om orzu w y c o fa n o w i e l e k s ią ż e k p o l s k i c h . W 182 5 ro k u r o z p o r z ą d z e n ie m p r u s k ie g o m i n i s t r a s p ra w w e w n ę tr z n y c h z a k a z a n o u c z n io m g i m n a z ja ln y m w y p o ż y c z a n ia k s ią ż e k w p u b lic z n y c h b i b l i o t e k a c h p o ż a s z k o ln y c h 0 .l ą
W z a b o r z e a u s t r i a c k i m s z k o l n i c t w o e le m e n ta r n e z n a l a z ł o s i ę w s y - t u a c j i b ez p o r ó w n a n ia g o r s z e j n i ż pod r z ą d a m i p r u s k i m i , G a l i c j a o d - p a d łs z y od R z e c z y p o s p o l i t e j j u ż p r z y p ie rw s z y m r o z b io r z e n ie b y ł a o b j ę t a d z i a ł a l n o ś c i ą K o m is j i E d u k a c ji N a r o d o w e j, N i e l i c z n e s z k ó ł k i p a r a f i a l n e z n a jd o w a ły s i ę w s ta d iu m u p a d k u . Rząd a u s t r i a c k i o - b n i ż y ł p o z io m o ś w ia t y lu d o w e j p ro w a d z ą c je d n o c z e ś n ie p o l i t y k ę g e r m a n i z a c j i , " 0 j a k i c h k o l w i e k b i b l i o t e k a c h w s z k o ła c h e le m e n t a r n y c h w tym o k r e s ie n i c n ie w ia d o m o "
U padek ru c h u r e w o lu c y jn e g o z l a t 1 8 4 8 -1 8 4 9 s p o w o d o w a ł n a s i l e n i e k u r s u a n t y p o l s k i e g o w z a b o r z e p r u s k im . U sta w a z 1 8 5 4 r o k u o b n iż y ł a s t o p i e ń o r g a n i z a c y j n y s z k ó ł w i e j s k i c h 41 , a w m i e j s k i c h s z k o ła c h e - le m e n t a r n y c h z w i ę k s z y ł a l i c z b ę g o d z in p r z e z n a c z o n y c h na n a u k ę j ę z y k a n ie m ie c k ie g o . Mimo o s ł a b i e n i a a k t y w n o ś c i w z a k r e s i e ru c h u k u l t u r a l n o - o ś w i a t o w e g o , na Ś lą s k u i w W ie lk o p o ls c e g ru p a p e d a g o g ó w i d z i a ł a c z y s p o łe c z n y c h / G ó z e f Lom pa, E m a nu el S m ó łk a , E w a ry s t E s t k o - w s k i , P a w e ł S t e lm a c h / p r o w a d z iła l i c z n e p r a c e na p o lu k r z e w i e n i a k u l t u r y i o ś w i a t y . Sedna z fo rm p r a c y b y ł y c z y t e l n i e z w ią z a n e z e s z k o łą n ie t y l k o p r z e z o s o b ę n a u c z y c i e l a - b i b l i o t e k a r z a , a le i l o - k a lo w o . M ie s z c z ą c s i ę w s z k o le p e ł n i ł y f u n k c j ę c z y t e l n i d la d o r o s ł y c h , a d la d z i e c i - r o l ę b i b l i o t e k s z k o ln y c h ,
U s c h y łk u l a t p i ę ć d z i e s i ą t y c h n a s t ą p i ł o c z ę ś c io w e z ła g o d z e n ie u c is k u p o l i t y c z n e g o i je d n o c z e s n e o ż y w ie n ie ru c h u n a u k o w e g o / u t w o r z e n ie P o z n a ń s k ie g o T o w a rz y s tw a N a u k /. S p ra w y o ś w ie c e n ia l u d u , n a u k i i k u l t u r y z n a l a z ł y s i ę p o n o w n ie w c e n tr u m u w a g i p o s tę p o w y c h d z i a ł a c z y s p o łe c z n y c h i b y ł y c o r a z c z ę ś c i e j p o r u s z a n e na ła m a c h p r a s y .
Z je d n o c z e n ie N ie m ie c , o s i ą g n i ę t e p r z e z B is m a r c k a d z i ę k i p r u s k im z w y c i ę s t w o m m i l i t a r n y m , p r z y n i o s ł o P o l a k o m W i e l k i e g o K s i ę s t w a P o z n a ń s k ie g o , P om orza i Ś lą s k a nową f a l ę g e r m a n iz a c y jn ą . P ro w a d z ą c w a
l k ę z p o l s k o ś c i ą B is m a r c k p r z e z c a ł y o k r e s sw ych rz ą d ó w / 1 8 6 2 - 1 8 9 O / d o k o n y w a ł g e r m a n i z a c ji s z k o ln i c t w a lu d o w e g o i ś r e d n ie g o w p r o w i - n c ja c h z a m ie s z k a ły c h p r z e z lu d n o ś ć p o ls k ą . Od 1 8 8 7 ro k u z n i e s i o no n a u k ę c z y t a n i a i p i s a n i a w ję z y k u p o l s k i m , z a b r o n io n o t a k ż e , d z ie c io m w tym ję z y k u r o z m a w ia ć . W c e lu w a l k i o z a c h o w a n ie p o l s k o ś c i , p o d ję t o c o r a z i n t e n s y w n i e j s z ą p r a c ę w ja w n y c h i t a j n y c h o r g a n iz a c j a c h o ś w ia to w y c h . P o l s k ie T o w a rz y s tw o O ś w ia t y L u d o w e j, r o z - w ią z a n e p r z e z w ła d z e n ie m i e c k i e w o k r e s ie " k u l t u r k a m p f u " , z o s t a ł o re a k ty w o w a n e p r z e z u tw o r z o n e w 1 8 8 0 ro k u T o w a rz y s tw o C z y t e l n i Lu - d o w y c h . TCL w s w o je j d z i a ł a l n o ś c i w y s u n ę ło na p la n p ie r w s z y z a k ł a d a n ie po w s ia c h i m ia s t e c z k a c h b i b l i o t e k i c z y t e l n i o r a z w s p i e r a n ie w y d a w n ic tw i c z a s o p is m d la lu d u .
W i e l k o p o l s k i e o r g a n i z a c j e o ś w ia to w e o b j ę ł y swym z a s ię g ie m r ó w n ie ż z ie m ie Ś lą s k a o r a z W arm ię i M a z u ry .
Po u p a d k u B is m a r c k a w r o k u 1 8 9 0 n a s t ą p i ł o c h w ilo w e o s ł a b i e n i e n a c is k u g e r m a n iz a c y jn e g o i w ła d z e p r u s k ie z e z w o l i ł y na n a u c z a n ie d z i e c i ję z y k a p o l s k i e g o . O ednak w o k r e s ie d z i a ł a l n o ś c i H a k a ty , p rz e ś la d o w a n ia ję z y k o w e d o p r o w a d z iły do g ło ś n e j s p ra w y w r z e ś n i e ń s k i e j , a n a s t ę p n ie do s t r a j k u s z k o ln e g o / 1 9 0 6 - 1 9 0 7 / .
W W ie lk im K s i ę s t w ie P o z n a ń s k im s z k o ln i c t w o ś r e d n ie n ie m c z o n o s y s t e m a t y c z n ie j u ż w o k r e s ie p rz e d b is m a r k o w s k im , a b e z w z g lę d n ie z o - s t a ł o z g e rm a n iz o w a n e po r o k u 1 8 7 4 . A k c ja g e r m a n iz a c y jn a p r z e p r o w a d z o n e p o n a d to na P om orzu i Ś lą s k u n ie p o m in ę ła r ó w n ie ż b i b l i o t e k s z k o ln y c h . P r z e r w a n ie d o p ły w u , k s ią ż e k p o l s k i c h p r z y je d n o c z e s n y c h o b f i t y c h d o t a c ja c h rz ą d o w y c h na k s i ą ż k i n ie m i e c k i e p r z y c z y n i ł o s i ę do u p a d k u z b io r ó w p o l s k i c h . " D z i a ł y u c z n io w s k ie b i b l i o t e k , g im n a - z j a l n y c h w W ie lk im K s i ę s t w ie P o z n a ń s k im , na P o m o rz u , Ś lą s k u , W a r- m i i M a z u ra c h z a w i e r a ł y aż do ro k u 183 6 w y łą c z n ie k s i ą ż k i n ie m ie c k i e . N a t o m ia s t w d z ia ł a c h n a u c z y c i e l s k i c h - mimo w i e l u p rz y p a d k ó w u s u w a n ia k s ią ż e k p o l s k i c h - p o z o s t a ł o je s z c z e w i e l e c e n n y c h d ru k ó w p o l s k i c h l u b P o l s k i d o t y c z ą c y c h . . . N a t o m ia s t u d o s t ę p n ia n y u c z n io m g łó w n y z r ą b z b io r ó w m ia ł c h a r a k t e r w y b i t n i e n i e m i e c k i . . . "
P o d o b n ie j a k w in n y c h z a b o r a c h na p r z e ło m ie X ±X /X X w ie k u , w w ie l u g im n a z ja c h w i e l k o p o l s k i c h i s t n i a ł y t a j n e k o ła m ło d z ie ż y p o ls k ie j / T o w a r z y s t w o F ilo m a t ó w , S t o w a r z y s z e n ie im ,T o m a s z a Z a n a / . K o ła t e m ia ł y w ła s n e b i b l i o t e k i .
S z k o ln ic t w o Ś r e d n ie G a l i c j i n ie b y ło w l e p s z e j s y t u a c j i . K o le g ia p i j a r s k i e z a m k n ię t o po p ie rw s z y m r o z b i o r z e , a p o z io m n i e l i c z n y c h p o z o s t a ły c h s z k ó ł ś r e d n ic h b y ł b a r d z o n i s k i .
N a jp o m y ś ln ie js z e w a r u n k i d la r o z w o ju n a s z e g o s z k o ln i c t w a i s t - n i a ł y w R z e c z y p o s p o l i t e j K r a k o w s k ie j. W b e z p ła t n y c h s z k o ła c h e l e m e n ta r n y c h n a u c z a n o po p o l s k u ; t w o r z o n o t e ż w n ic h b i b l i o t e k i . Z b i o r y s ł y n n e g o l i c e u m ś w .A n n y w K r a k o w i e p o w i ę k s z a ł y s i ę z r o k u n a r o k .
N ie p o w o d z e n ia m i l i t a r n e A u s t r i i / k l ę s k a w w o j n ie w ł o s k i e j 1859 r o k u i p r u s k i e j 136 5 r o k u / o r a z w e w n ę trz n e k o n f l i k t y w p a ń s t w ie
z m u s i ł y z a b o r c ę , do z m i a n y s y s t e m u r z ą d z e n i a o r a z n a d a n i a P o l a k o m sw obód p o l i t y c z n y c h i k u l t u r a l n y c h . Po o t r z y m a n iu p r z e z G a l i c j ę a - u t o n o m ii o t w o r z y ł y s i ę d u że m o ż liw o ś c i d la r o z w o ju p o l s k i e g o s z k o l n i c t w a . U tw o rz o n a w 186 7 r o k u Rada S z k o ln a K r a jo w a b y ła o d rę b n ą w ła d z ą o ś w ia to w ą . S t o s u n k i s z k o ln e w z a b o r z e a u s t r i a c k i m u k ł a d a ł y s i ę d la P o la k ó w bez p o r ó w n a n ia p o m y ś ln ie j n i ż w z a b o r z e r o s y js k im
i p r u s k im ; n a jw ię k s z e o s i ą g n i ę c i a n o to w a n o w z a k r e s ie s z k o ln i c t w a ś r e d n ie g o ,, Z n a c z n ie g o r z e j w y g lą d a ł s t a n s z k o l n i c t w a lu d o w e g o , z w ła s z c z a w i e j s k i e g o .
U sta w a z d n ia 25 c z e rw c a 1873 r o k u 43 " 0 w ła d z a c h n a d z o r c z y c h m ie
js c o w y c h i o k rę g o w y c h s z k ó ł, lu d o w y c h " u w z g lę d n iła s p ra w y b i b l i o t e k s z k o ln y c h . Rady S z k o ln e O krę g o w e n a d z o r o w a ły b i b l i o t e k i s z k o ln e i b i b l i o t e k i d la n a u c z y c i e l i , a Rady S z k o ln e M ie js c o w e b y ł y o d p o w ie d z i a l n e za s t a n k s i ę g o z b i o r u . W p r a k t y c e j e d n a k , . w b i b l i o t e c e s z k o ł y b ie d n e j w s i g a l i c y j s k i e j z n a jd o w a ły s i ę e le m e n t a r z e , c z y t a n k i i w y p is y , a samo i s t n i e n i e b i b l i o t e k i b y ło z a le ż n e od d o b r e j w o l i n a u c z y c ie l a b ą d ź od u tw o r z o n e g o w 1891 r o k u , T o w a rz y s tw a S z k o ły Lu
d o w e j l u b i n n e j o r g a n i z a c j i o ś w ia t o w e j. T S L , z a k ła d a j ą c s z k o ł y , c z y t e l n i e i b i b l i o t e k i w i e j s k i e , r o z w i j a ł o c z y t e l n i c t w o d o r o s ł y c h yj a k i d z i e c i , d z i ę k i c z ę s t e j l o k a l i z a c j i c z y t e l n i i b i b l i o t e k w s z k o - ł a c h .
L e p s z y s t a n b i b l i o t e k n o to w a n o w s z k o l n i c t w i e ś r e d n im . U w a ż a ją c g im n a z ja za s z k o ły e l i t a r n e Rada S z k o ln a K r a jo w a z w r ó c i ł a s z c z e g ó ln ą uwagę na p ro b le m c z y t e l n i c t w a i c h u c z n ió w i n a u c z y c i e l i . W k a żdym s p r a w o z d a n iu d y r e k t o r s z k o ły p o d a w a ł d o k ła d n e i n f o r m a c j e o a - k t u a ln y m s t a n i a b i b l i o t e k i , a c z ę s t o s z c z e g ó ło w e dan e s t a t y s t y c z n e i o p is o w e o w y k o r z y s t a n iu k s i ę g o z b i o r u s z k o ln e g o .
F u n k c je b i b l i o t e k s z k o ln y c h w X IX w ie k u z o s t a ł y w y p a c z o n e p r z e z s y t u a c j ę p o l i t y c z n ą P o l s k i . W o k r e s ie z a b o ró w b i b l i o t e k i o d e g r a ły i s t o t n ą r o l ę j a k o p la c ó w k i p o d t r z y m u ją c e c i ą g ł o ś ć k u l t u r y p o l s k i e j , a le i c h z n a c z e n ie j a k o o ś ro d k ó w w s p o m a g a ją c y c h p r o c e s n a u c z a n ia z m n i e j s z y ł o s i ę .
Z . D y l i k t a k o p i s u j e s t a n b i b l i o t e k a r s t w a s z k o ln e g o k o ń c a X IX w ie k u : "Uwaga ó w c z e s n y c h p ed ag og ów k o n c e n t r u je s i ę g łó w n ie na z a o p a t r z e n iu b i b l i o t e k i s z k o ln e j w k s i ą ż k i , o d p o w ie d n im d o b o r z e i p ro d u k c j i d o b r y c h p o z y c j i d la m ło d z ie ż y . W z a s ię g u i c h z a i n t e r e s o w a n ia z n a j d u j e s i ę t e ż w y p o ż y c z a n ie i k o n t r o l a c z y t e l n i c t w a u c z n ió w . B i b l i o t e k i n ie t r a k t u j e s i ę je s z c z e j a k o o d r ę b n e j p r a c o w n i o g ó ln o k s z t a ł c ą c e j , n ie z b ę d n e j p r z y n a u c z a n iu w s z y s t k i c h p r z e d m io tó w i w y c h o w a n iu s z k o ln y m , W z w ią z k u z tym n ie wysuw a s i ę p o t r z e b y f a - c h o w e j o b s a d y p e r s o n a l n e j , o g r a n i c z a j ą c s i ę do p o s t u l a t u , by k s i ą ż k i w y p o ż y c z a li n a u c z y c ie l e ję z y k a p o l s k i e g o l u b in n e g o , u b o le w a j ą c j e d y n i e , że za t ę p r a c ę b i b l i o t e k a r z n ie o t r z y m u je w y n a g r o d z e -
. „4 4 n ia
P o l s k ie b i b l i o t e k i s z k o ln e l a t 1 9 0 5 -1 9 1 4 s p e ł n i a ł y p rz e d e w s z y s t k im f u n k c j ę p o l i t y c z n ą . I c h u ż y t k o w n ik a m i n ie b y l i w y łą c z n ie u
